Unudulmaz türk qırğını – Fərqanə faciəsi

Özbəkistanın Fərqanə vadisində baş vermiş qanlı hadisə haqlı olaraq "xalqlar imperiyası" adlanan Sovet İttifaqında obyektiv gerçəkliyi nəzərə almadan aparılan milli siyasətin yanlış və acınacaqlı nəticələrindən biridir. SSRİ-də vahid ideologiya şəraitində milli zəmində hər hansı qarşıdurmanın baş verməsinin mümkünsüzlüyü təbliğ olunmuş, meydana çıxan və ya potensial münaqişə ocaqları süni yollarla gizlədilmiş, səbəbləri aradan qaldırılmamışdı. Uzun illər ört-basdır edilmiş milli məsələnin gərginliyi imperiyanın çökməsi ərəfəsində, demək olar ki, bütün müttəfiq respublikalara sirayət etmiş və müxtəlif formalarda özünü büruzə vermişdi. Zəifləmiş totalitar rejim üçün gözlənilməz olan gərginliyi kosmetik islahatlar yolu ilə zəiflətmək cəhdləri isə heç bir yaxşı perspektiv vəd etmirdi, əksinə, 1980-ci illərin ikinci yarısında Litvada, Latviyada, Estoniyada, Azərbaycanda başlanan milli hərəkat gedişində artıq müstəqillik şuarları səslənirdi. İqtisadi vəziyyətin olduqca gərgin və insanların həyat səviyyəsinin çox aşağı olduğu Orta Asiyada da uzun illərdən bəri yığılıb qalan siyasi, milli, sosial zəminli problemlər şəraitində vəziyyət olduqca mürəkkəbləşmişdi. Qeyd edək ki, respublikadan qovulmayana qədər ahıska türkləri ilə özbəklər arasında heç bir münaqişə olmamışdı. "Yerli əhali Stalin rejimi zamanı buraya məcburi qaydada deportasiya olunmuş on minlərlə Krım tatarına, ahıska türkünə və başqa Qafqaz xalqlarına qonaqpərvərliklə yanaşmış, ayrı-seçkilik qoymamışdır. Özbəkistanın pambıq becərilən münbit torpaqları olan Fərqanə vadisində məskunlaşan məhsəti türkləri respublikanın kənd təsərrüfatında yaxından iştirak etmiş, əmək uğurları qazanmışlar".

1980-ci illərin ikinci yarısında Özbəkistanda baş qaldıran milli hərəkat tezliklə antirus xarakteri almağa başladı. Bu zaman "yenidənqurma"nın gətirdiyi demokratikləşmə əhval-ruhiyyəsindən yararlanaraq formalaşan ictimai birliklərdə respublikadakı vəziyyət müzakirə olunurdu. Şübhəsiz ki, SSRİ Prokurorluğunun 1983-cü ildən başladığı qondarma faktlara söykənən üzücü istintaq Moskvaya olan narazılıqları daha da artırmışdı. "1988-ci ilin 4 dekabrında Daşkənddə Tasıqbayev meydanında xüsusən gənclərin aktivliyi ilə mitinq keçirildi. Bu kütləvi etiraz aksiyasında "Ruslarsız Özbəkistan", "Rədd olsun ruslar" kimi şüarlar açıq formada səslənirdi. Özbəkistan KP-nin hadisələrə vaxtında reaksiya verməməsi prosesi getdikcə idarəolunmaz məcraya yönəldirdi. "Dekabrın 14-də Əndincanda paylanan vərəqələrdə qeyd olunurdu. "Hörmətli dostlar diqqət edin! Əgər siz həqiqi özbək oğullarısınızsa, rus millətinə aman verməyin!". 1989-cu il aprelin 23-də Daşkənddə tələbə şəhərciyində başqa bir qarşıdurma oldu. 23 apreldə baş vermiş çaxnaşmada mindən çox tələbə iştirak edirdi. Xüsusi olaraq vurğulamaq lazımdır ki, bu cəhdlərin heç birində məhsəti (ahıska) türklərinin adı hallanmırdı, ümumiyyətlə, prosesin gedişində belə bir problemin ortaya çıxacağı gözlənilmirdi.

