Süleyman
Rüstəmin oğlu: “Atamın yalnız bir əqidəsi
olub”
Azad
Rüstəmzadə – xalq şairi Süleyman Rüstəmin
yeganə övladı. 1946-cı ildə
doğulub. 1968-ci ildə Bakı Dövlət
Universiteti şərqşünaslıq fakültəsinin ərəb
dili şöbəsini bitirib. Ərəb ədəbiyyatı
üzrə filologiya elmləri namizədidir. Uzun müddət Azərbaycan Elmlər
Akademiyasında çalışıb. 1989–2009-cu
illərdə Milli Məclisdə beynəlxalq şöbədə
baş məsləhətçi işləyib. Ailəlidir, iki övladı var. Oğlu Günəş
Xarici İşlər Nazirliyində işləyib, hazırda
İsveçdə Azərbaycan səfirliyinin
müşaviridir. Qızı Azadə isə
həkimdir.
- Azad müəllim, atanız Süleyman Rüstəm
xaraktercə necə adam idi?
- Atam
çox mülayim adam idi. Mənim
tərbiyəmdə anam böyük rol oynayıb. Məni məktəbə o aparıb-gətirib.
Həmişə valideynlərim deyərdilər: «Sən gərək
özünü elə aparasan ki, bu ailənin başı uca
olsun. Heç bir xəta etmə ki, gəlib bizə
nəsə desinlər».
- Necə oldu ki, atanız
o dövrdə Rüstəmzadə soyadını
götürdü? Bildiyimə görə, siz əslən
bakılısınız…
- Bəli,
biz bakılı sayılırıq. Atam Çəmbərəkənddən,
anam isə Novxanıdandır. Atamla anam 34-cü ildə
Novxanı bağlarında
- Ailədə niyə tək uşaqsınız?
-
(Gülür). Əslində, mən tək
olmamışam, məndən əvvəl bir qardaşım da
olub, amma çox yaşamayıb. Onun da
adı Azad olub. Mənə dedilər ki, bəs
Hüseyn Cavidin oğlu Ərtoğrul qardaşın Azada
musiqi də bəstələyibmiş. 34-cü
ildə atamla anam evlənirlər, 35-ci ildə isə birinci
Azad dünyaya gəlir. Yusif Səmədoğlu
ilə yaşıd olublar. 36-cı ildə
dizenteriya xəstəliyi olub, uşağı saxlaya bilməyiblər,
bağda dünyasını dəyişib. Mənim dünyaya gec gəlməyimin səbəbi
bu olub ki, anam müharibə vaxtı universitetdə oxuyurdu.
Atam isə yanında deyildi, cəbhə
zonalarında idi. Mən sonra, 46-cı ildə
anadan olmuşam. 9-cu sinfə qədər
anam məni əlimdən tutub məktəbə
aparırdı.
- Azad müəllim, məlumdur ki, 37-ci ildə bir
çox görkəmli ziyalılarımız repressiyaya məruz
qaldılar. Amma bir çox yazıçılar
bundan yan keçdilər. O cümlədən Süleyman
Rüstəm də. İstərdim bu haqda
danışasınız…
- Mən
80-ci illərin axırlarından Şərqşünaslıq
İnstitutunda işləmişəm. Bizim
sonuncu direktorumuz akademik Ziya Bünyadov idi. Bir dəfə
iş zamanı katibəsi mənə zəng etdi. «Tez bizim
şöbəyə gəlin, Ziya müəllim sizi
axtarır» -dedi. Mən Ziya Bünyadovun
otağına getdim. Ziya müəllim mənə dedi: «Sənin
atan kişi adam imiş. Vaqif
Hüseynov (DTK-nın keçmiş sədri – red.) mənə
icazə verib ki, DTK-nın arxivində işləyim. Neçə gündür baxıram, mən orda
S.Rüstəmin imzasıyla bir ərizə, danos görmədim.
Başqa adamların adına rast gəldim».
Mən soruşdum ki, kimlərdir onlar? Dedi,
«atana deyərəm, sənə yox».
- Atanıza dedi onların
adını?
- Bəli,
dedi. Amma atam onların kim olduğunu mənə
demədi.
- Bəs onda niyə başqa
adamların yox, məhz sizin atanızın adı hallanıb?
