Azərbaycanda xeyriyyəçilik hərəkatı və Həsən bəy Zərdabi

Azərbaycanda xeyriyyəçiliyin qədim kökləri vardır. Lakin XIX əsrin sonunda xeyriyyəçilik geniş miqyas alır, yeni forma və məzmun kəsb edir, hüquqi normaya çevrilir, bu sahədə təşkilatlar yaranır. Bu da zənnimizcə hər şeydən əvvəl Azərbaycanda kapitalist münasibətlərinin inkişafı, habelə dövrün ictimai-iqtisadi həyatı ilə bağlı olmuşdur. Yəni XIX əsrin ikinci yarısında Azərbaycanda kapitalist münasibətlərinin sürətlə inkişafı ölkədə ictimai-iqtisadi münasibətlərlə yanaşı, həm də əhalinin sosial-mədəni həyatına da öz təsirini göstərmişdi. Azərbaycan iqtisadiyyatı kapitalist münasibətləri axarında inkişaf etdikcə, burada əhalinin təbəqələşməsi qüvvətlənir, nəticə etibarı ilə bir ovuc milyonerlərlə yanaşı, xalqın böyük əksəriyyətini təşkil edən yoxsullar ordusu meydana çıxırdı. Kapitalizmin bütün ziddiyyətləri ilə əhatə olunan xalq kütləsi hər şeydən əvvəl maddi çətinliklərlə üzləşirdi. Belə bir ictimai-iqtisadi şəraitdə xalqı haqqında, onun elmə, təhsilə yiyələnməsi, dolanacağı barədə düşünən demokratik ruhlu ziyalıları yeni xeyriyyə cəmiyyətləri yaratmaq təşəbbüsünə əl atdılar. Azərbaycanda kimsəsizlərə, evsiz-eşiksizlərə, kasıblara, qoca və xəstələrə arxa durmaq, təhsil almağa imkanı olmayan uşaqlara əl tutub, onların oxumasına yardım etmək kimi humanist ideyalara qulluq edən belə bir cəmiyyətin yaradılması xalqımızın ictimai fikir tarixində xüsusi yeri olan böyük maarifçi Həsən bəy Zərdabinin adı ilə bağlıdır. XIX əsrin 80-ci illərində Azərbaycandakı ictimai-iqtisadi və siyasi həyatı yaxından dərk edən böyük mütəfəkkir, Bakı realnı gimnaziyasında müəllim işlərkən burada təhsil alan kasıb, kimsəsiz uşaqların acınacaqlı həyatına ürəkdən acıyaraq, onlara kömək, maddi yardım etmək məqsədi ilə xeyriyyə cəmiyyəti yaratmaq təşəbbüsünə qoşulur. Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan tarixşünaslığında təqdim edilən dissertasiya işinədək xeyriyyəçilik hərəkatı tarixi öyrənilib tədqiq edilmədiyindən, Azərbaycanda ilk xeyriyyə cəmiyyətinin nə vaxt və kim tərəfindən yaradılması haqqında bir-birinə zidd və müxtəlif fikirlər mövcuddur. Lakin əldə etdiyimiz arxiv sənədləri, ədəbiyyat materialları və araşdırmalar, gec də olsa, bu dolaşıqlığa son qoymağa imkan verir. Bu sahədə olan əsas mənbə Həsən bəy Zərdabinin ədəbi irsidir. Onun «Həyat» qəzetinin 1905-ci il 25 noyabr tarixli 107-ci sayında çap etdirdiyi «Cəmiyyəti xeyriyyə binası» adlı məqaləsində Azərbaycanda ilk xeyriyyə cəmiyyətinin yaranması tarixini açıqlayır. Məqalədə oxuyuruq: «1871-ci ildə mən bizim müsəlmanlar üçün bir cəmiyyəti-xeyriyyə nizamnaməsi tərtib edib və bir neçə qeyri adamlara da onun ərizəsinə qol çəkdirib, Sərdara verib təsdiq elətdirdim. Amma mənim çağırışıma nə ki, bir qeyri müsəlman, hətta ərizəyə qol çəkənlər də gəlmədi» (Həsən bəy Zərdabi. Seçilmiş əsərləri. Bakı, Azərnəşr, 1960, s.211.) rus və Azərbaycan dillərində yazdığı bu nizamnamə «Müsəlmanlardan dərs oxuyan uşaqlara iyanət etmək üçün fərahəm olan icmanın vaxtilə qərar olunan qaidəsidir» adlanır və Azərbaycan Elmlər Akademiyası Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılır. Nizamnamənin altıncı maddəsində isə cəmiyyətin