90 illik parlaq ömür
Görkəmli
rəssam Oqtay Sadıqzadənin 90 illik həyat və
yaradıcılıq yolu haqqında
1936-cı ildə
xalqın qabaqcıl ziyalıları “xalq düşməni”
adı ilə damğalanaraq həbs olunmağa başlandı…
Əhməd Cavad, Hüseyn Cavid, Tağı Şahbazi kimi
yüzlərlə ziyalılar bu dəhşətin qurbanı
oldular. Repressiya illərinin amansız
küləyi Seyid Hüseynin
ailəsindən də yan
keçmədi. 1941-ci ildə 20 yaşlı Oqtay
həbs edilərək
sürgünə göndərdilər. «Təsəvvür edin, 20 il ailə
qayğısı görmüş gənc bir adam
necə bir şəraitə
düşdü” deyə
Oqtay Sadıqzadə xatırlayır:
- “Altay ölkəsində soyuqlar 50 dərəcəyə
çatırdı. Yeri qazaraq
üstünü örtüb
orda yaşayırdıq. Səhər yuxudan duranda divarlar elə bil ki ağappaq don geyindiyini görürdük. Bir qazmada 250 adam
yaşayırdı. Düz 5 il belə şəraitdə
yaşadım. Ancaq sen
demə buna da alışmaq
olarmış, insan deyilən
varlıq necə mürəkkəbdir. O
şərait hər kəs üçün
əsil imtahandır, elə dəhşətlərdə
insanın daxili, onun özü görsənir. Cəbhədə qalmaq, belə natəmiz yerdə qalmaqdan
daha yaxşıdır
deyə fikirləşdim və könüllü
olaraq müharibəyə
getmək üçün ərizə
yazdım. Ancaq mənə
xalq düşməni adı verildiyinə
görə komissar getməyimə
icazə vermədi. Sonradan
məni rəssamlıq
sənəti xilas etdi.
Rəssamlıq ittifaqının sədri
Mürsəl Nəcəfov sürgündə olduğum
şəhərə məktub
yazaraq qayıtmağım
haqqında xahiş etdi “O bizə lazımdır”-deyə Mürsəl
Nəcəfov yazmışdı. O məktubun mənə böyük köməyi oldu, 1946-cı ildə sürgündən
azad olaraq Bakıya qayıtdım. Anamdan
məktublar alırdım, atamdan
isə heç bir xəbər yox idi. Sadəcə
müxtəlif versiyalar
söylənilirdi. Moskvadan alınan rəsmi
məlumata görə 1939-cu ildə güllələnməsi
haqqında fərman verilib. Ancaq anası Umgülsümü
görmək O Sadıqzadəyə nəsib
olmur çünki,
anası qayıdıb gələndən üç
ay sonra vəfat etmişdi” deyə XX əsrin
ikincin yarısında
yaşayan və yaradan
Azərbaycan təsviri
incəsənətinin ən
maraqlı nümayəndələrindən biri
olan Oqtay
Sadıqzadə həyatının acı anlarını bizimlə
paylaşdı.
O, məşhur ədəbiyyatçı –yazıçı Seyid Hüseynin və şairə Ümgülsüm xanımın ailəsində, poetik ruhda böyümüşdür. Təbiidir ki, incəsənətdə
öz yolunu ədəbi obrazlarla tapmaq istəyirdi. Rəssam olmağı Oqtay uşaq
illərindən arzulayırdı. “Gözəllik axtarmaq üçün bütün dünyanı gəzsək də,
bunu birinci növbədə özümüzdə
daşımalıyıq, yoxsa onu heç yerdə tapa bilmərik” deyən Amerika idealisti Emersonun bu sözlərini Oqtay Sadıqzadənin yaradıcılığı
da təsdiq edir . O, rəssamlığa
meyl göstərməklə
bərabər, şeir yazmağı
da xoşlayırdı. Fizuliyə, Natəvana
aşiq olan anası Ümgülsüm
xanım oğlunu seir yazmağa həvəsləndirir,
onu poeziya aləminə bağlamağa
cəhd edirdi. Bəlkə də sürgünü xatırladan o əsgərlik
illərinə, dəhşətlərə o
kitabların
köməyi ilə dözə bilmişdi. Lakin O,
atasının da razılığını
aldıqdan sonra rəssamlıq sənətini seçərək 1935-ci ildə Rəssamlıq
texnikumuna daxil oldu. Rəssam o vaxtkı müəllimlərindən rəssam Piralovu
minnətdarlıqla xatırlayır.
