Ah, gözəl İstanbul!
Mənə yan baxsa əgər anlamayan,
Sanma eylər buna ruhum üsyan.
Anlayanlar
belə yan gözlə süzər,
O
baxışlar məni üzdükcə üzər.
Hüseyn Cavid
Üsyan gözəldir. Ancaq nəfslə
olanda yox, nəfsə qarşı olanda. Duyğular
gözəldir. Onlar daxili üsyanla birləşəndə
elə bir mənzərə yaranır ki, bunu ancaq həmin
daxilin sahibi bilər.
Eşq də belədir. Aşiq olmayınca
sıradan, adi bir insan övladı yanğının, köks
qəfəsindəki o tutqunun dadını, səfasını
haradan bilsin? Çox aşiqlər
görmüşəm ki, əlini o yanan qəfəsin
üstünə qoyub, “bax burda, bu taxtanın altında elə
bir atəş vardır ki, o məni bir ömür rahat və
xoşbəxt yaşamağa qoymayacaq” deyib. Bu, elə bir tutqudur ki, maddi dünyanın dərdlərinə
çarə bulunsa da o sinənin sahibi bu dünyadan
başqalarının xoşbəxtlik zənn etdiyi və
mal-mal üzünə baxıb, “daha nə istəyirsən”
dediyi şeylərə sahib olsa da öz içində sərgərdan
bədbəxtin ta kəndisidir.
Cavid əfəndi də belələrindən idi. İlk
baxışda onun hər şeyi vardı. İndiki və
o zamankı Bakının ən bomba yerində evi, sədəf
işləməli, zərli əsası ilə indiki
“Torqovı”dan aşağı enəndə hər kəsin həsəd
və məhəbbət qarışıq baxışları
ilə müşayiət olunan kişiliyi, ailəsi, Azərbaycan
səhnələrini hələ öz
sağlığında ikən titrədən dram əsərləri,
hər şeyi, hər şeyi vardı. Fəqət Cavid əfəndi
xoşbəxt deyildi! Çünki,... Çünki, təhsil aldığı
İstanbuldan, tərbiyə aldığı Rza Tevfikdən, Əbdülhəq
Hamiddən, Tefviq Fikrətdən ayrı
düşmüşdü. Ona görə də bir
ömür boyu o zamankı və indiki
ziyalılarımızın dediyi kimi, “vətənpərvər
şair” ola bilmədi. Onun dərdi
təkcə kolxoz ədəbiyyatı, sosializm
vulqarlığı deyildi. Heç insafla
baxsaq, Hüseyn Caviddən bunları yazmağı israrla tələb
etmədilər də. Kolxozdan yazan, kommunizmi məcburi
şəkildə, könülsüz vəsf edən Əhməd
Cavadı, Mikayıl Müşfiqi güllələdilər,
amma o deyilənlərdən bir kəlmə də olsun yazmayan
Cavid əfəndiyə bir neçə il iş kəsdilər.
Özü də incitmədən, təhqir etmədən,
özünə layiq, əfəndi kimi.
Bunları keçdik. Necə deyərlər,
keçmiş keçmişdir. İndi mən
həmin keçmişdən bircə kadrı xatırlayıram.
Lap özüm yaşamış kimi, yanında
olmuş birisi kimi. Onlar Cavidin ömründə
heç kimin görmədiyi göz yaşlarıdır.
O, Sibirdə ikən İstanbulu xatırlayırdı. O
xoşbəxt çağları, bir tikə əkmək
üçün Bosforun qarşı yakasına keçdiyi o mənzərəli
qayğıları xatırlayaraq, için-için
ağlayırdı böyük Cavid! Gəncliyində onun
müasiri olmuş nəhəng şairim Nəcip Fazilin
İstanbul haqqında yazdığı kimi;
Ana gibi
yar olmaz, İstanbul gibi diyar,
Güleni
şöyle dursun, ağlayanı bahyiyar,...
Bəli,
İstanbulun gülənləri bir yana,
onun ağlayanları da bəxtiyardır, xoşbəxtdir.
İndi onun üçün ağlayırdı bəxtiyar
şairimiz:
Ey
sallana-sallana
Uçan
qərib durnalar,
Mən
doydum şirin cana,
Minlərcə həsrətim var.
Uğradınız
bəlkə bizim ellərə,
Məndən
salam edin coşqun sellərə.
Ey süzülüb
oynaşan
Mini-mini
yolçular,
Mənim
sizlərdən aşan
Kiçik bir diləyim var.
Uğradınız
bəlkə pək uzaqlara,
Məndən
salam edin şən ırmaklara.
