Sənət zirvəsinə
inadlı yürüş
Mirzə İbrahimov-100
Müasir
Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafında
misilsiz xidmətləri olan xalq yazıçısı Mirzə
İbrahimov həm də görkəmli ictimai xadim idi. Ədibin
bütün həyat və yaradıcılığı
xalqına, torpağına, millətinin xoş gələcəyinə
xidmətdən ibarət olub. "Böyük dayaq"
romanındakı məşhur monoloq bu mənada Mirzə
İbrahimovun həyatdakı məqsəd və mübarizəsinin
ən gözəl göstəricisi kimi öz dəyərini həmişə
saxlamaqdadır: "Ey mənim xalqım, ey mənim ümidim
və pənahım! Ürəyimin istiliyi səndədir,
fikrim işığını səndən alır. Həyatımın
nəşə və sevincinə səbəb sənsən! Həyat
yolunun sürüşkən döngələrində qolumdan
tutan, məni yıxılmağa qoymayan sən olmusan.
Amansız qorxu başımın üstünü alaraq məni
ağır fikirlərə saldığı zaman, xoş
günün böyük dostları, zəif və qorxaq
yoldaşlar məndən üz döndərdiyi zaman yeganə
dayanacağım sən olmusan. O zaman ki qaranlıq içərimə
kölgə salmağa, tənhalıq duyğusu ürəyimi
qurd kimi yeməyə başlayıb, onda sənin munis, mehriban,
müqəddəs səsini eşitmişəm. Bu səs məni
həyata bağlamış, yaşamağa, mübarizə etməyə,
çirkabları aradan qaldırmağa
ruhlandırmışdır. Qoluma qüvvət verən, iradəmi
möhkəmlədən bu səs sənin səsindir, ey mənim
hər şeydən əziz, hər şeydən gözəl,
hər şeydən yüksək, hər şeydən nəcib
və mərhəmətli xalqım!"
Unudulmaz
yazıçının XX əsrdəki keşməkeşli
həyat yolunun bütün mənzərələrini əks
etdirən bioqrafiyasına nəzər saldıqda bu monoloqun hər
sözündəki mənanın dərinliyinə heyrət kəsilirsən.
Mirzə İbrahimovun taleyi xalqımızın tarixi ilə,
demək olar ki, üst-üstə düşüb.
O,
1911-ci il oktyabrın 15-də Cənubi Azərbaycanın Sərab
şəhəri yaxınlığındakı balaca bir kənddə
dünyaya göz açmışdır. Yoxsulluq və
ağır həyat tərzi içində
çırpınan ailə bir çox itkilərə məruz
qalmışdır. Mirzə hələ çox körpə
ikən anası və bacısı vəfat etmişdir. Dərdin
əlində yumağa dönən atası bu çətin
günlərdən yaxa qurtarmaq ümidilə iki
övladını da götürərək 1918-ci ildə
Bakıya gəlmişdir. Burada da tale onların üzünə
gülməmişdir. Az keçmir ki, 8 yaşlı Mirzə
aclıq və xəstəlik üzündən atasını
və qardaşını da itirir. Taleyin bu qaranlıq döngələrində
yaşamaq naminə Balaxanı və Zabrat kəndlərində
muzdurluq edib çörək qazanmağa məcbur olan bir tikə
uşaq sonralar fabrik-zavod məktəbində oxumuş, ona dəyən
zərbələrin acığına dirçəlməyə,
xoş günlərə çatmağa can
atmışdır. Gündüzlər fabrikdə, axşamlar
məktəbdə oxuyan Mirzə İbrahimovun taleyi onda gətirdi
ki, qarşısına, sözün həqiqi mənasında,
mərhəmətli insanlar, əsl ziyalılar, yaxşı
müəllimlər çıxdı. Hüseyn Əfəndi,
İbrahim İbrahimbəyli, Cəmil İbrahimov, Qambay Vəzirov,
Mehdixan Vəkilov kimi işıqlı insanlar Mirzə
İbrahimovun yol göstərəni və müəllimləri
oldular. Səməd Vurğunun böyük qardaşı
Mehdixan Vəkilov Mirzə İbrahimova, sözün həqiqi mənasında,
himayədarlıq edərək onu oxumağa həvəsləndirmiş,
ruhdan düşməyə qoymamışdır.