Yüksək savada malik
olan bu rəngkar
eyni zamanda musiqiçi və
riyaziyyatçı idi, Fransa
və İtaliyada təhsil almış, çox
ziyalı bır adam idi. O, özü
də daxil olmaqla Azərbaycan rəngkarlığının
indiki korifeyləri sayılan Mikayıl Abdullayev,
Böyükağa Mirzəzadə, Əbdülxaliqlə
bir yerdə oxuyurdular. Onlar müəllimin rəhbərliyi
altında rəsmin proporsiyasını, perspektivin
incəliklərini öyrənirdilər.
1939-cu ildə Oqtay Sadıqzadə
Rəssamlıq məktəbini bitirir. Moskvada təhsilini davam etdirmək arzusunda olsa da, öhdəsinə
düşən məsuliyyət
və maddi
çətinliyə görə
təhsilini davam etdirə
bilmədi.
O, respublika sərgilərində iştirak
edir, onun əsərləri sərgi
komitəsi tərəfindən
yüksək qiymətləndirilirdi.
1940-cı ildə Moskvadan
gələn Tretyakov qalereyası açılacaq
Ümumittifaq sərgisi
üçün iki əsər seçilmişdir,
onlardan biri 19 yaşlı Oqtay Sadıqzadənin “Çağırışçılar” tablosu və Sadiq Şərifzadənin
“Kəndli “ etüdü
idi. Rəssam 1941-ci ildə bu münasibətlə
Moskvada oxuyan dostu Mikayıl Abdullayevdən də təbrik məktubu almışdı. Lakin onun
sevinci çox çəkmədi. 1941-ci ildə onu “xalq düşməni” adı ilə Altay
dağlarına sürgünə
göndərdilər. O vaxt
onun 20 yaşı var idi. O, Romen
Rollarının Qolfridin
prinsipi ilə ancaq bugünkü günlə yaşamağa
çalışırdı. O,
həm dostlarının, həm
də düşmənlərinin arasında qəddarlığa,
nifrətə qarşı mübarizə aparır insanın
içində gizlənən o yaxşı sifətləri
üzə çıxartmağa
çalışırdı. Mən də özlüyümdə
düşünürəm ki, elə bir şəraitdə
də gözəllik , insanlarda yaxşı sifətlər
axtarmaq üçün
gərək ki səndə əsil rəssam
ruhu olsun o da məncə
Oqtay Sadıqzadə də var.
Elə həmin vaxtdan rəssamda hər şeydə
- həyatda, insanlarda, rəngkarlıqda,
musiqidə, kinoda sevinci,
nikbinliyi, harmoniyanı qiymətləndirməyə
başladı və 1946-cı
ildə rəssam sürgündən qayıdır.
1955-ci ildə Oqtay Sadıqzadəni “Azərnəşr”ə baş
bədii redaktor vəzifəsinə
dəvət etdilər.
O, nəşriyyatda
işlədiyi illərdə poliqrafiya sənətini yüksək
səviyyəyə qaldırmağa
çalışmışdı, özü
də kitablara illüstrasiyalar çəkməyə başlayır. Birinci işləri N.Ostrovskinin pyeslərinə,
”Əlibaba və qırx quldur” nağıl kitabına, Nizami Gəncəvinin süjeti əsasında yazılmış
“Fitnə” uşaq kitabına
çəkdiyi şəkillərdi. Bu illərdə Azərbaycan oxucuları onun
Balzakın “Qorio ata”, V.Hüqonun “Səfillər”,
Turgenevin “Atalar və oğullar”, M.Qorkinin “Artomonovların işi” əsərlərinə çəkilmiş
qəhrəmanların obrazını yaratmışdı.
Oqtay Sadıqzadə Hüseyn Cavidin demək olar ki, bütün
pyeslərinə, Cəlil Məmmədquluzadənin, S.Hüseynin,
C.Cabbarlının bir
çox əsərinə,
M.F.Axundovun “Aldanmış
kəvakib”, həmçinin Rəşad Nuri
Güntəkinin “Çalı
quşu” romanına illüstrasiyalar çəkmişdir.
1956-cı ildə Elmira Şaxtaxtinskaya nəşriyyatda çalışmağa başladı və o gündən nəşriyyatda canlanma
başladı. E.Şaxtaxtinskaya plakat və peyzaj janrında
get-gedə fəaliyyət çərçivəsini
genişləndirərək Azərbaycan mədəniyyətinin
geniş təsviri ensiklopediyasını yaratmaq
fikrinə düşür,
Oqtay Sadıqzadə isə yazıçı və şairlərin
obrazlarını yaratmağa və qrafika sahəsində
püxtələşir. Bir müddət sonra hər ikisi azad yaradıcılığa
başlayır.
