Əxlaq hər kəsdə və hər yerdə olmalıdır

Akademik Ədilə Namazova: “Ot kökü üstə bitər - deyib atalar. Heç görmüsünüz, qızılgülün kökündən qanqal bitsin?”

Azərbaycan xalqının özünəməxsus, qədim əxlaqi dəyərləri, əxlaq normaları var. Nəsillərin bir-birinə ərməğan etdiyi əxlaq qanunları bütün dövrlərdə bəzən aşılanmağa məruz qalsa belə, yenə də qorunaraq gələcək nəsillərə ötürülür.

Akademik Ədilə Namazova “Kaspi”yə müsahibəsində cəmiyyətdə əxlaqi dəyərlərin qorunmasının hər bir kəsin vəzifəsi olduğunu bildirdi.

Cəmiyyətin əxlaqı

- Bu gün cəmiyyətdə əxlaqi dəyərlərin aşılanması, mənəvi deqradasiyanın baş alıb getməsi ilə bağlı fikirlər səslənir. Cəmiyyətin ayrı-ayrı üzvləri prosesə müsbət mənada necə təsir edə bilər?

- Cəmiyyətdə əxlaq məsələsi hamıya eyni dərəcədə aiddir. İstər kişi olsun, istər qadın, istər gənclər, istərsə də uşaqlar. Cəmiyyətdə qadınların adını bəlkə ona görə daha çox əxlaqla bağlayırlar ki, o, anadır. Qadın ailədə ab-hava yaradandır. Əgər onun əxlaqı yaxşıdırsa, böyük-kiçiyin yerini bilsə, tərbiyəsi olsa, demək uşağını da elə tərbiyəli, əxlaqlı böyüdəcək. Nə qədər olmasa, həyat yoldaşı da ona baxıb ibrət götürəcək. O, həyat yoldaşını da düzgün istiqamətləndirəcək. Əxlaq bizim gündəlik davranışımızdadır. Əxlaq bizim bir-birimizə münasibətimizdədir. Əxlaq bizim təfəkkürümüzdədir. Əgər əxlaqımız yaxşı olsa, təfəkkürümüz də yaxşı olacaq. Bir var peşə əxlaqı, mənəviyyat, bir də var ailə əxlaqı. Bunlar gərək hamısı eyni səviyyədə inkişaf etsin. Müəllim əxlaqı, həkim əxlaqı var. Bir dəfə ulu öndər Heydər Əliyev davranış qaydalarına riayət etməyən sürücülərə “mən bu mənəviyyatı sizə öyrədə bilmədim” deyə bildirdi. Demək, hər bir kəsin öz daxili mənəviyyatı olmalıdır. Bu daxili mənəviyyat da əxlaq kimi görünür.

- Sizcə insanlar gündəlik həyatlarında necə davranmalıdırlar ki, bir-birlərinə zərərləri dəyməsin? Amma biz gündəlik həyatımızda çox neqativ hadisələrin şahidi oluruq.

- Cəmiyyəti təşkil edən ayrı-ayrı insanlardır. O insanlar da ayrı-ayrı ailədən gələn, tərbiyə alan şəxslərdir. Onlar ailədə qoyulan əxlaqla davam edirlər. Cəmiyyətin əxlaqı da ayrı-ayrı fərdlərin əxlaqından toplanmış görünüşdür. Ona görə bizim borcumuz ilk növbədə ailədə uşaqlarımızı tərbiyə etməkdir. Hər kəs öz sahəsində bu vəzifəni yerinə yetirməlidir. Əgər müəllimdirsə tələbələriylə, həkimdirsə xəstələriylə davranmağı bacarmalıdır. İnsanlar da öz aralarında əxlaqi norma və qaydaları gözləməlidirlər. Bir var yazılmış əxlaqi qanunlar, bir də var yazılmamış qanunlar. Yəqin razılaşarsınız, həyatda yazılmamış qanunlar, yazılmamış əxlaqi davranışlar daha çox həyata keçirilir. Siz yazılmış qanunların hamısını yadda saxlamırsınız. Amma yazılmamış münasibətlər, əxlaqi qanunlar daim sizin beyninizdədir. Siz onu həyata keçirirsiniz. Çünki siz doğulan andan bugünə qədər tərbiyədə onu almısınız. Ola bilməz ki, insan tərbiyəni almasın, ancaq bu və ya digər dərəcədə çatışmazlıqlar ola bilər.

- Yazılmayan əxlaqi qanunlar hansılardır?

- İlk növbədə ailədə özündən böyüyə, ata-anaya olan normal münasibət. Əgər insan ağlı kəsəndə ona ailədə ata-ananın yerini göstərirlərsə, böyük bacı-qardaşlarına hörməti, özündən kiçik bacı-qardaşlarına məhəbbəti ona aşılayırlarsa, o, elə də böyüyür. O, həmişə də bu qaydaları yerinə yetirir. Heç dərinliyinə varmadan yaşlı adam gələndə ona yer verir. Özündən kiçik, körpə görəndə heç vaxt ona ziyan yetirmir, ona məhəbbətlə münasibət göstərir. Bu da əxlaqın bir təzahürüdür.

Peşə əxlaqı

- Sizcə yazılı qanunlarla cəmiyyəti əxlaqlı eləmək mümkündürmü? İnsanlar həmişə o qanunlara tabe olurlarmı?

- Mənə elə gəlir ki, bu millətlərdə milli xüsusiyyətdir. Bizdə belə bir məsəl var: «Yol böyüyün, su kiçiyindir». Bu, əxlaqi qanundur. Bunu harda yazıblar? Və ya bunu yazmağın nə mənası var? Amma əsrlər boyu nəsildən-nəsilə keçəndir. Biz Tibb Universitetində tələbələrə və hətta həkimlərə həkimlik etikasından mühazirə də oxuyuruq, təcrübə dərsləri də aparırıq. Tələbələrlə müxtəlif etik treninqlər də keçirik. Biz istəyirik ki, tibbi etikanı, mənəviyyatı əsaslı şəkildə gələcək həmkarlarımız arasında aşılayaq.