Beləcə getdi böyük Cavid. Böyük həsrətlərlə,
böyük üsyanlarla, böyük duyğularla. Yuxarıda bəhs etdiyim üsyanın mahiyyətində
məhz bu dayanır. Mənəvi
üsyanların səbəbi könüldəki sevdaları
öldürə bilməməkdir. Bu, həmin
yanğıdır ki, onu ölümlə söndürmək
mümkündür. Ölüm isə, hər
çağırdığımızda gələcək olan
bir müsafir deyil. Bu səbəbdən də
o gizli sevdalar insanı yaxıb qovurur, külə döndərir,
dirildir, sonra təzədən yandırır. Eynilə cəhənnəm kimi. Öldürmür,
amma ölməkdən min betər edir. Kaş
ölsəydim deyirsən, nə gözəl şeymiş bu
ölüm deyirsən, ancaq ölmürsən. Rəhmətlik
Sabir demişkən:
Hər
gün ölmək dilərəm, leyk qaçır məndən
əcəl,
Gör nə bədbəxtəm, əcəldən də
gərək naz çəkim.
Mən o mavi dərgahı, o İstanbulu çox gəzmişəm. Sadəcə gəzməmişəm.
Hətta buna gəzmək demək də günahdır. Böyük
Mövlana Cəlaləddin Rumi deyirdi ki, “Peyğəmbər əshabı
Quranı oxumurdular, onu əkmək kimi yeyirdilər”. Elə mən
də İstanbulu gəzmirdim, onu yeyirdim, hər daşı
üçün, hər döngəsi üçün
ağlayırdım. Ən çox həsrəti onun
içində olanda çəkirdim. Çünki, bilirdim
ayrılacağam. Üç-beş günlükdür bu
xoşbəxtliyin ömrü.
Mən
Moskvanı sevənlərdən olmadım. Onlar mənə
nifrət edirlər. Onların İstanbulu görəcək
gözləri yoxdur. Çünki, qulaqları
azadlığın ninnisinə yaddır. Qəlbləri rusca
döyünür o intellektlərin.
Bu
yaxınlarda iş yerimdə maraqlı və tarixi lətifə
olacaq bir hadisə baş verdi. Bəli, məhz hadisə.
Çünki, o qədər gülməli və ibrətamizdi
ki, belə işlərin məhz mənim başıma gəldiyinə
indi heç təəccüb eləmirəm. Deməli, iş
prosesində necə oldusa, mən İstanbul türkcəsiylə
bir cümlə söz işlətdim. Yəni, bu mənim ana
dilimdir, hətta ata dilimdir. Sadəcə bir azcıq ləhcə
fərqi var. İş yoldaşlarımdan rusbaşlı bir gənc
xanım həmin dəqiqə belə bir maraqlı reaksiya
verdi: “Nu, nado je qovorit na rodnom yazıke. Tak je nelzya”. Təsəvvür
edin, türkcə bir kəlmə işlətdiyim
üçün mənə rusca deyir ki, öz ana dilində
danış. Siz Allah, belə bir canlı lətifə
axırıncı dəfə hansınızın
başına gəlib?
Belə getsə, bu cür işlərdən başımıza çox gələcək hələ. Niyə də gəlməsin? Məgər düşünmürük? Düşünürük axı. Düşünən insan isə, hər dürlü fəlakətlərə açıqdır. “Düşünürəmsə, demək varam” tipli məşhur kəlmənin yerinə “düşünürəmsə, yoxam” desək, daha yerinə düşməzmi? Çünki düşünən insan cəmiyyətdən yavaş-yavaş təcrid olur. Kim nə qədər düşünürsə, o qədər yox olur. Düşündüyün qədər var deyilsən, düşündüyün qədər yoxsan! Kim bilir, bəlkə də sufilərin tərki-dünyalığı belə məcburiyyətlərdən doğmuşdur. Öz əllərində olsaydı, bəlkə də onlar bunu istəməzdilər. Rəhmətlik Leyla demişkən:
Olsaydı mənim bir ixtiyarım,
Olmaz idi səndən özgə yarım.
İndi mənim əlimdə olsaydı, bu dəqiqə, bu an Bəyoğlunda olmazdımmı?
İstanbulun məşhur Taksim meydanından irəli, İstiqlal caddəsi ilə yürüyürdüm. Qarşıma min dürlü insan çıxırdı. Bəzilərinin dediyi kimi, Sultan Əhməddən qalxan azan səsləri, topqapının surları-filan məni cəlb etmirdi. Bunlar əzbərlənmiş duyğulardır. Mən gizli, aşiq İstanbulu sevirəm. O, mənim məşuqumdur. Ancaq mən onun aşiq halını daha çox sevirəm. Qoynunda nə qədər tarix gəzdirir, gəzdirsin, o, postmodernizmin də ötəsində, kainat qədər gizlin sevdaları olan çağdaş bir sivilizasiyadır. O dediyim azan səslərindən, o qala qapılarından Qahirə də var, Hələb də var, Tehranda da var, hətta Bakıda da var. Ancaq, mətləb bu deyil. Əslində isə bunlar mətləbdir, bizimki mətləb deyil. Bizimki sevdadır. Eşqin mətləbi olmaz. Mətləb hədəfdir. Sevdada nə hədəf?! Məşhur popçu Zərrin Özərin şərqisində deyildiyi kimi, “Mən səni deyil, səni sevməyi sevdim. Mən səni deyil, səni özləməyi özlədim”.
Bu, bir az essedir. Bir az mənsur
şeirdir. Bir az xatirədir. Daha çox mənasız bir yazıdır. Ancaq
hər nədirsə, içdən, hətta Mövlana
demişkən,
“için
içi”ndən gələn bir şeydir.
