“Elmdə islahatları tədricən
aparmaq lazımdır”
Arif Həşimov
hesab edir ki, elm həmişə zamanı qabaqlamalıdır
Müsahibimiz
Milli Elmlər Akademiyasının birinci vitse-prezidenti, akademik
Arif Həşimovdur.
- Arif müəllim,
«Təhsil haqqında» qanunun qəbul olunmasından sonra elm sahəsində
hansı dəyişikliklər həyata keçirilib?
- Qanun qəbul olunduqdan sonra Nazirlər
Kabineti doktoranturaların yaradılması və doktoranturaya qəbul
qaydalarının işlənib hazırlanması haqqında sərəncam
verib. Sərəncama müvafiq olaraq Təhsil Nazirliyi və
Milli Elmlər Akademiyası yeni qaydaları işləyib
hazırlamalı idi. Artıq doktoranturaya qəbul qaydaları
Nazirlər Kabineti tərəfindən təsdiq edilib. Milli Elmlər
Akademiyası və Təhsil Nazirliyi doktoranturalar yaradılacaq
müəssisələrin siyahısını
hazırlayıb. Qanuna görə, doktoranturaların
yaradılması üçün vəsatət ali təhsil
müəssisələri və elmi təşkilatların
sifarişləri əsasında onların tabe olduqları
müvafiq qurumlar tərəfindən Nazirlər Kabinetinə təqdim
olunur və AMEA-nın və Təhsil Nazirliyinin rəyləri
əsasında təsdiq olunur. Doktoranturaların
yaradılacağı müəssisələrin
siyahısı keçən ilin dekabr ayında təsdiqlənib.
- Doktoranturaya
ilk qəbul imtahanları nə vaxta
planlaşdırılır?
- Hələlik dəqiq tarix demək
çətindir. Amma ümumi gedişat onu göstərir ki,
ola bilsin ki, qəbul imtahanları payıza qalsın. Baxmayaraq
ki, qəbul planı ilə bağlı həm Təhsil
Nazirliyi, həm də AMEA qərar verib, amma hələ xeyli
görüləsi işlər də var. Təsdiq olunan
planlara uyğun qəbul olunanların elmi rəhbərlərlə
təmin olunması, mövzuların verilməsi, iş şəraitinin
yaradılması, düzgün yerləşdirilməsi işləri
qalır ki, bunlar da xeyli vaxt tələb edir. Bundan başqa,
biz istəyirik ki, ali məktəbləri bu il qurtaranlar da
imtahanlarda iştirak edə bilsinlər. Amma qəbul imtahanları
ilə bağlı son qərar Nazirlər Kabineti tərəfindən
veriləcək.
- Qəbul
qaydalarında hər hansı bir dəyişiklik varmı?
- Nazirlər Kabineti tərəfindən
təsdiq olunmuş qaydalara görə sənədlərin qəbulu
və digər prosedurlar müvafiq komissiyalar tərəfindən
həyata keçiriləcək. Sənəd qəbulu
komissiyaları seçilən istiqamətin ixtisasa uyğun
olub-olmamasını, sənəd verənlərin elmi işə
hazır olub-olmamalarını və s. müəyyənləşdirəcək.
Sənədlərin qəbulundan sonra doktoranturaya qəbul olmaq
istəyənlər ixtisas və digər fənlərdən
imtahan vermələri üçün müəyyən
proqramlarla təmin olunacaqlar. Eyni zamanda, onların gələcək
elmi rəhbərləri ilə görüşləri təşkil
olunacaq. Gələcəkdə prosedur bir qədər
asanlaşacaq. Çünki bu il hələ ilk cəhdi edəcəyik.
Gələcəkdə ola bilsin ki, elmi müəssisələrin
laboratoriyalarında çalışan gənclərin
doktoranturaya qəbuluna heç bir problem yaranmasın.
Ümumiyyətlə, elmi rəhbərlər hər il
universitetlərin magistraturasını bitirən istedadlı gəncləri
axtarıb tapmalı və onları elmə cəlb etməlidirlər.
Elmdə zəif,
güclü nəticə yoxdur
- Arif müəllim,
müdafiə olunan elmi işlərin səviyyəsi necə,
qənaətbəxşdirmi? Bilirsiniz ki, son vaxtlar bununla bağlı geniş ictimai
müzakirələr gedir. Prezident Administrasiyasının rəhbəri,
akademik Ramiz Mehdiyevin də bu məsələ ilə
bağlı məqaləsi dərc olunmuşdu.