Gənc
oğlanın fitri istedada malik olduğu müəllimlərinin
də diqqətini çəkmişdir. O, ötən əsrin
20-ci illərində yaradılmış Proletar
Yazıçılar Cəmiyyətinin üzvü idi. Burada Ənvər
Məmmədxanlı, Mirvarid Dilbazi ilə tanış
olmuşdur.
Yaradıcılığa
şeirlə başlayan Mirzə İbrahimov dövri mətbuatda
yavaş-yavaş dərc olunurdu. Onun ilk şeiri "Aprel
alovları" məcmuəsində, ilk hekayəsi isə
"Şərq qadını" jurnalında çap
edilmişdir. İlk tənqidi-publisist məqalələrini,
hekayə və oçerklərini isə 30-cu illərdə
yazmağa başlamışdır.
Ədəbi
yaradıcılığa səngiməz meyili olan Mirzə
İbrahimov əvvəlcə Neft Texnikumunda oxumuşdur. Sonra
ikiillik Elmi-Tədqiqat İnstitututun kurslarında təhsil
almışdır. Bir müddət Naxçıvanda
çalışmışdır. "Həyat" pyesini də
(1935) elə burada yazmışdır. Sonra Leninqraddakı
Şərqşünaslıq İnstitutunun aspiranturasında təhsil
almışdır. Cəlil Məmmədquluzadənin
yaradıcılığı ilə bağlı
"Böyük demokrat" mövzusunda dissertasiyasını
müəyyən səbəblər üzündən bir qədər
gec - 1941-ci ildə müdafiə etmişdir.
Repressiya
tufanının qara caynaqları Azərbaycanın hər yerinə
sirayət etmişdi. Belə bir zamanda Mirzə İbrahimovu
Bakıya çağıraraq Azərbaycan Dövlət Opera və
Balet Teatrına direktor təyin etmişdilər. Az müddətdən
sonra isə Xalq Komissarları Soveti yanında İncəsənət
İşləri İdarəsinin rəisi təyin olunan Mirzə
İbrahimov Moskvada Stalinlə görüşmüş,
Xruşşovla, Molotovla, Malenkovla - yəni keçmiş
SSRİ rəhbərləri ilə söhbət etmişdir. Təbii
ki, Mirzə İbrahimov o dövrün nüfuzlu şəxsiyyətlərindən
biri sayılırdı. Tarixdən bu da bəllidir ki, Stalin həmin
illərdə məhz iki azərbaycanlı sənətkarı
- Mirzə İbrahimovu və Üzeyir Hacıbəyovu qəbul
etmişdir. Kim bilir, bəlkə də elə hər iki
böyük sənətkarı gələcəkdə
onları anbaan izləyən həbs kabusundan bu
görüş xilas edib.
Repressiyanın
ağır illərində onun ən yaxın dostları
Üzeyir Hacıbəyov, Səməd Vurğun, Rəsul Rza,
Nigar Rəfibəyli və Sabit Rəhman olmuşdur. Qızı
Sevda xanım İbrahimova öz xatirələrində
yazır ki, 1937-ci ildə anamın barmağına atamın
aldığı nişan üzüyünü Nigar xanım Rəfibəyli
taxmışdı. 1938-ci ildə isə kiçik bir məclis
təşkil edərək ailə həyatı qurmuşdular.
Həmin o düyündə iştirak edən qələm
dostlarının əksəriyyətini isə bir müddət
sonra repressiya dalğası caynaqlarına alıb apardı.
Mirzə İbrahimovu yaxından tanıyan xalq şairi Mirvarid
Dilbazi öz xatirələrində bu barədə belə
yazıb: "Od üstündə addım atdıq, biz od
üstündə yaratdıq". Çünki həmin illərin
ən başıbəlalı yazıçılarından
biri də elə Mirzə İbrahimov olmuşdur. İkinci
dünya müharibəsi illərində Nizami Gəncəvinin
800 illik yubileyinə hazırlıq işləri gedirdi.
