“Azərbaycan dövlətinin idarəçiliyi ziyalıların əlindədir”

Professor Fəzail İbrahimli hesab edir ki, cəmiyyət necədirsə, ziyalı da onun bir üzvü kimi fəaliyyət göstərir

Son vaxtlar cəmiyyətdə ziyalının yeri ilə bağlı müzakirələr intensivləşib. Bəziləri ziyalılara diqqətin azalmasından, bəziləri isə ziyalıların özlərinə münasibətinin dəyişməsindən şikayətlənirlər. Ziyalıların cəmiyyətdən və dövlətdən gözləntiləri ilə bağlı da müxtəlif fikirlər var. Budəfəki müsahibimiz, Milli Məclisin deputatı, tarix elmləri doktoru, professor Fəzail İbrahimlidir. Onun fikrincə, cəmiyyətimizdə kimin ziyalı olduğunu müəyyənləşdirmək üçün kriteriyalar müəyyənləşdirilməlidir.

- Fəzail müəllim, hazırda belə bir rəy yaradılmağa çalışılır ki, Azərbaycan cəmiyyətində ziyalının sözü eşidilmir. Bu fikirlə razısınızmı?

- Qətiyyən razı deyiləm. Bu gün Azərbaycan dövlətinin idarəçiliyi elə ziyalıların əlindədir. Bu necə ola bilər axı? Mən bu fikrin fəlsəfəsini heç cür başa düşə bilmirəm.

- Ümumiyyətlə, cəmiyyətin ziyalıya münasibətində dəyişikliklər müşahidə edirsinizmi?

- Bütün cəmiyyətlərdə bu cür söz-söhbətlər olur. Müəyyən qrup ziyalıların maddi durumu ilə bağlı və yaxud da hansısa proseslə bağlı narazılıqların olması təbiidir. Azərbaycan da gənc bir ölkədir. İqtisadi və siyasi sahədə müəyyən uğurlarımızı olsa da, hələ tam oturuşmuş sistem formalaşdıra bilməmişik. Bunu tam reallaşdırandan sonra bu cür söz-söhbətlər üçün əsas qalmayacaq. Cəmiyyətin ziyalıya və ziyalının cəmiyyətə münasibəti ilə bağlı danışanda gərək diqqətli olaq. Bu məsələlərdən danışarkən mən xüsusilə də bir məqama diqqət çəkmək istəyirəm. Yaddan çıxarmaq lazım deyil ki, ziyalı da cəmiyyətin bir üzvüdür. Cəmiyyət necədirsə, ziyalı da onun bir üzvü kimi fəaliyyət göstərir.

- Siz ziyalılığın kriteriyalarının dəyişməsinə necə baxırsınız? Ötən əsrin əvvəlindəki ziyalı ilə bugünkü ziyalının fərqi varmı?

- Keçən əsrin əvvəlindəki ziyalı ilə bugünkü ziyalılarımızın əlbəttə ki, müəyyən fərqləri var. Əsrin əvvəllərində ziyalılar Azərbaycanda ali məktəblərin olmadığı bir dönəmdə yaşayıb, fəaliyyət göstərirdilər. Onlar Rusiyanın və Qərbin ali məktəblərində təhsil almışdılar və oraların qabaqcıl düşüncələrini bura gətirməyə çalışırdılar. Onların fikirlərində Azərbaycan üçün müstəqillik arzuları, millətimizin imzasının imzalar içində olması arzuları var idi. Bu, keçən əsrin əvvəlindəki ziyalıların əsas həyat fəlsəfəsi olub. Elə demokratik cümhuriyyətini yaradanlar öz həyatlarını bu yolda qurban veriblər. Bugünkü ziyalılarımız isə sovet dövründə yaşayıb, təhsil alan insanlardır. Bugünkü ziyalıların böyük əksəriyyəti SSRİ-nin İkinci Dünya müharibəsindən sonrakı rəvan dövründə dünyaya gəlib yaşayıblar. Onların düşüncə tərzi tamam başqadır. 80-ci illərin sonlarından etibarən yenidən milli düşüncə ziyalılarımızın beyninə hopdu və bu gün müstəqil Azərbaycan var. Ona görə də keçən əsrin əvvəlindəki ziyalıların çəkdiyi iztirabları bugünkü ziyalılar çəkməyib. İndiki ziyalılarda bir düşüncə qloballığı da var. Bugünkü ziyalılarımız arasında müxtəlif qruplar var. Onların hamısına eyni mənada baxmaq olmaz. Mənim fikrimcə, biz, ziyalı məfhumunun özünü ciddi şəkildə araşdırıb, dəqiq müəyyənləşdirməliyik ki, ziyalı kimdir? Yalnız bu halda düşüncələrimizi bölüşə bilərik.

