Ah, gözəl İstanbul!

Mənə yan baxsa əgər anlamayan,

Sanma eylər buna ruhum üsyan.

Anlayanlar belə yan gözlə süzər,

O baxışlar məni üzdükcə üzər.

Hüseyn Cavid

Üsyan gözəldir. Ancaq nəfslə olanda yox, nəfsə qarşı olanda. Duyğular gözəldir. Onlar daxili üsyanla birləşəndə elə bir mənzərə yaranır ki, bunu ancaq həmin daxilin sahibi bilər.

Eşq də belədir. Aşiq olmayınca sıradan, adi bir insan övladı yanğının, köks qəfəsindəki o tutqunun dadını, səfasını haradan bilsin? Çox aşiqlər görmüşəm ki, əlini o yanan qəfəsin üstünə qoyub, “bax burda, bu taxtanın altında elə bir atəş vardır ki, o məni bir ömür rahat və xoşbəxt yaşamağa qoymayacaq” deyib. Bu, elə bir tutqudur ki, maddi dünyanın dərdlərinə çarə bulunsa da o sinənin sahibi bu dünyadan başqalarının xoşbəxtlik zənn etdiyi və mal-mal üzünə baxıb, “daha nə istəyirsən” dediyi şeylərə sahib olsa da öz içində sərgərdan bədbəxtin ta kəndisidir.

Cavid əfəndi də belələrindən idi. İlk baxışda onun hər şeyi vardı. İndiki və o zamankı Bakının ən bomba yerində evi, sədəf işləməli, zərli əsası ilə indiki “Torqovı”dan aşağı enəndə hər kəsin həsəd və məhəbbət qarışıq baxışları ilə müşayiət olunan kişiliyi, ailəsi, Azərbaycan səhnələrini hələ öz sağlığında ikən titrədən dram əsərləri, hər şeyi, hər şeyi vardı. Fəqət Cavid əfəndi xoşbəxt deyildi! Çünki,... Çünki, təhsil aldığı İstanbuldan, tərbiyə aldığı Rza Tevfikdən, Əbdülhəq Hamiddən, Tefviq Fikrətdən ayrı düşmüşdü. Ona görə də bir ömür boyu o zamankı və indiki ziyalılarımızın dediyi kimi, “vətənpərvər şair” ola bilmədi. Onun dərdi təkcə kolxoz ədəbiyyatı, sosializm vulqarlığı deyildi. Heç insafla baxsaq, Hüseyn Caviddən bunları yazmağı israrla tələb etmədilər də. Kolxozdan yazan, kommunizmi məcburi şəkildə, könülsüz vəsf edən Əhməd Cavadı, Mikayıl Müşfiqi güllələdilər, amma o deyilənlərdən bir kəlmə də olsun yazmayan Cavid əfəndiyə bir neçə il iş kəsdilər. Özü də incitmədən, təhqir etmədən, özünə layiq, əfəndi kimi.

Bunları keçdik. Necə deyərlər, keçmiş keçmişdir. İndi mən həmin keçmişdən bircə kadrı xatırlayıram. Lap özüm yaşamış kimi, yanında olmuş birisi kimi. Onlar Cavidin ömründə heç kimin görmədiyi göz yaşlarıdır. O, Sibirdə ikən İstanbulu xatırlayırdı. O xoşbəxt çağları, bir tikə əkmək üçün Bosforun qarşı yakasına keçdiyi o mənzərəli qayğıları xatırlayaraq, için-için ağlayırdı böyük Cavid! Gəncliyində onun müasiri olmuş nəhəng şairim Nəcip Fazilin İstanbul haqqında yazdığı kimi;

Ana gibi yar olmaz, İstanbul gibi diyar,

Güleni şöyle dursun, ağlayanı bahyiyar,...

Bəli, İstanbulun gülənləri bir yana, onun ağlayanları da bəxtiyardır, xoşbəxtdir. İndi onun üçün ağlayırdı bəxtiyar şairimiz:

Ey sallana-sallana

Uçan qərib durnalar,

Mən doydum şirin cana,

Minlərcə həsrətim var.

Uğradınız bəlkə bizim ellərə,

Məndən salam edin coşqun sellərə.

Ey süzülüb oynaşan

Mini-mini yolçular,

Mənim sizlərdən aşan

Kiçik bir diləyim var.

Uğradınız bəlkə pək uzaqlara,

Məndən salam edin şən ırmaklara.

Beləcə getdi böyük Cavid. Böyük həsrətlərlə, böyük üsyanlarla, böyük duyğularla. Yuxarıda bəhs etdiyim üsyanın mahiyyətində məhz bu dayanır. Mənəvi üsyanların səbəbi könüldəki sevdaları öldürə bilməməkdir. Bu, həmin yanğıdır ki, onu ölümlə söndürmək mümkündür. Ölüm isə, hər çağırdığımızda gələcək olan bir müsafir deyil. Bu səbəbdən də o gizli sevdalar insanı yaxıb qovurur, külə döndərir, dirildir, sonra təzədən yandırır. Eynilə cəhənnəm kimi. Öldürmür, amma ölməkdən min betər edir. Kaş ölsəydim deyirsən, nə gözəl şeymiş bu ölüm deyirsən, ancaq ölmürsən. Rəhmətlik Sabir demişkən:

Hər gün ölmək dilərəm, leyk qaçır məndən əcəl,

Gör nə bədbəxtəm, əcəldən də gərək naz çəkim.