Çok
yorqunum, beni bekleme kaptan,
Seyir defterimi başkası yazsın.
Çinarlı,
kubbeli mavi bir liman,
Beni o
limana çıkaramazsın!
İndi
bir az ayıq və məlumatlı oxucular
düşünür ki, bu adam nə sərsəmləyir. Eyni
yazıda həm Nəcip Fazildən, həm Nazim Hikmətdən
misal gətirmək də nə demək? Bu necə olur. Onlar
bir-birinə ən ağır sözlərlə xitab edən
iki ideoloji düşmən olmuşlar. Bu adam nəyə qulluq
edir? Bir mənada haqlıdırlar. Həqiqətən də
belə ziddiyyətləri mən çox sevirəm. Ancaq mən
“bir az ayıq və bir az məlumatlı oxucular” dedim. Daha
ayıq və daha məlumatlı kəslər isə
yaxşı bilir ki, İstanbulun, Anadolunun bağrı o qədər
geniş və şəfqətlidir ki, orada Nəciplə Nazim
deyil, haqla batil də qucaq-qucağa yaşaya bilir. Çünki,
orası eşqin, ürfanın şəhəridir. Hara getsən,
Mövləvi təkyələri, Ələvi-Bektaşı cəm
evləri, ateistlərin, massonların, qatı əhli-sünnətin
bir arada yaşadığı, anlaşdığı qərib
bir mozaikadır İstanbul.
İstanbul,
İstanbul.... Çox araşdırdım öz beynimdə
ki, bu ad haradan gəlir. Əslində isə, beynimdə bir
şey olsaydı, heç araşdırmağa dəyməzdi.
Uzaq tarix deyil ki. Burası əski Konstontinopoldur. “Konstontinopol”,
yəni Kontantinin şəhəri. “Pol” yunanca şəhər
deməkdir. Fatehin fəthindən sonra burası “İslampol”, yəni
İslamın şəhəri oldu. “İslampol”, “İstambol”
və nəhayət “İstanbul” oldu bu gözəllər
gözəli boğaz şəhərinin adı.
Həmin
İstiqlal caddəsinin gizli döngələrinin birində,
çox da gizli olmayan bir yerdə (istanbullular demişkən,
“arka sokaklar”da) “Parmakkapı” deyilən bir dalan vardır. O
dalanda kiçik, ağac masalardan vücuda gələn bir
çayxana vardır. Gənc universitet
qızlarından tutmuş, İstanbulun dəlilərinə qədər
hər kəs orada simitlə çay içər, söhbətləşər,
istirahət edər. Mən isə orada
yalnız oturmağı çox sevirəm (bəli,
keçmiş zamanda danışmayacağam. Çünki, haliyədə mən oradayam, burada
deyiləm). Hətta bu
yalnızlığımı o qədər çox sevirəm
ki, yarım saatdan bir orada oturub, kuşburnu çayı
içmək mənim sevimli
avaraçılığımdır. Sirrini
isə mən bilirəm bu müəmmaların. Üstünü açardım bu sirlərin. Ancaq inanın ki, sözə gəlmir. Nə qədər çalışmışam ki,
sözlərlə, cümlə qurmaqla açım bu
çıxılmaz döngələrin
düyününü, fəqət mümkün olmayıb.
İlişib qalmışam o
çıxmazlarda. Çıxmaq istəsəydim,
bəlkə də çıxardım. Çox
güman ki, çıxmaq istəmirəm bu macəraların
içindən. Mənə “getmə qal”
deyənlər, hətta bunun uğruna maddi-mənəvi
dünyamın düzəlməsi üçün
çabalayanlar da çox oldu. Ancaq Nofəli
xatırlayırsınız. “Leyli və Məcnun”dakı
məşhur qəhrəman. O, Leylinin tayfası ilə savaşı
qazanır, onların qılınclarını, Leyli
qarışıq Məcnunun ayaqları altına sərir. Məcnun
isə:
Səndə
bilirəm ki, lütf çoxdur,
Nə sud ki, məndə bəxt yoxdur – deyir. Niyə?
Çünki, o artıq Qeys deyildi. O, Məcnun
idi. Atasının, anasının ona qoyduğu
adı, ona verdiyi tərbiyəni, tayfa, millət əxlaqını,
hər şeyi, hər şeyi bir eşqin uğruna tərk
etdi Məcnun. Yaxşı, bəs istədiyi
Leyli deyildimi onun? Onu niyə istəmədi?
Bax, bunun sirri gizlidir. Əslində
isə çox açmışıq bu sirlərin
üstünü. Ancaq bu an, bu dəqiqə
buraxalım gizli qalsın bu mətləb – yox-yox
bağışlayın, bu sevda. Dedim axı, bizimki mətləbdən,
məntiqdən və hədəfdən uzaq bir şeydir. İstanbulun
özü kimi, sözü kimi, gözü kimi,...
Fəxrəddin Salim
Material KİVDF-nin dəstəklədiyi
layihə çərçivəsində hazırlanıb.
Kaspi.- 2011.- 15 mart.- S. 11.