- Bu onu
istəməyən paxıl adamların işidir. Atamın
yalnız bir əqidəsi olub: proletar. Ömrü
boyu əqidəsinə sadiq qalıb. Atamın ailəsinə
fikir verin: babam dəmirçi olub. Qardaşı
ilə birlikdə Beşmərtəbə deyilən bina ilə
üzbəüz dəmirçi yerləri olub. Atamın bir sifəti, bir əqidəsi olub. Atam o quruluşa inanıb, həmişə də onu
tərənnüm edib. Şeir, nəzmlə
kəskin əksinqilabçıları təbliğ edib.
Ona görə də ona əks tərəfdən
hücumlar olub.
- Bildiyimə görə, atanız
Mir Cəfər Bağırovla tez-tez
görüşürmüş. Elədir?
- Əlbəttə, onların görüşləri
çox olub.
Bilirsiniz, o vaxt yazıçılara
böyük hörmət vardı. Bağırov
özü də yazıçılara qiymət verirdi, tez-tez
onları yanına çağırırdı. Atam
danışırdı ki, «Bağırov bir dəfə Səməd
Vurğunla məni kabinetinə çağırıb dedi:
«özünüzü elə aparın ki, aqibətiniz o birilər
kimi olmasın».
- Yəni pantürkist olmayın...
- Belə
çıxırdı. Hüseyn Cavid və o
biriləri nəyin güdazına getdilər? Türkçülüyün. O vaxt Moskva hər
şeyə nəzarət edirdi. Atam 37-38-ci illərdə
Dram Teatrının direktoru olub, nə qədər aktyoru
M.C.Bağırovun qəzəbindən qoruyub-saxlayıb.
Rəhmətlik Barat Şəkinskaya o dövr
xatirələrində yazırdı ki, «Süleyman Rüstəm
teatrda direktor olarkən neçə aktyoru repressiyadan xilas
etmişdi, qoymamışdı onları tutub aparsınlar».
Bilirsiniz, Azərbaycan ədəbiyyatı
tarixində çox əyintilər olub, paxıllıqlar,
böhtan və s. S.Rüstəm və S.Vurğun haqqında
da müxtəlif fikirlər söylənilib. Amma hər ikisi böyük sənətkar idilər.
Səməd Vurğun Qazaxda olanda atam onu
Bakıya dəvət edib ki, gəl oxu. Başa
düşürəm ki, qazaxlılar, onu çox istəyənlər
nələrisə danışırlar. Amma
ədəbiyyatımızda Vurğunun öz yeri, S.Rüstəmin
isə öz yeri var.
- Atanız M.C.Bağırov
haqqında daha nə danışırdı?
- Atam
deyirdi ki, düzdür, Bağırov zalım adam
olub, amma həm də mərd idi, bir çox müsbət
işləri də vardı. Bilirsiniz, əslində, bir adam heç vaxt ideal ola bilməz, onun səhvləri
də olmalıdır. Məsələn, Rusiya əhalisinin
yarısı Stalini sevmir, yarısı da ona rəhmət
oxuyur. Eləcə də Bağırov
haqqında fikirlər müxtəlifdir.
- Atanızın Əhməd Cavadla
münasibətləri necə olub?
- Onu dəqiq
bilmirəm. Əhməd Cavadın oğlu
Yılmaz deputat olanda mən bir dəfə onu gördüm.
Heç yaxınlaşıb salamlaşmadıq
da. Düzü, mən o dövrlə
çox maraqlanmıram.
- Sizcə, atanız bildiyi çox
şeyləri danışmırdı?
- Ola
bilsin bildiklərini gizlədirdi. Mən 60-cı
illərin tələbəsi olmuşam, bir çox ictimai
işlərdə işləmişəm. Mən
evdə hər dəfə kiminsə haqqında söhbət
salanda atam «o, yaxşı, təmiz adamdır» – deyərdi.
- Atanıza o dövrlə
bağlı sonradan münasibət necə idi?
- Atam
tez-tez məktublar alırdı. Müşfiq
haqqında anonim məktublar gəlirdi ona. «Niyə sən
sağ qaldın, amma filankəs getdi?» Atam danışırdı ki, müharibədən əvvəl
yazıçılar çox mehriban, səmimi idilər.
Müharibədən sonra nəsə
ayrı-seçkilik yarandı.