Mən o mavi dərgahı, o İstanbulu çox gəzmişəm. Sadəcə gəzməmişəm. Hətta buna gəzmək demək də günahdır. Böyük Mövlana Cəlaləddin Rumi deyirdi ki, “Peyğəmbər əshabı Quranı oxumurdular, onu əkmək kimi yeyirdilər”. Elə mən də İstanbulu gəzmirdim, onu yeyirdim, hər daşı üçün, hər döngəsi üçün ağlayırdım. Ən çox həsrəti onun içində olanda çəkirdim. Çünki, bilirdim ayrılacağam. Üç-beş günlükdür bu xoşbəxtliyin ömrü.

Mən Moskvanı sevənlərdən olmadım. Onlar mənə nifrət edirlər. Onların İstanbulu görəcək gözləri yoxdur. Çünki, qulaqları azadlığın ninnisinə yaddır. Qəlbləri rusca döyünür o intellektlərin.

Bu yaxınlarda iş yerimdə maraqlı və tarixi lətifə olacaq bir hadisə baş verdi. Bəli, məhz hadisə. Çünki, o qədər gülməli və ibrətamizdi ki, belə işlərin məhz mənim başıma gəldiyinə indi heç təəccüb eləmirəm. Deməli, iş prosesində necə oldusa, mən İstanbul türkcəsiylə bir cümlə söz işlətdim. Yəni, bu mənim ana dilimdir, hətta ata dilimdir. Sadəcə bir azcıq ləhcə fərqi var. İş yoldaşlarımdan rusbaşlı bir gənc xanım həmin dəqiqə belə bir maraqlı reaksiya verdi: “Nu, nado je qovorit na rodnom yazıke. Tak je nelzya”. Təsəvvür edin, türkcə bir kəlmə işlətdiyim üçün mənə rusca deyir ki, öz ana dilində danış. Siz Allah, belə bir canlı lətifə axırıncı dəfə hansınızın başına gəlib?

Belə getsə, bu cür işlərdən başımıza çox gələcək hələ. Niyə də gəlməsin? Məgər düşünmürük? Düşünürük axı. Düşünən insan isə, hər dürlü fəlakətlərə açıqdır. “Düşünürəmsə, demək varam” tipli məşhur kəlmənin yerinə “düşünürəmsə, yoxam” desək, daha yerinə düşməzmi? Çünki düşünən insan cəmiyyətdən yavaş-yavaş təcrid olur. Kim nə qədər düşünürsə, o qədər yox olur. Düşündüyün qədər var deyilsən, düşündüyün qədər yoxsan! Kim bilir, bəlkə də sufilərin tərki-dünyalığı belə məcburiyyətlərdən doğmuşdur. Öz əllərində olsaydı, bəlkə də onlar bunu istəməzdilər. Rəhmətlik Leyla demişkən:

Olsaydı mənim bir ixtiyarım,

Olmaz idi səndən özgə yarım.

İndi mənim əlimdə olsaydı, bu dəqiqə, bu an Bəyoğlunda olmazdımmı?

İstanbulun məşhur Taksim meydanından irəli, İstiqlal caddəsi ilə yürüyürdüm. Qarşıma min dürlü insan çıxırdı. Bəzilərinin dediyi kimi, Sultan Əhməddən qalxan azan səsləri, topqapının surları-filan məni cəlb etmirdi. Bunlar əzbərlənmiş duyğulardır. Mən gizli, aşiq İstanbulu sevirəm. O, mənim məşuqumdur. Ancaq mən onun aşiq halını daha çox sevirəm. Qoynunda nə qədər tarix gəzdirir, gəzdirsin, o, postmodernizmin də ötəsində, kainat qədər gizlin sevdaları olan çağdaş bir sivilizasiyadır. O dediyim azan səslərindən, o qala qapılarından Qahirə də var, Hələb də var, Tehranda da var, hətta Bakıda da var. Ancaq, mətləb bu deyil. Əslində isə bunlar mətləbdir, bizimki mətləb deyil. Bizimki sevdadır. Eşqin mətləbi olmaz. Mətləb hədəfdir. Sevdada nə hədəf?! Məşhur popçu Zərrin Özərin şərqisində deyildiyi kimi, “Mən səni deyil, səni sevməyi sevdim. Mən səni deyil, səni özləməyi özlədim”.

Bu, bir az essedir. Bir az mənsur şeirdir. Bir az xatirədir. Daha çox mənasız bir yazıdır. Ancaq hər nədirsə, içdən, hətta Mövlana demişkən,

“için içi”ndən gələn bir şeydir.