Özbəkistan KP-nın birinci katibi Osman Xocayevi bu vəzifədə Rafik Nişanoviç Nişanovun əvəzləməsi başlanmış etiraz hərəkatını daha da dərinləşdirmiş oldu. R.Nişanovun milli xüsusiyyətlərə bələd olmaması respublikada siyasi gərginliyi artırmaqla yanaşı, münasibətləri sosial partlayış həddinə çatdırmışdı. Özbəkistan islam dəyərlərinə daha yaxın olduğu üçün, hətta sovet ideologiyası belə yerli əhalinin təfəkküründən dini dəyərləri silib ata bilməmişdi. Mərkəzi hakimiyyətin zəiflədiyi, yerli Partiya Komitəsinin proseslərə nəzarəti itirdiyi bir dönəmdə dini-mənəvi dəyərlərin oyanışı prosesi başlandı və bu məqsədlə çoxsaylı ictimai təşkilatlar yarandı. Təbii ki, onların məqsədi eyni dinə mənsub olan türklərə qarşı mübarizə aparmaq deyildi. Hərçənd ki, həmin ərəfədə mərkəzi mətbuat "dini ekstremizm" ifadəsini tez-tez işlədirdi.

Az vaxtda antirus şüarların mahiyyəti dəyişildi və "kin" hədəfinə ahıska türkləri çevrilməyə başladı. "Hadisələrin mərkəzi Qırğızıstanın Oş bölgəsi ilə sərhəddə yerləşən Fərqanə vilayətinin balaca Kuvasye şəhəri oldu. Məhz burada yerli əhalinin nümayəndələri ilə türk icması arasında birinci qarşıdurma qeydə alınıb. Konflikt kortəbii, gözlənilməz və təsadüfi deyildi". Hadisələrin canlı şahidi olan tarix elmləri doktoru, professor, Özbəkistan Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutunun aparıcı elmi işçisi Şahobitdin Ziyamovun yazdığına görə, Fərqanə vilayətindəki qarşıdurma konkret bir mərkəz tərəfindən hazırlanmış və diqqətlə həyata keçirilmişdi.

1989-cu ilin 23-24 mayında Kuvasyedə milli zəmində baş vermiş münaqişədə mindən çox adam iştirak etmişdi. Qarşıdurmada odlu və soyuq silahdan, əldə düzəldilmiş partlayıcı maddələrdən, metal armaturlardan, daşdan istifadə olunmuşdu. "Nəticədə 52 nəfər xəsarət aldı, onlardan 29 nəfəri xəstəxanaya düşdü, bir iştirakçı - Fərqanə rayon Valik qışlağının sakini İ.Əbdürrəhmanov öldü. Türklərin evlərinə və xüsusi mülkiyyətlərinə ciddi ziyan dəydi. İnsidenti yalnız dövlət və hüquq-mühafizə orqanlarının işə qarışmasından sonra yatırtmaq mümkün oldu. Aktiv iştirakçılar haqqında cinayət işi qaldırıldı, milisin və könüllülərin köməyi ilə müəssisə və təşkilatların sutka ərzində mühafizəsi təşkil olundu. Aparılmış axtarış tədbirləri nəticəsində üç orta ümumtəhsil məktəbindən və vətəndaşlardan 280-nə yaxın odlu silah yığıldı".

Situasiyanı sabitləşdirmək üçün əhalinin geniş təbəqələri arasında izahat işi aparıldı, yerli əhali və türklərin nüfuzlu şəxsləri arasında dialoqun təşkil edilməsi sayəsində qarşılıqlı münasibətləri normallaşdırmaq mümkün oldu. "Kuvasyedə 1989-cu il mayın 25-də aparılan danışıqlar zamanı məlum oldu ki, hələ münaqişəyə xeyli qalmış 1989-cu il mayın 1-də böyük qarşıdurmanın olacağı barədə şayiələr gəzirmiş, aydınlaşdı ki, 23 mayda baş verən savaşda yerli əhaliyə aidiyyatı olmayan adamlar təxribat ediblər.