- Səhv etmirəmsə, atanız
1941–45 müharibəsi illərində həm də siyasi xadim
kimi fəaliyyət göstərirdi…
- Bəli,
elədir. Atamın siyasi xadimliyi elə o vaxtdan başlayır.
Bir dəfə atamla Tiflisə getmişdik.
Rustaveli küçəsində bizim köhnə
«İnturist» kimi bir mehmanxana vardı. Atam dedi ki, «mən
müharibə vaxtı bir il bu mehmanxanada qalmışam». Tiflisdə türkcə «Zakavkazskiy voyennıy
opıt» adlı qəzet nəşr olunurdu. Atam da burada işləyib. Sonra 2 il
Təbrizə getdi. Onlar bir ideoloci komanda idi: Əziz Əliyev,
Mirzə İbrahimov, atam və başqaları. Təbrizdə
«Vətən uğrunda» adlı qəzet
çıxarırdılar. Qılman
İlkinin əsərləri də orada gedirdi. Qəzetin elə bir nömrəsi olmazdı ki,
atamın orada yeni şeiri çap olunmasın. Atam Cənubi Azərbaycanı yaxından
tanıdı, insanların çətinliklərindən xəbərdar
oldu.
- Atanız Məmmədhüseyn
Şəhriyarla məktublaşırdı. Onların görüşləri olubmu?
- Təəssüf
ki, yox. Atam heç vaxt Şəhriyarla
görüşməyib. Professor Rüstəm
Əliyev vardı, sovet vaxtı Cənubi Azərbaycana gedib-gəlirdi.
Birinci dəfə Şəhriyarın atama
şeirlə yazdığı məktubu Bakıya o gətirmişdi.
Sonra onların məktublaşması
başladı. Çox gözlədilər
ki, Şəhriyara Bakıya gəlməyə icazə versinlər,
amma alınmadı. Əvvəlcə Şəhriyar,
ondan 6-7 ay sonra da atam rəhmətə getdi.
- Atanızın yazdığı hər
hansı bir əsərə görə ona bir təzyiq olub?
- Dediyim
kimi, o dövr çox keşməkeşli idi. Əlbəttə,
təzyiqlər olub. Elə götürək
o vaxtkı I katib İ.Mustafayevi. Atam bir pyes
yazmışdı: «Burda mənəm, Bağdadda kor xəlifə».
Bununla cəmiyyətdə olan əyintiləri
satirik yolla ifşa edirdi. Bu əsər Dram
Teatrında səhnələşdirildi, amma ictimai
baxışdan keçmədi. Dedilər,
olmaz. Halbuki yaxşı əsər idi,
baş rolu da Ağasadıq Gəraybəyli oynayırdı.
Sonradan kimsə klubların birində həmin əsəri
səhnələşdirdi.
- 88-ci il hadisələrini
necə qarşıladı atanız?
- Əslində, atam hadisələrin belə
olacağına inanmırdı. O vaxt hələ Tiflisdə baş
verənlər ona çox pis təsir etmişdi. Hansı ki, cəmi 17 nəfər
ölmüşdü, ən çox haray-həşir salan da
atam idi.
«Qarabağnamə» adlı əsər də
yazmışdı. O vaxt Xankəndidə bir jurnal çıxırdı. Atam nə qədər çalışsa da, erməni
redaktor həmin şeiri çap etmədi.
- Ömrünün son günləri
necə keçdi? Atanızın hər
hansı xəstəliyi vardı?
- Onun xəstəliyi
vardi. Dedilər ki, əməliyyat
olunmalıdır. Atam dövlət xadimi
olduğundan Ali Sovetə gedib-gəlirdi, qəbulları olurdu.
Gərək əməliyyata girməyəydi.
Əməliyyat olunandan 3 gün sonra 83
yaşında dünyasını dəyişdi.
- Sizcə, Süleyman Rüstəm
öz layiqli qiymətini ala bilib?
- Layiq
olan qiyməti xalq verir. Tanımadığım adamlar məni
küçədə görəndə yaxınlaşaraq «Siz
Süleyman Rüstəmin oğlusunuz?» – deyə soruşurlar. Televiziyalarda
hansısa bir şeirini söyləyirlər. Bütün bunlarla qarşılaşanda deyirəm
ki, Süleyman Rüstəm yaşayır.
Kaspi. -2011. -7-9 may. –S. 15.