«Kaspi»
işıqlı ziyalıların tribunası idi
Səmayə Movlayeva: «Kaspi» tək
Qafqazda deyil, Rusiyanın digər bölgələrində,
xüsusən Orta Asiyada, həmçinin Misirdə, Hindistanda
oxunurdu»
Onun haqqında ilk dəfə Bakı Dövlət Universitetinin müəlliməsi, mətbuat tariximizin araşdırmaçısı Qərənfil xanımdan eşitdik. Sən demə sovet dövrünün ideoloji buxovlarına baxmayaraq üzərində «burjua mətbuatı» damğası olan «Kaspi» qəzeti hələ ötən əsrin 60-cı illərində elmi tədqiqat predmetinə çevrilibmiş. Elmlər Akademiyasının Ədəbiyyat İnstitutunda işlədiyi dövrdə Şıxəli Qurbanov tərəfindən təklif olunmuş mövzu əsasında namizədlik dissertasiyası müdafiə edilir. Bu cəsarətli işin öhdəsindən gələn isə Səmayə Movlayeva olur. Sovet dövründə “Kaspi” qəzetinin ilk tədqiqatçısı və bu mövzuda birinci monoqrafiyanın müəllifi Səmayə Movlayevanı böyük məmuniyyətlə redaksiyamıza dəvət etdik. «Kaspi»nin 130 illiyi ərəfəsində qəzetin üç əsrdə keçdiyi yola tədqiqatçı gözü ilə işıq saldıq.
«Bu mövzunu
axıra qədər işləyin»
- Bildiyimiz qədər “Kaspi”də
mədəniyyət məsələlərinin
araşdırılmasını sizə Şıxəli
Qurbanov məsləhət görüb. Şıxəli
Qurbanov görkəmli ziyalı olmaqla bərabər partiya
xadimi idi. Maraqlıdır ki, o, nə üçün sizə
məhz «Kaspi» qəzetindən yazmağı təklif etdi?
-
Şıxəli Qurbanov çox sadə adam idi. Şöbə
müdirim rəhmətlik Dilarə Əliyeva məni
Şıxəli Qurbanovun yanına apararaq: «Bu xanım
mövzu götürmək istəyir» - deyə bildirəndə
Şıxəli müəllim fikirləşmədən
«Kaspi»ni tədqiq etməyi məsləhət gördü. Yəqin
ki, o, çoxdandır bu mövzu haqqında
düşünürmüş. Bəlkə də Şıxəli
Qurbanov özü mənim elmi rəhbərim ola bilərdi.
Ancaq o, Ədəbiyyat İnstitutdan yenidən partiya işinə
aparıldığı üçün Əziz Mirəhmədov
elmi rəhbərim təyin edilir. Mən bu mövzuya çox
həvəslə yanaşdım, qəzetin bütün
saylarını araşdırdım. Əvvəllər «Kaspi»
ilə tanış olmaq üçün o zaman Bakıda
Şaumyanın adını daşıyan partiya arxivinə
gedirdim. Arxivin qəzet şöbəsinin müdiri erməni
qadın idi. O, «Kaspi»ni heç kəsə vermirdi. Mən
tanınmış Əbdürrəhmanovlar ailəsinin gəlini
olduğumdan və qaynımı tanıdığından mənə
çox çətinliklə də olsa icazə verdi. Qəzetin
qalan bütün nömrələri Sankt-Peterburqda Saltıkov
Şedrin adına kitabxanada və Moskvada Lenin adına
kitabxanada saxlanılırdı. Qəzetin bütün
sayları Rusiyaya göndərildiyindən oradakı kitabxanalarda
saxlanılıb. Bakıda isə bütün sayları yoxdur.
Həm də burada onu saxlamırdılar,
yandırırdılar.
- Siz tədqiqatınız
zamanı «Kaspi»ni yalnız mədəniyyət məsələləri
ilə bağlı araşdırmısınız?
- Mən
1967-ci ildə tədqiqata başladım, 1971-ci ildə
müdafiə etdim. «Kaspi»də ədəbiyyat və mədəniyyət
məsələlərini araşdırararq mədəniyyətimizin
“Kaspi” qəzetində təbliği mövzusunda monoqrafiya
yazmışam. Monoqrafiyamda Əlimərdan bəy
topçubaşov, Əhməd bəy Ağayev, Əli bəy
Hüseynzadəni vermişdim. Elmi rəhbərim isə mənə
«çox dərinə getmə, vaxt gələr onları
üzə çıxararsan» demişdi. Çünki, sovet
dövrünün ideologiyası bunu tələb edirdi. «Kaspi»də
çalışanlara «pantürkist» damğası
vurulmuşdu. Elə mənim kitabımda da bu fikir əksini
tapıb. Amma sonra müstəqillik dövründə
yazdığım məqaləmdə həmin damğanı
götürdüm. Mənə elə gəlir ki, bununla da
öz günahımı yumuş oldum. İlk dəfə bu
mövzunu namizədlik dissertasiyası kimi mənə veriləndə
yalnız 1905-ci ilə qədərki dövr
götürülmüşdü. Bir ilə işi başa
çatdırıb Əziz müəllimə
yaxınlaşaraq «Mən hazıram» dedim. O isə: «Bu
mövzunu axıra qədər işləyin. Qoy «Kaspi» qəzetinin
tarixinin araşdırılması sizin adınızla
bağlı olsun» - dedi. Mən onun təkidi ilə yenidən
mövzu üzərində işlədim və 4 ilə
başa çatdıraraq müdafiə elədim. Çoxlu
çətinliklərlə də rastlaşdım. Dissertasiya
müdafiəmdən sonra Moskvaya anonim məktublar
yazırdılar. Ona görə təsdiqimi bir qədər
yubatdılar.