- Bilirsiniz, elmi nəticələrə
baxış müxtəlif formada ola bilər. Əlbəttə
ki, akademik Ramiz Mehdiyevin məqaləsində qoyulan məsələlər
qlobal baxımdan tamamilə əhəmiyyətli idi. Amma orada
hansısa adi bir elmi işçinin əldə etdiyi nəticədən
söhbət getmirdi. O məqalədə ümumilikdə elmi
kollektivlərin qarşısında duran qlobal məsələlər
vurğulanırdı. O ki qaldı bizim gənclərimizin
ayrılıqda götürülən elmi işlərinin səviyyəsinə,
hər bir elmi tədqiqat işi qarşıya qoyulan məqsədin
sona çatması ilə bağlıdır. Ola bilər ki, hər
hansı bir gəncə verilən elmi işin əhəmiyyəti
onun rəhbəri tərəfindən, digər şəxslər
tərəfindən düzgün nəzərə
alınmayıb. Bu baxımdan konkret demək olmaz ki, səviyyə
aşağıdır, yoxsa yuxarı. Elmi işlər elədir
ki, heç gözlənilmədən çox yüksək nəticə
əldə etmək olar və ya əldə olunan elmi nəticə
2-3 ildən sonra qüvvədən düşə bilər.
Ona görə qiymətləndirmək çətindir. Hər
hansı bir gənc hansısa bir mövzu üzrə iki il tədqiqat
aparıb, bu istiqamətdə hansısa nəticənin əldə
olunmasının mümkün olmadığını üzə
çıxarırsa, bunun özü də elə müsbət
nəticədir. Ümumiyyətlə, elmi tədqiqatlara birmənalı
şəkildə baxmaq olmaz. Elmlə məşğul olanlar
bunu öz təcrübələrində çox
görürlər. Bir də görürsən ki, əldə
olunan elmi nəticə bu gün üçün heç bir əhəmiyyət
kəsb etmir. Amma müəyyən müddət keçdikdən
sonra alınmış başqa bir elmi nəticə həmin əhəmiyyət
kəsb etməyən nəticə ilə birlikdə qoyulanda
çox böyük bir partlayışa səbəb olur. Elmi
işçiyə demək ki, nəticə zəifdir, ya
güclüdür, doğru deyil. Elmdə zəif,
güclü nəticə yoxdur. Elm həmişə zamanı
qabaqlamalıdır. Elmi nəticə özündən ən
azı 20 il sonranı nəzərdə tutmalıdır.
Müəyyən müddət kölgədə qalan nəticələr
zamanı gələndə çox böyük əhəmiyyətə
malik ola bilər. Dünyada da nüfuzlu elmi jurnallar bir də
görürsən, bəzi elmi nəticələri qəbul
etmir. Amma sonradan illər keçir, onlar bu qərarını
vermələrinə peşman olurlar.
İstehsalatla əlaqələri
istədiyimiz səviyyədə qura bilmirik
- Bizdə elmlə
istehsalatın bir-birinə inteqrasiyası problemi var. Bu barədə
nə düşünürsünüz?
- Bu problem doğrudan da var. Amma məsələnin
xarici effekti daha doğrudur. Məsələnin daxilinə gələndə
isə elm həmişə istehsalatdan qabaqda getməlidir. Əslində
hər bir istehsalat elmin əldə etdiyi nəticələr əsasında
qurulur. Elə istehsalat sahələri də var ki, onlar elmlə
yan-yana gedəndə nəticələri daha yüksək
olur. Çox təəssüf ki, biz AMEA-nın istehsalatla əlaqələrini
istədiyimiz səviyyədə qura bilmirik. Bunun bir
günahı bizdədirsə, ən böyük günahı
da istehsalçılarımızın özündədir.
İstehsalçılarımız bəzi səbəblərdən
elmə yalnız müəyyən çətinlikləri
meydana gələndə müraciət edirlər. Çətinlikləri
olmayanda isə elm yada düşmür. Halbuki, ümumi daxili məhsullarının
artırılması, istehsal etdikləri məhsulların
keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması, dünya
standartlarına uyğunlaşmaları üçün elmlə
təmasları daha yaxşı olardı.
- Azərbaycan
dövlət büdcəsinin təxminən 1 faizə
yaxını elm sahəsinə ayrılır. Müqayisə
aparsaq, bizim elmi müəssisələrin dövlətə
verdiyi xeyir bu vəsaiti qarşılayırmı?
- Elmə ayrılan vəsaitin tezliklə
özünü doğrultmasını gözləmək
doğru deyil. Ola bilsin ki, elmə qoyulan vəsait 10-15 il
özünü doğrultmasın. Amma elmdə elə bir nəticə
əldə oluna bilər ki, o, dövlətin 20 il ərzində
çəkdiyi xərci qarşılasın. Bununla
bağlı, çox nümunələr göstərmək
olar. Elmə qoyduğumuz vəsaitlərin ən böyük nəticəsi
odur ki, bu gün respublikamızın elmi kadr potensialı var.
Biz əksər sahələr üzrə elmi kadrları xaricdən
gətirmək məcburiyyətində deyilik. SSRİ
dağılandan sonra Azərbaycanın yaxşı elmi potensialı
var idi. Həmin vaxt Azərbaycanın böyük kadr
potensialı formalaşmışdır. Bizim qonşu ölkələrimiz
olan Türkiyə, İran və hətta digər uzaq ölkələr
də Azərbaycanın elmi işçilərini işə dəvət
etdilər. Özü də onlar sadə işlərə dəvət
olunmadılar. Bizim elmi kadrlarımız hesabına Türkiyə
özünün elm potensialını yaratdı.