M.C.Bağırov bu tədbirlə bağlı Mirzə müəllimdən
məlumat istərkən aldığı cavabdan qəzəblənərək
qışqıra-qışqıra danışmış,
üzünə böhtanlar yağdırmış, onu
kapitalist ölkələrinə "satılmış siyasi
düşmən" adlandırmışdır. Ağlagəlməz
sözlərlə Mirzə İbrahimovu elə ittihama çəkmişdir
ki, bu vəziyyəti seyr edən yazıçılar səs-səmir
belə çıxarmamışlar. Onlar ürəklərində
"heyif Mirzədən" fikirləşsələr də,
bu sözləri dilə gətirə bilməyiblər. Əslində
Mirzə İbrahimovu kimsə durub müdafiə edə bilməzdi.
Hətta iclas salonundan çıxandan sonra da bir müddət
ona yaxınlaşıb söhbət etməyə cəsarətləri
çatmayıb. Çünki bunu dərhal yuxarıya
çatdıra bilərdilər. Beləliklə, Mirzə
İbrahimov işdən çıxarılıb. Bir müddət
işsiz qalıb. Amma qələmini yerə qoymadan
yazıb-yaratsa da, ailənin qulağı səksəkədə
idi. Hətta Mirzənin pal-paltarını
hazırlamışdılar. Hər an hər şey ola bilərdi.
Görünür, bütün yazıçıları,
şairləri, aktyorları və bəstəkarları həbs
edib sürgünə göndərmək yuxarılara da
çox sərf etmirdi, ya bəlkə də Mirzə
İbrahimov kimi sənətkarlarsız keçinmək
mümkün deyildi. Bir müddətdən sonra yenidən Mirzə
İbrahimova vəzifə veriblər. O bu dəfə Azərbaycan
xalq maarif komissarı kimi çalışmışdır
(1942-1946). Bu arada təsis edilən Azərbaycan Elmlər
Akademiyasının (1945) ilk həqiqi üzvlərindən biri
də Mirzə İbrahimov olmuşdur.
İkinci
dünya müharibəsi zamanı sovet ordusu sıralarında
Cənubi Azərbaycanda olan Mirzə İbrahimov burada "Vətən
yolunda" qəzetinin məsul redaktoru vəzifəsində
çalışmışdır. O bu dövrdə səngərlərdə
olur, xüsusilə də azərbaycanlı
diviziyalarının vuruşduğu döyüş bölgələrinə
gedir, əsgərləri qələbəyə
ruhlandırırdı.
Azərbaycan
Yazıçılar İttifaqının sədri işlədiyi
vaxtlarda Mirzə İbrahimov, eyni zamanda respublika Nazirlər
Sovetinin sədr müavini olmuşdur. Lakin bu arada filosof Heydər
Hüseynovla bağlı müsbət xasiyyətnamə verməsi
yuxarıların xoşuna gəlmir və bu da növbəti zərbə
almasına səbəb olur. Doğrudur, Stalin vəfat etdikdən
sonra Xruşşov dövründə bir qədər
mülayimləşmə başladı. Həmin vaxt Mirzə İbrahimov
respublika Ali Soveti Rəyasət Heyətinin sədri
seçildi (1954-1958), dalbadal keçirilən qurultayların
iştirakçısı və büro üzvü oldu.
Ümumdünya Parlamentlərarası İttifaqın müxtəlif
konqreslərində, beynəlxalq məclislərdə
iştirak etdi, ayrı-ayrı vaxtlarda SSRİ Ali Sovetinin
deputatı seçildi. Hətta SSRİ Dövlət
mükafatı laureatı adını da almışdır. Həm
Azərbaycanda, həm də keçmiş SSRİ-nin müttəfiq
respublikalarında dərin hörmət və nüfuz
qazanmışdır. Kitabları çap edilir, dramları
tamaşaya qoyulurdu.