Bu illərdə rəssamın xəyalını Xəqaninin, Qətran
Təbrizinin, Natəvanın, Nəsiminin, Heyran
xanımın
poeziyası, müğənnilərin, bəstəkarların,
pambıqçı qızların obrazı məşğul edir. Nəticədə çox gözəl əsərlər
yaranır. Kənd əməkçiləri Rəhimova və
Bayramovanın portreti də rəssamın yaradıcı uğurudur.
Burada təsvir olunan qadınların məlahəti,
ləyaqəti, daxili aləmi, hiss və həyəcanları
qabarıq şəkildə təsvir olunur.
1965-ci ildə Moskva Dövlət Tretyakov
qalereyası həmin əsəri alır.
Portret janrı
barədə Van Qoqun sözlərini Oqtay Sadıqzadəyə də
aid etmək olar: ”Mən portret
janrı üzərində işləyərkən
özümə inanıram,
bilirəm ki, bu məndə olan ən yaxşı cəhətləri
inkişaf etdirən çox ciddi bir işdir” Rəssam çəkdiyi şəxsin portretində
həm təsvir olunan insanın aləmini, həm də onu təsvir
edənin aləmini açıb göstərir.
1980-90-cı illərdə Oqtay
Sadıqzadə koloritinə,
kompozisiyanın, obraza
münasibətinə görə müxtəlif
növ portretlər yaratmışdı.
2000-ci ildə rəssam incəsənət
həvəskarı və rəngkarlıq
kolleksiyasının sahibəsi, Drezdendə yaşayan
tibb elmlər doktoru professor frau Mario Marrenin
portretini çəkmişdi. Rəssamın
yüksək ustalığı barədə professorun məktubunda yazılır
”...Sizin əsərinizə
baxanda mən heyran oldum. Şəklə baxan kimi hiss
etdim ki, bu, həqiqətən mənəm. Mən sadəcə
olaraq öz portretimə baxıram, mən burada
daxilimi, ruhumu görürəm”
Hüseyn Cavidin
ev muzeyi
üçün işə
Oqtay Sadıqzadə mürəkkəb hisslərlə
başlamışdı. Bir tərəfdən
mövzu onu cəlb edir, digər tərəfdən
köhnə yaraların
közünü qopartmaq
çətin gəlirdi.
O, H.Cavidin, arvadı Müşkünaz xanımın
portretlərini, ”1937-ci
il repressiya qurbanları” adlı tablo, həmçinin “Hüseyn Cavidin aləmi” triptixini yaradır.
Təxminən həmin vaxtlarda
rəssam “Nizami Gəncəvi və Dünya mədəniyyəti”
adlı monumental silsilə
əsərlər üçün
material axtarışına başlayır. Bir müddət düşündükdən sonra beş böyük tablo yaratmaq qərarına gəlir. Ekspozisiyanın mərkəzində
“Nizami Gəncəvi və dünya mədəniyyəti” onun
yanında “Antik filosoflar”,
”Nizaminin sələfləri”, ”Nizaminin xələfləri”
və “Nizami və Avropa mədəniyyəti”.
Oqtay Sadıqzadə bu məsuliyyətli işə 6 ildən
artıq vaxt sərf edib, nəhayət, 1999-cu ildə əsərlərin
təqdimatı keçirilmişdi. O, 1977-ci ildə “Azərbaycan Əməkdar İncəsənət
xadimi”, 1992 ci ildə
“Azərbaycan Xalq Rəssamı
“ adına layıq görülmüşdür. 1999-cu ildə prezident Heydər Əliyev də rəssamı
60 illiyi və ad günü münasibətilə təbrik
etmişdir.
Bu il də mart ayının ikisində rəssamın 90 illiyinə həsr
olunmuş konfrans
keçiriləcək.
P.S. Yazı
çapa hazırlanarkən məlumat aldıq ki, Azərbaycan
Prezidenti Xalq rəssamı Oqtay Sadıqzadəni "Şərəf"
ordeni ilə təltif edib. O, "Şərəf" ordeninə
Azərbaycan mədəniyyətinin inkişafındakı xidmətlərinə
görə layiq görülüb.
Nərgiz
Tağıyeva
Kaspi.- 2011.- 25
fevral.- S. 11.