əsasən yetim və kimsəsiz uşaqlara təhsil vermək məqsədi açıqlanır. Burada deyilir: «İcma şagirdlərinin cümləsinə götürüləcəkdir. Hər bir müsəlman əhalisinin ki, elm kəsb etməyə qüdrəti yoxdur və əksərən yetim olan uşaqlardır». H.Zərdabinin xeyriyyə cəmiyyəti yaratmaq təşəbbüsü hökumət dairələri tərəfindən hüquqi cəhətdən təsdiq edilsə də, əhali arasında ona məhəl qoyan tapılmır. Odur ki, Həsən bəy Bakının baş ruhanisi və qazisi molla Cavad Axunddan xahiş edir ki, şəhərin adlı-sanlı adamlarını evinə dəvət edib, cəmiyyətin fəaliyyət göstərməsinə kömək etsin. Molla Cavad belə də edir. H.Zərdabi adını çəkdiyimiz məqaləsində yazır ki, camaat toplaşanda mən cəmiyyəti-xeyriyyə nədir və onun xalq üçün xeyri gələcəkdə nə olacağı haqqında məlumat verdim. Cənab H.Z.Tağıyev də bu haqda çox danışdı. Amma pul sözü araya gələndə hacılar iztiraba düşdülər və onlardan biri «bu xeyir işə bir xeyir-duaçı da gərəkdir. Təvəqqe edirəm məni belə duaçı hesab edəsiniz» – deyib, durub getdi. Bir qeyri Hacı durub «abidəstə gedirəm» – deyib çıxıb qaçdı. Sonra məclisdə qalan əşxas bir-birinə baxıb təşrif apardılar. Biz məclisdə olan üç-dörd adamlar da onlardan sonra durub getdik. Mən dəftərimi qoltuğuma vurub mənzilimə gələndən sonra bizim bədbəxt müsəlmanların hərəkətindən bir neçə gün xörək yeyə bilmədim və gecələr yuxu mənə haram oldu. Bəs deyilmi, haçan biz ayılacağıq. (Həsən bəy Zərdabi. Seçilmiş əsərləri, s.211-212.). Xeyriyyə cəmiyyətini yaratmaq uğrunda sonralar mübarizəsini davam etdirən Həsən bəy XX əsrin əvvəllərində o, yenidən bu məsələyə qayıtmış və bu dəfə «Bakı Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyəti»nin rus və Azərbaycan dillərində nizamnaməsini yazaraq Qafqaz Canişinliyi idarəsinə təqdim etmişdir. Nizamnamə 1905-ci il oktyabrın 10-da Tiflisdə Qafqaz canişini qraf Vorontsov-Daşkov tərəfindən təsdiq edilmişdir. Azərbaycan Mərkəzi Dövlət Tarix Arxivinin 46-cı fondunda, yəni Bakı qradonaçalniki (şəhər rəisi) idarəsinin dəftərxanasına məxsus qovluqda saxlanılıb, 1913-cü ildə Bakıda İsa bəy Aşurbəyovun «Kaspi» mətbəəsində çap olunan nüsxəsindən məlum olur ki, nizamnamə altı bölmədən və 42 bənddən ibarət olmuşdur. Nizamnamənin sonunda Cəmiyyətin təsisçilərinin 21 nəfərdən ibarət adları qeyd edilir. Onlar aşağıdakılar idi: Kommersiya müşaviri Hacı Zeynalabdin Tağıyev, «Əkinçi» qəzetinin sabiq redaktoru, «Kaspi» və «Həyat» qəzetlərinin əməkdaşı Həsən bəy Məlikov, «Kaspi» qəzetinin redaktoru – naşiri, «Həyat» qəzetinin naşiri Əli Mərdan bəy topçubaşov, «Həyat» qəzetinin keçmiş redaktoru Əhməd bəy Ağayev, «Həyat» qəzetinin redaktoru, doktor Əli bəy Hüseynzadə, Bakının nəcabətli fəxri vətəndaşı İsmayıl bəy Səfərəliyev, Bakının nəcabətli fəxri vətəndaşı Hacı Aslan Aşurov, Bakının birinci dərəcəli gildiya taciri İsa bəy Hacınski, Bakı şəhər idarəsinin üzvü Kamil bəy Səfərəliyev, doktor Əbdülxalıq Axundov, doktor Məmmədrza bəy Vəkilov, doktor Həsən bəy Ağayev, duma üzvü Kərbəlayi İsrafil Hacıyev, duma üzvü Həsənağa Həsənov, Bakının birinci dərəcəli gildiya taciri Mirzə Əsədullayev, praporşik Əsədbəy Səlimxanov, Bakı taciri Ağabala Quliyev, duma üzvü Hacı Həsən Atamaliyev, Bakı taciri Nəcəf Əmiraslanov. Arxiv sənədlərindən məlum