"Bundan sonra şəhərdə vəziyyət müəyyən qədər sabitləşdi (yerli əhali də sonrakı təxribatlara qoşulmurdu). Respublikanın rəhbər orqanlarının təmsilçiləri Ş.Ziyamov və Əbdürrəhmanov Özbəkistan KP MK-nın katibi M.Xalməhəmmədova etnik zəmində baş vermiş münaqişə barədə məlumat vermiş və obyektiv tədqiqat üçün təxirəsalınmaz tədbirlər görülməsini xahiş etmişlər. Ancaq onun tərəfindən heç bir addım atılmamış, əksinə, o, milli zəmində savaşın olması faktını ört-basdır etmişdi". Belə olan şəraitdə sözügedən şəxslər tərəfindən Özbəkistan KP MK-ya "Fərqanə vilayətinin Kuvasye şəhərində milli zəmində baş vermiş neqativ hadisələr haqqında" məruzə ünvanlanmış və orada göstərilmişdi ki, hadisələrlə bağlı mütləq obyektiv tədqiqat aparılmalı, vilayətin qarşılaşdığı kəskin sosial-iqtisadi problemlərin həlli üçün zəruri tədbirlər həyata keçirilməlidir. "Məruzə bütün bürokratik maneələri çətinliklə dəf edərək Özbəkistan KP MK-nın rəhbərliyinə çatdı, belə ki, həmin vaxt onlar Moskvada SSRİ Xalq Deputatlarının I qurultayında iştirak edirdi". Ancaq rəsmi səviyyədə gözlənilən reaksiya olmadı. SSRİ xalq deputatlarının qarşısında çıxış edən Özbəkistan KP MK-nın birinci katibi R.R.Nişanov milli zəmində toqquşmanı gizlədərək, onu "bazarda çiyələk zənbili" üstündə düşən və müəyyən nəticələrə gətirib çıxaran hadisə kimi qiymətləndirdi. Şübhəsiz ki, rəhbərliyin məsələyə məişət müstəvisində baş vermiş hadisə kimi yanaşması, ona düzgün siyasi qiymət verib, qətiyyətli addımlar atmaması ucbatından münaqişə daha da dərinləşdi. "Respublika rəhbərliyinin astagəlliyi və hərəkətsizliyindən, həmçinin, yaranmış informasiya qıtlığından qanlı hadisələrin təşkilatçıları məharətlə istifadə edərək nəinki Fərqanə vilayətində, bütünlükdə respublika ərazisində belə bir yalan informasiya yayırdılar ki, guya 24 mayda Kuvasyedə Ahıska türkləri özbək uşaqlarını öldürüblər. Bu böhtanı "sübut etmək" üçün hətta təxribatçı fotomontaj da hazırlanmışdı". Bu da öz növbəsində yerli əhalidə "günahkarlara qarşı" mənfi ovqat yaradırdı. Proseslərin bu tempdə gedişi, birtərəfli qaydada yalan informasiyanın yayılması əhaliyə təsir göstərdi, növbəti qırğına rəvac vermiş oldu.