- Bəs sizin fikrinizcə, ziyalı kimdir?

- Ziyalı təpədən dırnağa qədər insani müstəvidə düşünən, hərəkət edən və millətinə və xalqına yaralı olan insanlardır. Ola bilsin ki, həmin şəxs alim deyil, amma onun içərisində özünəməxsus düşüncə, özünə hörmət olsun. Ziyalılığın ən böyük göstəricisi isə ondan ibarətdir ki, o, həm özünə, həm ətrafına, həm ailəsinə və həm də dünyasına hörmətlə yanaşmağı bacarmalıdır. Mən yalnız bu kriteriyalara uyğun gələn insanları ziyalı adlandıra bilərəm.

- Sizcə, ziyalının dövlətinə münasibəti necə olmalıdır? Bizdə bəziləri hesab edirlər ki, ziyalı yalnız müxalif düşüncələrə sahib insanlar hesab oluna bilər.

- Əlbəttə ki, mən bu fikri bölüşmürəm. Tamamilə yanlış yanaşmadır. Bu suala cavab vermək üçün biz gərək müxalifliyin özünün mənşəyini aydınlaşdıraq. Yəni kimin müxalif düşüncəli olduğunu dəqiqləşdirək. Bayaq da dedim ki, biz ziyalılıq kriteriyalarını müəyyənləşdirməli, kimlərin bu kriteriyaya uyğun çalışdığını və yaşadığı dəqiqləşdirməliyik. Bunu edə bilsək, siz deyən yanaşma da aradan qalxacaq. Bundan əlavə, müxalif düşüncənin özünün də kriteriyalarının dəqiqləşdirilməsinə ehtiyac var. Müxalifətçiliklə bağlı hər kəsin özünün fərdi düşüncələri var. Bir qrup insan hesab edir ki, siyasi hakimiyyətdə təmsil olunmayan, ancaq müxalifət düşərgəsində olan və bugünkü hakimiyyəti qəbul etməyən qüvvələr müxalifətdir. Əslində isə müxaliflik düşüncələrdə olmalıdır. Müxaliflik cəmiyyətdəki mənfiliklərlə barışmamaqda olmalıdır. Siyasi hakimiyyət uğrunda mübarizə isə tamam başqadır. Siyasi hakimiyyət uğrunda mübarizə aparanların müxalifətçiliyi siyasi ambisiyalarla da bağlı ola bilər. Kimlər isə hakimiyyətə gəlmək üçün, səlahiyyət əldə etmək üçün də müxalifət ola bilərlər. Bunlar tamam başqa kriteriyalardır. Biri də var ki, cəmiyyətdə yaşayıb yaradıb, öz fəaliyyət dairəsində mənfiliklə barışmayan düşüncə sahibləri. Mənim fikrimcə, əsl müxalifət ikincilərdir. Əgər mən bu gün Azərbaycan parlamentinin deputatıyamsa, başqası hansısa bir vəzifədə çalışırsa, niyə ziyalı hesab olunmamalıyıq? Hesab edirəm ki, tədricən bu cür yanaşmalar aradan qalxmalıdır. Müxalifətin öz, hakimiyyətin öz yeri var. Müxalifət hakimiyyətin nöqsanlarını görən, onunla barışmayan, onun islah olunmasına çalışan və dövlətin daha güclü olmasına xidmət edən adamlardır.

- Siz özünüz də Azərbaycanın tanınmış ziyalılarındansınız. Öz misalınızda deyə bilərsinizmi ki, bugünkü ziyalı cəmiyyətdən və dövlətdən nə umur?

- Sizə deyim ki, ziyalı da insandır, fəhlədir. Fərq təhsildə, cəmiyyətdə tutulan mövqedədir. Hər bir kəs atadır. Professor da atadır, fəhlə də. Bunların hislərində nə fərq ola bilər axı. Hər ikisi ata kimi düşünür. Bunların yeganə fərqi düşüncələrində ola bilər. Fərq hansı yolu seçmək, cəmiyyətdə daha çox nəyi görməyi müəyyənləşdirməkdədir. Cəmiyyətdəki hər hansı problemlə bağlı fəhlənin və professorun tapdığı çıxış yolu əlbəttə ki, fərqlidir. Mənim şəxsi istəyimə gəlincə, əsas arzum güclü dövlət, güclü millət görməkdir. Əsas arzum budur ki, bütün kişilərimiz öz ailələrində güclü ər, hər bir qadınımız güclü xanım ola bilsinlər.

İlham QULİYEV

Kaspi.-2011.- 16 noyabr.- S.4.