Milli
düşüncənin boğulduğu illərdə dilimizin
dövlət dili olması, idarələrdə dərhal Azərbaycan
dilinə keçilməsi sahəsindəki fəaliyyəti
Mirzə İbrahimova baha başa gəldi. Ali Sovetdə Azərbaycan
dilini dövlət dili elan etməsi onun həyatının ən
vacib və ən yüksək məramı idi. Bu məsələ
ilə əlaqədar ona ağır ittihamlar edildi. Onu
sındırmaq, əzmək istəyənlər möhkəm
iradəsini, dəyanətini, mərdliyini, cəsarətini əlindən
almaq üçün yüz cür dona girdilər. Azərbaycan
dilini bilməyənlər Mirzə müəllimi
"azğın, satqın, millətçi" kimi töhmətləndirərək
cəzalandırdılar. Onu dərhal tutduğu vəzifədən
- Ali Sovetin sədrliyindən azad etdilər. Yenə
işsizlik, yenə xoflu görüntülər, mənəvi
işgəncələr, qorxulu gecələr... Mirzə
İbrahimova o dövrdə də qorxudan yanaşan, salam verən
az oldu. Qızı Sevda xanım İbrahimova o günləri
belə xatırlayır: "Atamın o gün qoluna girib evə
ötürən yalnız tanınmış jurnalist Nəsir
İmanquliyev olub. Atam uzun müddət Nəsir müəllimin
xeyirxahlığından, geniş ürəyindən bizə
danışardı. Kaş Mirzə İbrahimov bu gün
müstəqil respublikamızlda doğma dilimizin rəsmi dil
kimi status qazanmasını görəydi".
1959-cu
il iyulun 6-da Azərbaycan KP MK-nın növbədənkənar
plenumu çağırılaraq tələb olunur ki, Mirzə
İbrahimov mətbuatda çıxış edərək səhvlərini
boynuna alsın, üzr istəsin. Böyük
yazıçı isə ona olan haqsızlığı belə
cavablandırmışdır: "Dil olmasa xalq ölüb gedər,
yaşaya bilməz. Ağlı başında olan kəs
doğma dilini qorumalıdır".
O
vaxtlar işdən çıxarılmağın nə demək
olduğu aydındır. Lakin yazıçının dəmir
iradəsi, müdrik düşüncəsi yenə də
köməyinə çatdı. Zaman ötdü, tündləşmiş
siyasi həyatda bir qədər durulma əmələ gəldi.
Mirzə İbrahimov yenidən Yazıçılar
İttifaqının sədri seçildi.
Yazıçılar İttifaqında da o, özünəməxsus
iş üslubu ilə çalışırdı.
İstedadlılara, ehtiyacı olanlara, mənzilsiz
yazıçılara, şairlərə xüsusi
qayğı və diqqət göstərir, onların işlə
təmin olunmasına kömək edirdi.
Mirzə
İbrahimov üç dəfə müxtəlif vaxtlarda
Yazıçılar İttifaqına rəhbərlik edib. Hər
dəfə də hökumət tərəfindən
aldığı zərbələrə görə bu vəzifədən
azad olunub.
Növbəti
bir zərbəni də Nəsiminin yubileyi ilə bağlı
olmuşdur. Nəsiminin yubiley komissiyasının iclası
zamanı Moskvadan zəng edərək deyirlər ki, tədbir
olmasın, çünki Nəsimi türkmən
yazıçısıdır. Mirzə İbrahimov tarixi
faktlarla Nəsiminin Azərbaycan şairi olduğunu nəinki
sübut etdi, hətta həmin yubiley Moskvada Böyük Teatrda
keçirildi. Lakin bu xidmətin "mükafatı" olaraq
Bakıya qayıdan kimi Yazıçılar
İttifaqının sədri vəzifəsindən azad edilib.
Ömrü boyu işsizlik və təlaş Mirzə müəllimi
izləyib. Maraqlıdır ki, hər bir işsizlik xaosundan
sonra yazıçıya ya vəzifə verilirdi, ya da fəxri
ad, mükafat, daha başqa töhfələr. Mirzə müəllim
işıqla zülmətin arasında qalmışdır.
Yazıçı
Çingiz Abdullayevin təbirincə desək, Mirzə
İbrahimov həm ədəbiyyatımızda, həm də
ictimai-siyasi həyatda qeyri-adi hadisə idi. XX yüzilliyn ən
görkəmli Azərbaycan ədibləri - Cəfər
Cabbarlı, Hüseyn Cavid kimi şəxsiyyətlərlə
birgə ədəbi fəaliyyətə
başlamışdır. Səməd Vurğun, Mehdi
Hüseyn, Rəsul Rza, Süleyman Rəhimov, İlyas Əfəndiyev
kimi sənətkarlarla bir yerdə işləmişdir. Stalin,
Xruşşov, Brejnev, Qorbaçov kimi sovet rəhbərləri
ilə təmasda olmuş, Bağırov zülmünün hər
üzünü görmüşdür.