"İyunun 3-də Daşlak rayonunda türklərin kütləvi qaydada öldürülməsi, evlərinin yandırılması və qovulması prosesi başlandı. Sonra yaranmış başıpozuqluq Kokanda, Margilana, Fərqanəyə, Altağarıka və vilayətin başqa rayonlarına keçdi. Elə həmin gün rəhbərlik Moskvadan Fərqanəyə qayıtmış respublika Nazirlər Sovetinin sədri Q.Qədirovun başçılığı ilə hökumət komissiyası yaradılması haqqında qərar verdi. Ancaq 16 nəfərin də qatıldığı komissiya yalnız iyunun 6-da formalaşdırıldı". Qanlı hadisələri öz gözləri ilə görmüş ahıska türkü yazıçı Nurəddin Sosıyevin dediyinə görə, "hüquq-mühafizə orqanları Kuvasyedə 23 mayda baş vermiş qanlı münaqişənin qarşısını almağa nail olsa da, sonradan sabitlik pozuldu. 1989-cu ilin 3 iyunda səhər tezdən Fərqanənin digər şəhərlərində və Margilanda, həmçinin, başqa yaşayış məntəqələrində təxminən 500-ə qədər yaraqlı yenidən türklərə hücuma keçərək evləri yandırmağa, onları kütləvi şəkildə qovmağa başladı. İyunun 12-nə kimi davam edən qırğınlar Fərqanə vilayətinin dağlıq kənd rayonlarını da əhatə etməklə türklərin kütləvi qovulması ilə nəticələndi. "Bu hadisələrdən dərhal sonra SSRİ Ali Sovetinə SSRİ Baş Prokurorunun müavini A.Suxarevin göndərdiyi məktubda Fərqanə vilayətində baş vermiş 3-12 iyun qovulması nəticəsində 112 nəfərin öldürüldüyü, onlardan 51-nin türk, 12-nin isə azərbaycanlı olduğu bildirilirdi".

3-4 iyunda Daşlakda başlamış qovulma prosesinin kütləvi xarakter almasına baxmayaraq, bu faktlar rəhbərlik tərəfindən həmin vaxt Moskvada SSRİ Xalq Deputatlarının I Qurultayında iştirak edən respublika nümayəndə heyətindən gizlədilirdi. "Onlar Fərqanədə baş vermiş vəziyyət barədə birinci informasiyanı mərkəzi televiziyanın müxbirinin verdiyi reportajdan almışdılar". Yalnız bundan sonra respublika ictimaiyyəti arasında aparılmış izahat işi və hökumət komissiyasının fəaliyyətinin gücləndirilməsi nəticəsində məhsəti türklərinin respublikadan evakuasiyası başlandı. Türklərin böyük bir hissəsi Tacikistanın Leninabad vilayətinin Vaxşeki rayonuna evakuasiya edildi, 16 min nəfər isə Rusiyanın Smolensk və digər vilayətlərində yerləşdirildi. Bundan başqa, Fərqanə vilayətindəki türklər Özbəkistanın digər ərazilərinə, o cümlədən, Daşkənd vilayətinə köçürüldü. Ancaq vəziyyət bununla sabitləşmədi - respublikanın digər vilayətlərində - Namanqan, Sırdərya, Daşkənddə də türklərin təqib olunması davam edirdi.

Həm İttifaq, həm də respublika rəhbərliyinin laqeyd münasibəti cinayətkarları daha da şirnikləndirirdi. "Vəziyyətə nəzarət edə bilməyən hökumət komissiyasının sədri Q.Qədirov komissiya üzvlərinin razılığı olmadan mərkəzi orqanlara Fərqanə vilayətində hərbi vəziyyət elan edilməsi xahişi ilə müraciət etdi. O, öz fikrini belə əsaslandırmışdı ki, "vilayətdə fəallaşan ekstremist qruplar guya sovet hakimiyyətini devirməyə hazırlaşırlar". "Mərkəz öz növbəsində vilayətdə hərbi vəziyyət elan etməyə tələsmədi, ancaq general Y.Şatalinin başçılığı ilə nə komissiya, nə də respublika rəhbərliyinə tabe olan DİN-in daxili qoşunları Fərqanəyə yeridildi. Ordu öz növbəsində Özbəkistanın bir suveren ittifaq respublikası kimi elementar hüquqlarını belə hesaba almırdı. Faciəli hadisələrin gedişində 107 nəfər öldürüldü, mindən çox adam yaralandı, xəsarət aldı, yüzlərlə evlər yandırıldı, dağıdıldı, qorxu və təşviş iki həftə ərzində bütün regionda davam etdi".

Kaspi.- 2011.- 11 mart.- S. 11.