Çok yorqunum, beni bekleme kaptan,

Seyir defterimi başkası yazsın.

Çinarlı, kubbeli mavi bir liman,

Beni o limana çıkaramazsın!

İndi bir az ayıq və məlumatlı oxucular düşünür ki, bu adam nə sərsəmləyir. Eyni yazıda həm Nəcip Fazildən, həm Nazim Hikmətdən misal gətirmək də nə demək? Bu necə olur. Onlar bir-birinə ən ağır sözlərlə xitab edən iki ideoloji düşmən olmuşlar. Bu adam nəyə qulluq edir? Bir mənada haqlıdırlar. Həqiqətən də belə ziddiyyətləri mən çox sevirəm. Ancaq mən “bir az ayıq və bir az məlumatlı oxucular” dedim. Daha ayıq və daha məlumatlı kəslər isə yaxşı bilir ki, İstanbulun, Anadolunun bağrı o qədər geniş və şəfqətlidir ki, orada Nəciplə Nazim deyil, haqla batil də qucaq-qucağa yaşaya bilir. Çünki, orası eşqin, ürfanın şəhəridir. Hara getsən, Mövləvi təkyələri, Ələvi-Bektaşı cəm evləri, ateistlərin, massonların, qatı əhli-sünnətin bir arada yaşadığı, anlaşdığı qərib bir mozaikadır İstanbul.

İstanbul, İstanbul.... Çox araşdırdım öz beynimdə ki, bu ad haradan gəlir. Əslində isə, beynimdə bir şey olsaydı, heç araşdırmağa dəyməzdi. Uzaq tarix deyil ki. Burası əski Konstontinopoldur. “Konstontinopol”, yəni Kontantinin şəhəri. “Pol” yunanca şəhər deməkdir. Fatehin fəthindən sonra burası “İslampol”, yəni İslamın şəhəri oldu. “İslampol”, “İstambol” və nəhayət “İstanbul” oldu bu gözəllər gözəli boğaz şəhərinin adı.

Həmin İstiqlal caddəsinin gizli döngələrinin birində, çox da gizli olmayan bir yerdə (istanbullular demişkən, “arka sokaklar”da) “Parmakkapı” deyilən bir dalan vardır. O dalanda kiçik, ağac masalardan vücuda gələn bir çayxana vardır. Gənc universitet qızlarından tutmuş, İstanbulun dəlilərinə qədər hər kəs orada simitlə çay içər, söhbətləşər, istirahət edər. Mən isə orada yalnız oturmağı çox sevirəm (bəli, keçmiş zamanda danışmayacağam. Çünki, haliyədə mən oradayam, burada deyiləm). Hətta bu yalnızlığımı o qədər çox sevirəm ki, yarım saatdan bir orada oturub, kuşburnu çayı içmək mənim sevimli avaraçılığımdır. Sirrini isə mən bilirəm bu müəmmaların. Üstünü açardım bu sirlərin. Ancaq inanın ki, sözə gəlmir. Nə qədər çalışmışam ki, sözlərlə, cümlə qurmaqla açım bu çıxılmaz döngələrin düyününü, fəqət mümkün olmayıb. İlişib qalmışam o çıxmazlarda. Çıxmaq istəsəydim, bəlkə də çıxardım. Çox güman ki, çıxmaq istəmirəm bu macəraların içindən. Mənə “getmə qal” deyənlər, hətta bunun uğruna maddi-mənəvi dünyamın düzəlməsi üçün çabalayanlar da çox oldu. Ancaq Nofəli xatırlayırsınız. “Leyli və Məcnun”dakı məşhur qəhrəman. O, Leylinin tayfası ilə savaşı qazanır, onların qılınclarını, Leyli qarışıq Məcnunun ayaqları altına sərir. Məcnun isə:

Səndə bilirəm ki, lütf çoxdur,

Nə sud ki, məndə bəxt yoxdur – deyir. Niyə? Çünki, o artıq Qeys deyildi. O, Məcnun idi. Atasının, anasının ona qoyduğu adı, ona verdiyi tərbiyəni, tayfa, millət əxlaqını, hər şeyi, hər şeyi bir eşqin uğruna tərk etdi Məcnun. Yaxşı, bəs istədiyi Leyli deyildimi onun? Onu niyə istəmədi? Bax, bunun sirri gizlidir. Əslində isə çox açmışıq bu sirlərin üstünü. Ancaq bu an, bu dəqiqə buraxalım gizli qalsın bu mətləb – yox-yox bağışlayın, bu sevda. Dedim axı, bizimki mətləbdən, məntiqdən və hədəfdən uzaq bir şeydir. İstanbulun özü kimi, sözü kimi, gözü kimi,...

Fəxrəddin Salim

Material KİVDF-nin dəstəklədiyi layihə çərçivəsində hazırlanıb.

Kaspi.- 2011.- 15 mart.- S. 11.