olur ki, cəmiyyətin ilk iclasında onun 11 nəfərdən ibarət idarə heyəti sevilmişdir. Hacı Zeynalabdin Tağıyev idarə heyətinin sədri, İsrafil Hacıyev müavini, Hacı Mustafayev xəzinədar, Əhməd bəy Ağayev katib, Əsədulla Əhmədov, İsmayıl bəy Səfərəliyev, Həsən bəy Zərdabi, Əlimərdan bəy topçubaşov və başqaları idarə heyətinin üzvləri seçilmişdilər. Cəmiyyətin 1905-ci ilə aid olan başqa bir sənədindən məlum olur ki, onun fəxri sədrliyinə Bakı qubernatoru knyaz M.N.Nakaşidzenin arvadı Adelanda Lvovna Nakaşidze seçilmişdi. H.Z.Tağıyevin həyat yoldaşı Sofiya Tağıyeva isə idarə heyətinin fəxri üzvləri arasında idi. Beləliklə, Azərbaycanda ilk müsəlman xeyriyyə cəmiyyəti fəaliyyətə başladı. Cəmiyyətin maliyyələşdirilməsi əsasən H.Z.Tağyevin və digər Bakı milyonçularının üzərinə düşürdü. İdeya istiqamətinin keşiyində isə Həsən bəy Zərdabi və onun həmfikirləri dururdu.

Nizamnamənin birinci bəndində Bakı Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyətinin məqsədi belə izah edilirdi: «Müalicəxanalarda, əlillər evlərində, digər xeyriyyə müəssisələrində əldən düşmüş qocaları saxlamaq, habelə kasıb müsəlman uşaqlarının orta və ali tədris müəssisələrinə daxil olub, təhsillərinin başa vurulmasına maddi yardım göstərmək. Kasıb müsəlmanlara Cəmiyyətin köməyi onlara paltar, yemək verilməsi, mənzillərində tibbi xidmət göstərilməsi, nadir hallarda isə pul vəsaitlərinin verilməsi və tədris haqqının ödənilməsindən ibarətdir». Nizamnamənin üçüncü bəndində deyilirdi ki, Bakı Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyətinə azyaşlılar, tədris müəssisələrində oxuyan şagirdlər, həqiqi hərbi qulluqda olan aşağı çinli zabitlər və yunkerlər, habelə məhkəmə tərəfindən hüququ alınmış şəxslər müstəsna olmaqla millətindən, dinindən asılı olmayaraq hər iki cinsin nümayəndələri üzv ola bilərlər. Cəmiyyətin üzvləri fəxri, həqiqi və adi olmaqla üç qrupa bölünürdü. Nizamnaməyə əsasən fəxri üzvlər Cəmiyyətin ümumi yığıncağında seçilərək birdəfəlik 500 rubl, ildə isə 50 rubl, həqiqi üzvlər isə ildə 5 rubl, adi üzvlər isə 1 rubldan az olmayaraq 5 rubladək cəmiyyətə üzvlük haqqı verməli idilər. Cəmiyyətin əsas gəliri üzvlük haqlarından, pul, paltar, habelə müxtəlif vasitələrlə verilən ianələrdən, konsert tamaşalarından, bədii gecələrdən toplanmış vəsaitdən ibarət idi. Cəmiyyət öz üzvləri tərəfindən bir il müddətinə ümumi iclasda seçilmiş idarə heyəti tərəfindən idarə edilir və ayda bir dəfədən çox olmayaraq iclaslarını keçirirdi. İdarə heyətinin iclasının qanuni sayılması üçün sədrdən əlavə onun ən azı üç üzvünün də burada iştirakı vacib sayılırdı. İdarə heyətində bütün məsələlər sadə səsvermə yolu və səs çoxluğu ilə həll edilirdi. Nizamnaməyə əsasən Cəmiyyətin iclasları ümumi və fövqəladə olardı. Nizamnamənin 25-ci bəndində müvafiq olaraq illik iclaslar hər il martın 1-də keçirilirdi. Cəmiyyətin Bakıda yaşayan üzvlərindən dörddə birinin iştirak etdiyi halda ümumi iclasın keçirilməsi qanuni sayılırdı. Burada da məsələlər adi səs çoxluğu ilə həll edilirdi. Bakı müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyətinin xalqımızın ictimai-siyasi həyatında nə kimi xeyirxah işlər görməsi, birinci dünya müharibəsi dövründəki fəaliyyətində daha geniş