Həyatın sınağa çəkdiyi
insan
Xalq rəssamı Oqtay Sadıqzadə 90 illik ömür
yolunu "Kaspi"yə vərəqləyir
"Gələn il 90
yaşım tamam olur. Amma xatirələrim o qədər də
xoşbəxt deyil. Həyat məni sərtliklə
sınağa çəkib. Bu sınaqdan üzüağ
çıxmışam. Sınmamışam, əyilməmişəm.
Ömür yolumu gözlərim önünə gətirəndə
xoşbəxt olmayan xatirələrlə yanaşı
qürur duyulası anlar da yadıma düşür"- deyə
Xalq rəssamı Oqtay Sadıqzadə 90 illik ömür yolunu
"Kaspi"yə vərəqləyir.
Xoşbəxt olmayan xatirələr
- Mən yazıçı Seyid
Hüseynlə şairə Umgülsüm xanımın ailəsində
anadan olmuşam. Atam müasir Azərbaycan dilinin əsasını
qoyanlardan biri olub. Onun dil, qadın azadlığı, sosial həyat,
milli məsələlər barəsində çoxlu məqalələri
var.
Atam məqalələrini Azərbaycan
dilində yazırdı. O, 20-ci ilə qədər
"Qurtuluş" qəzetini, daha sonra jurnal nəşr
etdirmiş, sonra müflis olduğu üçün nəşri
dayandırmışdı.
Sovet hakimiyyəti qurulanda
Seyid Hüseyn Bakıdan Xızıya gedərək müəllimlik
fəaliyyəti ilə məşğul olmağa
başlayıb. Ermənilər əmimi Qarabağda öldürdükləri
üçün yenidən Bakıya qayıtmağa məcbur
olan atam 1921-ci ildə həbs olunub. Bir müddət həbsdə
yatdıqdan sonra Ruhulla Axundovun köməyi ilə
azadlığa buraxılıb. Üç aydan sonra yenidən
topçubaşov, Nərimanbəyov kimi
müsavatçılarla birlikdə "millətçi"
ideyalarına görə həbs olunan zaman onların dilindən:
"Sovetlər əleyhinə fəaliyyətdə
olmayacağımıza söz veririk" - yazılı
kağız aldıqdan sonra azadlığa buraxılıblar. Atam
bu hadisələrdən sonra publisistik və ədəbi fəaliyyətini
daha da genişləndirib.
1934-cü ildə latın əlifbasından
rus əlifbasına keçid prosesi ərəfəsində
keçirilən müzakirələrdə Seyid Hüseyn və
Müşfiq fəal iştirak edirdi. Atam bütün
günü işlədiyi üçün onu çox az
görürdük. O, üç ailə saxlayırdı. Məmməd
Əmin Rəsulzadə xalamın yoldaşı, həm də
anamın əmisi oğlu idi. Atam həm onların ailəsinə,
həm də bibimgilə kömək edirdi. Ona görə də
bir neçə yerdə işləyirdi. Atam o zaman həm
Akademiyanın filialında çalışır, həm də
"Azərnəşr"də redaktor işləyirdi. Yazıçılar
İttifaqında müəyyən vəzifəsi vardı.
Onlar o vaxt xalqa pulsuz xidmət etməyi özlərinə borc
hesab edirdilər.
"Xalq düşməni"
1936-cı ildə xalqın qabaqcıl ziyalıları "xalq düşməni" adı ilə damğalanaraq həbs olunmağa başlayır. Əhməd Cavad, Hüseyn Cavid, Mikayıl Müşviq, Böyükağa Talıblı, Tağı Şahbazi, Seyid Hüseyn kimi ziyalılar həbslərini anlaşılmazlıq kimi başa düşərək müvəqqəti sayır, nə vaxtsa buraxılacaqlarına ümid edirdilər.
Repressiya illərinin amansız küləyi Seyid Hüseynin də qapısını döyür. Əvvəlcə özü, daha sonra həyat yoldaşı, şairə Umgülsüm xalq düşməni kimi həbs olunur.
"O vaxt mənim 16
yaşım vardı. Valideynlərimin ikisi də 1937-ci ildə
tutuldu. Atam Seyid Hüseyn güllələndi, anam
Umgülsüm isə Şimala - Mordva vilayətinə
sürgün olundu" - deyə Oqtay Sadıqzadə
yaddaşında həmişə oyaq, fəqət canlı
olduğu qədər də xoşbəxt olmayan xatirələrini
dilə gətirir:
- O vaxt xalamgilin
bağlarında qonaq idim. Xalamın böyük oğlu Rəsulu
bağda olarkən tutdular və üç gündən sonra
güllələdilər. Eyni gündə də öz
bağımızda atamı tutmuşdular. Atamı ya millətçi,
ya da Məmməd Əminin qohumu olduğuna görə həbs
etdilər. Mən onda rəssamlıq məktəbində
oxuyurdum. Atam həbs olunandan sonra xalq düşməninin ailəsi
kimi övladlarının yaşamadığı acılar
qalmadı. Həm iş, həm də oxumağımızla
bağlı çox əzab-əziyyətlər çəkdik.