Tribuna
- «Kaspi»nin fəaliyyətində
Hacı Zeynalabdin Tağıyevin rolu nə dərəcədə
olub?
-
Tağıyev çox işıqlı şəxsiyyət
idi, o, millətin maariflənməsini istəyirdi. Ziyalılar
arasında çoxlu sayda dostları var idi, onlardan da biri Həsən
bəy Zərdabi idi. Tağıyev 1897-ci ildə qəzeti
alaraq onun sahibi olur və baş redaktorluğu Zərdabinin məsləhəti
ilə Əlimərdan bəy topçubaşova
tapşırır. Bundan sonra qəzetdə milli ruh güclənir
və təsadüfü deyil ki, camaat arasında artıq onun
adına müsəlman «Kaspi»si deməyə başlayırlar.
1916-cı ildə Hacı Zeynalabdin Tağıyev qəzeti
Andrey Veynberqə satır.
-Nə
üçün?
-Hacı
Zeynalabdin Tağıyev heç vaxt siyasəti
xoşlamayıb. Bütün ziyalılar qəzetə cəmləşəndən
sonra onlar milli problemlər və daha çox siyasi
yönümlü məqalələr yazırdılar. Qəzet
siyasi yönümə istiqamətlənəndə
Tağıyev çox mədəni şəkildə ondan
uzaqlaşıb. Bu da bir siyasət idi. O, həm də öz
işlərini sahmana salmaq üçün bu addımı
atırdı. Veynberqin namizədliyini də Topçubaşov
özü vermişdi. O, Zərdabiyə yazdığı məktubunda
«Bundan layiqlisini tapa bilmədim» - deyə bildirib. Veynberq kifayət
qədər mülayim adam idi, ədəbiyyatı
yaxşı bilirdi. Ona görə də topçubaşov onu
seçmişdi.
Digər
bir məsələ də var ki, Topçubaşov qəzetin
redaktorluğundan uzaqlaşaraq özünü tamamilə siyasətə
həsr edir. O, 1907-ci ildən siyasətlə məşğul
olmağa başlayır. Bakı Dumasının üzvü,
sonra sədri olur. Rusiyada yaşayan müsəlmanların vahid
təşkilatının – "İttifaqi
müslümün" yaradılması və fəaliyyətində
iştirak edir, onun proqram sənədlərini tərtib edir,
Nijni-Novqorodda, Sankt-Peterburqda keçirilən qurultaylar demək
olar ki, onun sədrliyi ilə keçir. Onun qəzetlə məşğul
olmağa vaxtı qalmırdı.
«Kaspi»ə ədəbiyyat
- Bəs nə üçün
senzura «Kaspi»nin türk dilində «Çıraq» əlavəsinin
buraxılmasın imkan vermir?
- Viktor
Kuzmin qəzetin ilk redaktoru olub. O, çox proqressiv, demokrat adam
idi. Ancaq ona icazə vermədilər. Çarizmin senzurası
qorxurdu ki, «Kaspi»də yazılan məqalələr yerli
xalqın dilində nəşr olunub yayılsa bu, təhlükəli
ola bilərdi.
O
dövrdə Azərbaycan ziyalıları qəzetdən
tribuna kimi istifadə edirdilər. Onlar çox böyük
iş görürdülər. Senzuranın qırmızı
qələmi daim Əhməd bəy Ağayevin, Əli bəy
Hüseynzadənin məqalələrinin üzərində gəzirdi.
Onların məqalələri daim qəzetin səhifələrindən
çıxarılırdı.
Qəzetə pantürkist burjua qəzeti damğası
vurmuşdular.
- Yəqin
ki, «Kaspi» qəzetinin ilk vaxtlar hansı formatda çap
olunduğunu da araşdırmısınız.
- Qəzet
əvvəlcə neft sənayesinin orqanı kimi
çıxış edib. Formatı çox kiçik olan qəzet
yalnız iki səhifədən ibarət idi. Neft sənayesi
haqqında məqalələr, yerli xəbərlər qəzetin
səhifələrində yer alıb. Qəzet tədricən
ictimai-siyasi yükünü qorumaq şərtiylə ədəbiyyat
yönümündə fəaliyyət göstərməyə
başlayıb. 1897-ci ildə qəzetin redaktoru Sokalinski olub.