Hər şeyi
birdən dağıtmaq olmaz
- Hər dəfə parlamentdə büdcə
müzakirələri aparılanda millət vəkilləri elmə
ayrılan xərclərin
artırılmasını təklif edirlər. Hökumət rəsmiləri
isə bildirirlər ki, bunun üçün elmin maliyyələşmə
mexanizmi təkmilləşdirilməlidir. Elmdə hansı
islahatlar aparılmalıdır ki, hökumət maliyyələşdirməni
bir qədər də artıra bilsin.
- Demək olmaz ki, elmə ayrılan vəsaitlər
artmır. Rəqəmlərə diqqət yetirsək görərik
ki, hökumət elm xərclərini ilbəil artırır.
Özü də artımlar əsasən məqsədli olur.
Büdcə vəsaitləri hesabına yeni avadanlıqlar
alınır, elmi müəssisələrin maddi-texniki
bazası gücləndirilir. Büdcədən maliyyələşən
digər təşkilatlardakı kimi elm sahəsində
çalışanların da əmək haqları mütəmadi
olaraq artırılır. Əlbəttə, artımlar hələlik
tələbatı tam ödəmir. Mütəmadi olaraq
doktoranturada oxuyanların təqaüdləri də
artırılır. Dövlətin ayırdığı vəsaitlər
hesabına AMEA-nın institutlarının əksəriyyətinin
binası yenidən qurulur. Elmə ayrılan vəsaitlər
hesabına Şamaxı Rəsədxanası tamamilə yenidən
qurulub. Bu vəsaitlər təbii ki, Azərbaycanın elmi
potensialının qorunub saxlanması üçün
ayrılır. O ki qaldı maliyyələşdirmənin
artırılması üçün akademiyada struktur
islahatlarının aparılması zərurətinə, bizdə
bu cür islahatlar daim aparılır. Amma digər sahələrə
nisbətən elmdə islahatları tədricən aparmaq
lazımdır. Elə etmək lazımdır ki, proseslər təkamül
istiqamətində getsin. Yəni, hər şeyi birdən
dağıtmaq olmaz. Bilirsiniz ki, ölkə prezidenti tərəfindən
elmin inkişaf strategiyası təsdiq olunub. Orada əsas məqsədlərdən
biri elmi məktəblərin, varisliyin qorunub
saxlanmasıdır. Elmi mühiti birdən-birə dəyişmək
problemlər yaradar. Biz canlı elmi mühiti mütləq
qorumalı və onun daxilində yeni elmi mühit
yaratmalıyıq. Yeni elmi mühit də birdən-birə
formalaşmır.
Yaradıcılıq
işində göstərişlə hərəkət etmək
doğru deyil
- Yeri gəlmişkən,
akademiyanın institutlarında islahatların
aparılacağı barədə məlumatlar var. Həmin məlumatlara
görə, bu addım YUNESKO ekspertlərinin dəyərləndirmələrindən
sonra atılacaq.
- YUNESKO ekspertləri elmin inkişaf
strategiyasına uyğun olaraq Yaponiya qrantı hesabına Azərbaycanda
araşdırmalar aparıb, öz tövsiyələrini verməlidirlər.
Amma onlar ancaq tövsiyə verəcəklər. Əgər
onların tövsiyələri elmin inkişafı
üçün əhəmiyyətli olarsa, AMEA-nın nizamnaməsinə
uyğun gələrsə, nəzərə alınacaqlar. Amma
mənim fikrimcə, akademiyadakı dəyişikliklərlə
bağlı yekun sözü institutların özü deməlidir.
Çünki elmi tədqiqat işlərini yerinə yetirən
onlardır. Yaradıcılıq işində göstərişlə
hərəkət etmək doğru deyil.
- Biz az konkretləşdirsək,
akademiyanın hansısa institutlarının birləşdirilməsi
və ya ləğv edilməsi gündəmdə varmı?
- Bu məsələlər heç vaxt
gündəmdən çıxarılmır. Bu məsələ
gündəmə bu gün də gətirilməyib. Ola bilər
ki, hansısa konkret məsələlərlə bağlı
akademiyanın institutları birləşdirilsin və ya yeni
institutlar yaradılsın. Biz artıq demək olar ki, elmin
prioritet istiqamətlərini müəyyənləşdirmişik.
Amma bu o demək deyil ki, prioritet olmayan istiqamətlər
üzrə institutlar ləğv ediləcək. Bu gün
prioritet olmayan sahə, sabah prioritetləşə bilər. Ona
görə də hər şeyi qoruyub saxlamalıyıq.
İlham
QULİYEV
Kaspi.- 2011.- 2
mart.- S. 5.