Məni Rəssamlıq Məktəbindən qovdular. O vaxt
müəyyən adamlar həbs olunanda rəsmi surətdə
işlədikləri və oxuduqları yerlərə xəbər
verməli idilər. Bibim oğlunu da tutmuşdular. Məni bu
barədə rəsmi məlumat yazıb, məktəbə təqdim
etməyə məcbur elədilər. Ərizəni yazandan
sonra məktəbin direktoru İsmayıl Axundov məni
çağırıb: "Atanı-ananı tutdular, indi də
gəlib səni tutsalar, gərək mən cavab verəm. Səni
istəyirəmsə, özümü səndən çox
istəyirəm. Sabahdan dərsə gəlmə" - dedi. Mən
məktəbə bərpa olunmağım haqqında bir
neçə dəfə Mədəniyyət İdarəsinə
ərizə ilə müraciət elədim. Bir gün komissiya
təqdim olunan ərizələrə baxmaq üçün
vaxt təyin elədi. Onda komissiyaya rəhbərliyi Ruhulla
Axundov edəcəkdi. Həmin gün Ruhulla Axundovun
tutulduğunu eşitdik. Sonra idarəyə Davud Rəsulzadəni
rəhbər təyin etdilər. O da ərizələrə
baxmaq üçün vaxt müəyyənləşdirdi. Həmin
gün onu da tutdular. Sonra Mirzə İbrahimov bizə kömək
elədi və bizi məktəbə bərpa elədilər.
Üzeyir bəy də həmin komissiyanın üzvü idi. Hər
yerdə çətinlik idi. Ancaq sonra da bizimlə işləməyə
qorxurdular. Qara buludlar ailəmizin başı üzərindən
çəkilmədi. Anam Umgülsümü də Seyid
Hüseynin həyat yoldaşı və Məmməd Əminin
qohumu olduğu üçün həbs etdilər. Onun həbsində
həmçinin bolşeviklər əleyhinə
yazdığı şeirlərin də rolu vardı. Anamın
yazdığı "Bayrağımız enərkən"
şeri o zaman çox yayılmışdı. Müşfiqin
yoldaşı Dilbəri də tutmuşdular. O mənim anamla
bir kamerada saxlanırdı. Sonra ruhi xəstə olduğu
üçün onu azad etdilər".
Bir nəslin 13 itkisi
Acılar yenə də bitmədi.
1941-ci ildə 20 yaşlı Oqtayı həbs edərək
sürgünə göndərdilər. "Təsəvvür
edin, gənc bir adam necə bir dəhşətli şəraitə
düşdü" - deyə O.Sadıqzadə
yaşadığı acıları xatırlayır:
- Altay ölkəsindəki
soyuqlar 50 dərəcəyə çatırdı. Yeri qazaraq
üstünü örtüb orada yaşayırdıq.
Heç bir istilik yox idi. Səhər yuxudan duranda divarların
ağappaq don tutduğunu görürdük. Bir qazmada 250 adam
yerləşdirirdilər. Səhərlər necə işləyirdiksə,
axşamlar da pal-paltarla o cür yatırdıq. Düz 5 il belə
şəraitdə yaşadıq və get-gedə hər
şeyə öyrəşdik. İlk üç il təkcə
mənim üçün yox, bütün dustaqlar
üçün dəhşətli keçdi. Ancaq sən demə,
dəhşətlərə də alışmaq olurmuş.
İşlədiyimiz təhqiramiz yerlərə, həddən
artıq natəmiz şəraitə alışa-alışa
yaşayırdıq. O şəraitdə insan
özünü, daxilini göstərir. İnsan çətin
vəziyyətdə olanda imtahandan keçir. Orada bizim kimi
dustaqlardan başqa, cinayətkarlar da var idi. Onlarla bir yerdə
idik. Nə qədər qəribə səslənsə də,
onların da arasında cürbəcür insanlar var idi. Onlarla
dil tapmaq lazım idi.
"Cəbhədə olmaq,
belə natəmiz şəraitdə qalmaqdan daha
yaxşıdır" - deyə fikirləşib müharibəyə
könüllü getmək üçün ərizə
yazdım. Ancaq tərcümeyi-halımda "xalq düşməni"
damğası olduğu üçün Mandat Komissiyası:
"İstəyirsən cəbhəyə gedib almanların tərəfinə
qaçasan?" - deyə cəbhəyə getməyimə
icazə vermədi. Arabir anamdan məktub alırdım. Atamdan
isə heç bir soraq çıxmadı. Sonradan məni rəssamlıq
sənətim xilas elədi. 1944-cü ildə rəssamlıq
sənəti sovet dövlətinin təbliğat vasitələrindən
birinə çevrilmişdi. Şüarlar yazmaq, Stalinin
portretlərini işləmək lazım idi. Həmin şəhərdə
də yeganə rəssam mən idim. Ona görə məni rəssam
kimi işə götürüb emalatxana da verdilər. Şəraitim
o birilərinə nisbətən yaxşılaşdı. Daha
səhər saat 5-də durub yer qazmağa getmirdim. Amma həddindən
artıq çox işləyirdim. Cüzi maaş da verirdilər.