O, qəzeti 10 il redaktə edib. Sokalinski həqiqətən
yerli əhaliyə qarşı xeyirxah olub. Məqalələrini
də “Dobryak” imzası ilə dərc etdirib və ədəbiyyat
məsələlərinə geniş yer ayırıb.
- Bəs o vaxt «Kaspi»nin
dövrülüyü və oxucular tərəfindən necə
qarşılanması haqqında nə deyə bilərsiniz?
- «Kaspi»
38 il fasiləsiz nəşr olunub, ilk illəri çıxmaq
şərti ilə gündəlik oxucuların
görüşünə gəlib. Qəzet bütün Rusiya
müsəlmanlarının pozulmuş hüquqlarından,
milli ucqarlardakı dözülməz vəziyyətdən
yazırdı. Buna görə də «Kaspi» tək Qafqazla məhdudlaşmayıb,
Rusiyanın digər bölgələrində, xüsusən
Orta Asiyada, habelə Misirdə, Hindistanda oxunurdu. Qəzet
öz dövrünün aparıcı informasiya vasitəsi idi
və çox böyük tirajla yayımlanırdı.
Əziyyətli iş
- Tədqiqatınız boyunca
maraqlı, sizi təəccübləndirən nələrlə
rastlaşdınız?
- Nəriman
Nərimanovun məqalələri mənə çox
maraqlı görünürdü. Nərimanovun «Yazan
ziyalılar haqqında bir neçə söz» adlı məqaləsində
yazırdı ki, «Bizim ziyalılar paytaxtda çıxan
rusdilli qəzetlərdə iştirak etməlidirlər. Kim rus
dilini bilirsə, o, bunu mütləq etməlidir. Çünki
biz öz mədəniyyətimizi, dilimizi, cəhd və
arzularımızı genişləndirməliyik. Bizim
xalqımız hansısa unudulmuş xalq deyil» - deyə
yazırdı.
Maraqlı
bir məqam da Əziz Mirəhmədovun “Kaspi” qəzetində
çap olunan bir məqaləyə baxaraq kənarında «Cəlil
Məmmədquluzadə» - sözlərini qeyd etməsi oldu. Bu,
Mirzə Cəlilin «Kaspi» qəzetinə göndərdiyi yeganə
məqaləsi idi.
- “Kaspi”nin mətbəəsinin
dağıdılması ilə bağlı hansı məlumatlarınız
var?
- 1918-ci
ildə ermənilər redaksiyanın yerləşdiyi mətbəəni
dağıtdılar. Mart qırğınları zamanı mətbəə
top atəşinə tutulub yandırılmışdı. Bir
qədər keçəndən sonra mətbəənin
müəyyən hissəsi öz işini bərpa edə
bilir və «Kaspi» 1919-cu ilin aprelinə kimi nəşr olunur.
- Fotosənədlər
arxivindən əldə etdiyimiz bir fotoda «Kaspi» kollektivi
arasında yalnız bir qadının şəkli var. «Kaspi» qəzetində
qadın jurnalistlərdə fəaliyyət göstəriblər?
-
Qadın müəlliflərin iştirakı çox zəif
olub. Fotodakı həmin şəxs isə çox güman
ki, azərbaycanlı deyil.
- Deyə bilərsinizmi, bəs
ölkəmiz müstəqillik əldə etdikdən sonra nə
üçün «Kaspi»nin tədqiqinə maraq olmayıb?
- Təvazökarlıqdan
uzaq da olsa deməliyəm ki, bu, əziyyətli işdir. Tədqiqatçılar
dərinə getmək istəmirlər. Qəzetin bütün
sayları burada yoxdur. Bunun üçün Rusiyaya getmək
lazımdır. Qəzet 38 il ərzində 10 min nüsxə
ilə çıxıb. Bunun tədqiqatı ilə məşğul
olmaq o qədər də asan deyil. Qəzetdə ədəbiyyat
məsələləri artıq yazılıb. Mən
bütün dövrü araşdırmışam. Ancaq kimsə
Əlimərdan bəy topçubaşovun, Əhməd bəy
Ağayevin və başqalarının publisistikasını
ayrıca araşdıra bilərlər, bu çox vacibdir.
«Kaspi»də tədqiqatçısını gözləyən
çoxlu sayda məsələlər var.
- «Kaspi» qəzetinin 1999-cu ildən
yenidən fəaliyyətini bərpa etməsindən xəbəriniz
var idimi?
- Bilirdim
ki, qəzet yenidən nəşr olunur. Bu, Azərbaycanın
işıqlı ziyalılarının
çalışdığı mətbuat olub, onun qorunub
yaşadılması tariximizə hörmətdir. İlk tədqiqatçı
kimi bu il «Kaspi»nin 130 illik ildönümünün qeyd edilməsi
təşəbbüsünüzü də
alqışlayıram.
Təranə Məhərrəmova
Kaspi.- 2011.- 29 iyul.- S. 9.