olmuşdur. Əvvəllər Bakı Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyəti başlıca olaraq Bakı və onun ətraf ərazilərində fəaliyyət göstərirdi. Lakin sənədlərdən aydın olur ki, Cəmiyyət müharibənin başlanması dövründə öz nizamnaməsində bəzi dəyişiklik edərək, Qafqaz cəbhəsindən qaçqın düşənlərə, ata-analarını itirmişlərə, əsir düşmüş türk əsgərlərinə yardım etmiş, bu sahədə təqdirəlayiq işlər görmüşdür. Cəmiyyət öz nizamnaməsinə müharibədən qaçqın düşənlərə köməklik göstərilməsi barədə xüsusi maddə əlavə edərək, bu sahədəki fəaliyyətini hüquqi cəhətdən qanunlaşdırmışdı. Azərbaycan Mərkəzi Dövlət Tarix Arxivinin 335-ci fondunun iki saxlama vahidi bütünlüklə Bakı Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyətinin 1916-1917-ci illərdə müharibə dövrü fəaliyyətinə həsr olunmuşdur. Həmin saxlama vahidlərində cəmləşmiş 200-dən artıq sənədin demək olar ki, hamısı Bakı və Qafqaz Müsəlmanları Xeyriyyə Cəmiyyətinin iki illik fəaliyyətindən bəhs edir. Həmin sənədlərdən məlum olur ki, müharibə dövründə Tiflisdə «Qafqaz cəbhəsində qaçqınların yerləşdirilməsi üzrə baş müvəkkillik» adlı xüsusi təşkilat fəaliyyət göstərirdi. Bu idarə nəzdində isə Bakı Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyətinin Qafqaz cəbhəsində qaçqınların yerləşdirilməsi üzrə baş müvəkkili var idi. Bu vəzifə Xosrov Paşa bəy Sultanova həvalə edilmişdi. Qafqaz cəbhəsində qaçqınların yerləşdirilməsi üzrə baş müvəkkillik vəzifəsi isə general-mayor Tamamşevə tapşırılmışdı. Bu təşkilatların müharibə dövründəki fəaliyyətləri barədə xeyli sənədlər, teleqram və məktublar mövcuddur. Məsələn, general Tamamşevin 4 iyun 1916-cı ildə Bakı Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyəti sədrinin adına göndərdiyi teleqramda deyilirdi: «Rəhbərlik etdiyiniz Cəmiyyətin nəzdində neçə yetimxananın mövcudluğu və onlara nə qədər kimsəsizin yerləşməsi, habelə onların hökumət tərəfindən tam təmin olunması və ya cəmiyyətinizin də köməyinə ehtiyacı olması haqqında mənə təcili məlumat verməyinizi xahiş edirəm». General Tamamşevin bu məzmunlu digər teleqramı Bakı Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyətinin Tiflisdə yerləşən və müharibədən zərər çəkənlər və qaçqınlar üzrə baş müvəkkilli Xosrov bəy Sultanovun adına göndərilmişdi. Teleqramda deyilirdi ki, kimsəsizlərə 70 odeyal almaq üçün nə qədər pulun lazım olması, habelə üç yetim evinin və oradakı vəsaitin lazım olması haqqında təcili məlumat verməyinizi xahiş edirəm». Və yaxud Xosrov bəy Sultanovun adına 1916-cı il iyunun 21-də Zemski Soyuz Ümumrusiya təşkilatı müvəkkilinin köməkçisi Lebed tərəfindən verilmiş teleqramda deyilirdi ki, Zemsoyuzun İspir məntəqəsində 32 yetim müsəlman uşağı vardır. Onların hara və kimə göndərilməsi barədə bizə teleqrafla xəbər verməyinizi xahiş edirik. Aparılma xərclərini öz üzərimizə götürürük. Bakı Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyəti adına Sultanovun imzası ilə 1916-cı il iyunun 22-də göndərilən cavab teleqramından aydın olur ki, Cəmiyyətin üzvü Rövşən bəy Əfəndiyev 32 yetim müsəlman uşaqlarının Tiflisə gətirilməsi üçün ezam olunmuşdur.

R.Ağayev

Material KİVDF-nin dəstəklədiyi layihə çərçivəsində hazırlanıb.

Kaspi.- 2011.- 11 mart.- S. 12.