Rəssamlar İttifaqının sədri Mürsəl Nəcəfov
sürgündə olduğum şəhərə məktub
yazaraq, qayıtmağım haqqında xahiş etdi. "O bizə
lazımdır" - deyə Mürsəl Nəcəfov
yazmışdı. Mən yoxsa hələ də orada qala bilərdim.
O məktubun mənə böyük köməyi oldu.
1946-cı ildə
sürgündən azad olaraq Bakıya qayıtdım. Evimizi
möhürləyib hökumətə vermişdilər. Həmin
evin aşağısında bibimgil olurdu. Mən bir il gözləyəndən
sonra heç bir xəbər-ətər
çıxmadığını görüb, həmin
möhürü açdım. Əlimdə sənətim
vardı. Orda-burda işləyib az-çox qazanırdım. O
biri uşaqlar isə məndən kiçik idi. Evdə
özümdən kiçik iki qardaşım, bir bacım
vardı. Kiçik qardaşım Cığatayı da xalq
düşməninin oğlu kimi həbs etmişdilər. O,
işçi batalyonundan xəstə qayıtdığı
üçün vəfat etdi. Beləliklə, bizim nəsildən
13 nəfər repressiyanın qurbanı oldu.
Anası Umgülsümü
də görmək O.Sadıqzadəyə qismət olmur.
Çünki anası qayıdıb gələndən
üç ay sonra dünyasını dəyişmişdi.
Umgülsüm çox ağır vəziyyətdə
qayıtmışdı. Onu Bakıda yaşamağa da
qoymamış, Şamaxıya göndərmişdilər.
O.Sadıqzadə anasının ölümündən
yalnız qayıdandan sonra xəbər tutur: "Atamın
ölümü haqqında isə üç müxtəlif
versiya söyləyirlər. Moskvadan alınan rəsmi məlumatda
1939-cu ildə güllələnməsi haqqında məlumat
verilir. Digər bir məlumatda onların bəzisinin Bakıda,
Repressiya illərinin sərt
küləkləri sakitləşib, ölkədəki siyasi vəziyyət
dəyişəndən sonra bir çoxları kimi Seyid
Hüseyn və Umgülsüm xanım da bəraət
aldı. Ancaq nə acılar ki, bu bəraət digər
repressiya qurbanları kimi onların da taleyini dəyişmədi...
Sibir məktəbi
"Müharibə qurtarandan
sonra Bakıya qayıtdım. Bibim qızı bizi himayəsinə
götürdü" - deyə Oqtay Sadıqzadə
xatırlayır: - İçərişəhərdəki
evimizi möhürləyib hökumətə vermişdilər.
Bir il gözləyəndən sonra heç bir xəbər-ətər
çıxmadığını görüb, həmin
möhürü açdım.
Sürgündən
qayıdandan sonra işləməli, ailə saxlamalı idim.
Evdə iki qardaşım, bir bacım var idi. Onlar məndən
kiçik idi. Qardaşımın biri də rəssam idi. O,
heç də məndən pis işləmirdi. Kiçik
qardaşım Cığatayı da xalq düşməninin
oğlu kimi tutmuşdular. O, işçi batalyonundan
qayıdandan sonra vəfat elədi. İşçi batalyonu elə
yer idi ki, oradan qayıdandan sonra adamlar tab gətirmirdi.
Hüseyn Cavidin oğlu Ərtoğrul da İşçi
batalyonundan xəstə qayıtmışdı. O da
qayıdandan dörd gün sonra vəfat etdi.
Mən rəssamlıq sənətimlə
əlaqədar orda-burda işləməyə başladım.
Kitab sahəsində işlədim. Daha sonra qrafika ilə məşğul
oldum. Bütün bunları Sibirdə öyrənmişdim.
Sibir mənim üçün məktəb oldu. Mən
Akademiyaya daxil olmağa hazırlaşırdım, amma Sibir məktəbini
keçdim. Orada çox dəhşətli şeylər -
cürbəcür insanlar, cürbəcür münasibətlər
gördüm. Bunlar mənimçün həyat dərsləri
idi".
Oqtay Sadıqzadə gələn
il 90 illik yubileyini qeyd etməyə hazırlaşır. Səhhəti
üzündən iki aydır ki, emalatxanasında ürəyi
istəydiyi kimi məşğul ola bilməsə də milli rəssamlıq
tariximizə qızıl hərflərlə yazılacaq əsərlərin
müllifidir. Həyatın sərtliklə sınağa
çəkdiyi rəssam "Əsas odur ki, sənətim mənə
yaşamağımın məqsədini, sənətimin
ideyasını və gözəlliyi tərənnüm etməyi
öyrədib" deyə nikbinliklə bildirir.
Təranə Məhərrəmova
Kaspi. -2010. – 28 may. – S.13.