Ədəbi yaradıcılığa ötən əsrin əvvəllərindən başlayan Mirzə İbrahimov Azərbaycan ədəbiyyatına bir-birindən maraqlı, məzmunlu əsərlər bəxş edib: "Cənub hekayələri", "Gələcək gün", "Güləbatın", "Xosrov Rüzbeh", "Böyük dayaq", "Pərvanə" və s. Dramaturq kimi də Mirzə İbrahimovun yaradıcılığı zəngindir. "Həyat" onun tamaşaya qoyulan ilk pyesi idi. Bu əsərin qədəmləri həqiqətən də uğurlu oldu. Mirzə müəllim bir-birinin ardınca müəyyən fasilələrlə "Madrid", "Məhəbbət", "Kəndçi qızı", "Yaxşı adam", "Közərən ocaqlar" adlı pyeslərini yazdı. Teatrlarda tamaşaya qoyulan bu əsərlər həm tamaşaçılar, həm də ədəbi tənqid tərəfindən yüksək qiymətləndirilib. Mirzə İbrahimovun ədəbiyyatşünaslığın və ədəbi tənqidin zənginləşməsində misilsiz xidmətləri var. "Həyat və ədəbiyyat", "Xəlqilik və realizm cəbhəsindən", "Böyük şairimiz Sabir", "Gözəlliyin qanunları ilə", "Böyük satira ustası" "Əbədi qeydlər", "Tufanlara kömək edən bir qələm" kitabları bu gün də öz ədəbi dəyərini saxlamaqdadır. Xalq yazıçısı Əli Vəliyevin təbirincə desək, Mirzə İbrahimov həqiqətən sənət zirvəsinə inadlı bir yürüşdə idi. Yaradıcılıq həvəsi, istirahət bilmədən gecə-gündüz çalışmaq onun gündəlik iş vərdişinə çevrilmişdi. Bir tərəfdən bədii əsərlər yazırdı, həmkarlarının yaradıcılığı barəsində fikir söyləyirdi, gənclərə istiqamət verirdi, teatr tamaşaları üçün pyeslər qələmə alırdı, ədəbiyyatımızı zənginləşdirmək üçün dünya ədəbiyyatından tərcümələr edirdi, digər tərəfdən də müxtəlif vəzifələrdə xalqına ləyaqətlə xidmət göstərirdi.
Ədibin
Əziz Şərifə yazdığı məktubları
daha geniş mövzunun söhbətidir. Yaşadığı
dövrün ağrı-acılarını, ədəbi
mühitini, müxtəlif çarpışmaları,
münasibət və hadisələri əks etdirmək
baxımından bu məktublar çox maraqlıdır. Azərbaycan
dili uğrunda apardığı mübarizə, milli təəssübkeşlik,
üzləşdiyi təzyiqlər, çəkdiyi əziyyətlər
unudulası deyildi. Bir şeyə fərəhlənirsən
ki, bu gün Mirzə İbrahimovun arzuları çiçək
açıb.
Ümummilli
lider Heydər Əliyev həmişə Mirzə İbrahimova
diqqət və qayğı ilə yanaşıb. Qara
caynaqlardan çox vaxt onu məhz Heydər Əliyev xilas edib.
Bu səbəbdən də həyatındakı qara gecələri
ağ günlər yoxa çıxardıb. Təsəvvür
edin, millətçi damğası vurulan bir şəxsə
sonra məhz Heydər Əliyev tərəfindən Asiya və
Afrika ölkələri ilə Sovet Həmrəylik Komitəsinin
sədri kimi mühüm vəzifə etibar olundu. Beynəlxalq
Nehru mükafatına (1979) layiq görüldü. Sanki Heydər
Əliyev Mirzə İbrahimova olan təzyiqlərin, zərbələrin
acığını çıxmaq üçün onun
1981-ci ildə Sosialist Əməyi Qəhrəmanı
adını almasına nail oldu. Əlbəttə, bu, asan məsələ
deyildi. Məhz Heydər Əliyev şücaəti, cəsarəti
bu qələbəni nəinki şərtləndirdi, həm də
qətiləşdirdi. 2002-ci ildə Mirzə İbrahimovun
anadan olmasının 90 illik yubileyinin dövlət səviyyəsində
qeyd edilməsi sərəncamını da Heydər Əliyev
imzalamışdır.
Mirzə
İbrahimov əslən Cənubi Azərbaycandan idi. Ömrü
boyu o yerlərin həsrəti ilə yaşadı. Ən
böyük arzularından biri övladlarını doğma
ocaqlarına aparmaq oldu. Amma ömrünün ixtiyar
çağında ürəyinə başqa bir yara vuruldu.
Qarabağ problemi Mirzə İbrahimovun son dərəcə
narahatlığına, qəlb ağrılarına
çevrildi. Sevda xanım danışırdı ki, atam son
günlərində huşsuz vəziyyətdə belə, elə
hey "Qarabağ" deyirdi...
Yazıçılar
Birliyinin indiki sədri Anar öz xatirələrində
yazır: "Zamanın bütün mürəkkəbliyi Mirzə
İbrahimovun zəngin tərcümeyi-halında əksini
tapmışdır. Düşünürəm ki, bu mürəkkəb,
sınaqlarla dolu həyat yolu yalnız Mirzə İbrahimovun yaradıcılıq
fəaliyyətinin deyil, həm də onun insani müdrikliyinin
təşəkkülünə səbəb olmuşdur".
Ötən
əsrin 80-ci illərində Azərbaycan və Ermənistan
ziyalılarının Moskvada Mixail Qorbaçovun sədrliyi ilə
keçirilən görüşü çoxumuzun
yadındadır. Ermənilər çıxış edərək
ünvanımıza nələr söyləyirdilər... Sanki
bu görüş qəsdən təşkil olunmuşdu ki,
erməni "ziyalıları" bizi söysünlər, təhqir
etsinlər, istədikləri şəri atsınlar, böhtan
yağdırsınlar, bir sözlə, bizi borclu
çıxarsınlar. Mirzə İbrahimovun o toplantıda rəqiblərinin
ünvanına dediyi ilk söz qurbağa gölünə
atılmış daşa bənzədi. Hələ də o
yumşaq səsin avazındakı sərtlik, qətiyyətlilik,
dürüstlük unudulmayıb: "Yunan əsatirlərinin
birində deyilir ki, Allah adamı bədbəxt etmək istəyəndə
əvvəlcə onun ağlını alır..."
O
axşam Mirzə müəllim ürəyimizdən tikan
çıxartdı, çoxumuzu şok vəziyyətindən
qurtardı.
Filologiya
sahəsində milli elmi kadrların hazırlanmasında
böyük işlər görmüş Mirzə İbrahimov
ömrünün sonunadək Azərbaycan EA-nın Nizami
adına Ədəbiyyat İnstitutunun Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatı
şöbəsinin müdiri vəzifəsində
çalışmışdır. Onun əsərləri
dünya xalqlarının dillərinə dəfələrlə
tərcümə edilmişdir. Əsərləri əsasında
bədii və sənədli filmlər çəkilmişdir.
Dövrünün
qara tufanları, eləcə də mülayim rüzgarları
ilə üz-üzə dayanan, gah atılan, gah qəbul edilən,
gah ürəkdən sevilən, gah haqsız tənqid olunan
Mirzə İbrahimov ilk növbədə xalqının, sonra
isə dövrünün oğlu idi. 1993-cü ildə 82
yaşında Bakıda dünyasını dəyişən
Mirzə İbrahimov Fəxri xiyabanda torpağa
tapşırılıb.
Ürəyi
arzularla dolu olan böyük yazıçımız
ağrı-acıya tuş gəlməsəydi, bunlar da
ömrünü yavaş-yavaş mişarlamasaydı, "Pərvanə",
"Füzuli", "Mayak" adlı roman və dram əsərlərini
tamamlaya bilərdi. Yaxşı ki onun
yaradıcılığından bizə bütöv,
sanballı əsərlər qalıb. Onun həyatı da,
yaradıcılığı da bu gün hər birimizə
örnəkdir!
Flora Xəlilzadə
Kaspi.-2011.-5-7 noyabr.-S.20.