- Sizcə əxlaqı şikəst bir insan yaxşı həkim ola bilərmi?

- Akademik Zərifə Əliyeva 1970-ci illərdə əxlaq və mənəviyyat haqqında yazdığı kitabında “yaxşı həkim ilk növbədə yaxşı insan olmalıdır. Əgər o, yaxşı insan deyilsə, yaxşı həkim də ola bilməz. Əgər yaxşı həkim insanı qiymətləndirməsə, onu başa düşməsə, onunla nəvazişli davranmasa onun biliyinin nə qiyməti olacaq?” deyə yazırdı. Zərifə xanım yaxşı həkimi günəşlə bərabərləşdirir. Yazıb ki, yaxşı həkim cəmiyyətə günəş qədər lazımdır. «Müalicə və diaqnostikanın texniki təminatı nə qədər mükəmməlləşsə, həmişə olduğu kimi insan sağlamlığının keşiyində duran canlı həkim əsas yer tutur. O, dəyişməyə, yeniləşməyə bilməz. Yeganə dəyişməyən həkimin qarşısında duran yüksək mənəvi, etik peşəkarlıq tələb edir. Bu tələbləri hər bir həkim yerinə yetirməlidir. Yaxşı həkim öz münasibəti, öz sözü ilə insanı sağaldır”. Bu da həkimin mənəvi peşə əxlaqının göstəricisidir.

Ailə əxlaqı

- İnsanın əxlaqının formalaşması, mənəviyyatının zənginləşməsi üçün hansı vasitələr köməkçi olmalıdır?

- İlk növbədə onun tərbiyəsi, daha sonra biliyi. İnsanın dərrakəsi, düşüncəsi onun mənəviyyatının zənginləşməsində mühüm rol oynayır. Ailə əxlaqı valideynlərdən başlayır. Ailədə əxlaq olmasa, o ailədə böyüyən uşaqda da əxlaq olmaz. «Ot kökü üstə bitər» - deyib atalar. Heç görmüsünüzmü, qızılgülün kökündən qanqal bitsin? Və yaxud buğda kökündən hər hansı alaq bitdiyini görmüsünüzmü?

- Bu gün ümumilikdə cəmiyyətin əxlaqı sizə necə təsir bağışlayır?

- Bir az qloballaşmış, bir az urbanizasiyaya uğramış dövrümüz bir qədər mənfi təsir göstərir. Axı bizim xalqımızda həmişə əxlaqi dəyərlər yüksək götürülüb. Siz avtobusa minəndə də, yolla gedəndə də ola bilsin ki, cavan bir oğlan sizi itələyib getsin. Bu onun əxlaqının, mənəviyyatının zəif olmasını göstərir və yaxud ucqar kəndlərə də gedəndə kimsə nalayiq söz danışır, onda yaşlı adamlar ətrafına baxaraq «burda uşaq, qadın var nalayiq söz danışmaq olmaz» - deyirlər. Bu, bizim kökümüzdən gəlir. Bizim də borcumuz bu ənənəni davam etdirməkdir. Biz öz uşaqlarımıza, yeni dünyaya gələnlərə, böyüyən gənclərə də bu dəyərləri aşılamalıyıq.

- İncəsənətin müxtəlif növlərinin insanın təlim-tərbiyəsində, əxlaqının formalaşmasında rolu danılmazdır. Amma bu gün gənclərin zövqü çox dəyişib. Onlar daha çox müasir texnologiyalara meyl edirlər. Sizcə inkişafın əxlaqa mənfi təsiri ola bilərmi?

- Hər bir televiziya kanalı həftə müddətində tərbiyəvi, əxlaqi əhəmiyyətli verilişlər təqdim etməlidir. İndi böyük romanları oxuyan azdır. Və yaxud müasir ədiblərimizin böyük kitablarını da oxuyan azdır. Belə bir vəziyyət 30-40 il bundan əvvəl başqa ölkələrdə baş vermişdi. Mən bir dəfə «Oqonyok» jurnalından Lev Tolstoyun Amerikada yaşayan nəvəsinin müsahibəsini oxudum. Ona sual vermişdilər ki, indi Amerikada Tolstoyun əsərlərini oxuyan, tanıyan varmı? O isə cavabında demişdi ki, biz indi elə dövrdə yaşayırıq ki, insanların Tolstoyun «Hərb və sülh», «Anna Karenina» kimi qalın əsərlərini oxumağa hövsələsi çatmır. Onlar daha çox detektiv janrında olan xırda kitablara üstünlük verirlər. Metroda gedərkən, parkda dincələrkən bu cür kitabları oxuyurlar. Mən onda təəccüblənirdim, axı bizdə hamımız Mirzə İbrahimovun «Gələcək gün» romanını əldən-ələ oxuyurduq. Və yaxud Süleyman Rəhimovun əsərlərini mütaliə edirdik. Səməd Vurğunun şeirlərini əzbər bilirdik. Görünür, dediyimiz inkişaf insanları bir qədər böyük əsərlərdən uzaqlaşdırır. Təbii ki, bu da onların əxlaqına təsir edir. Digər tərəfdən, biz mənəviyyatı, əxlaqı özümüz də inkişaf etdirməliyik.

Dədə-babalarımızın mirası

- Cəmiyyətin bütövlükdə əxlaqlı olması mümkündürmü?

- Əxlaq normaları ayrı-ayrı ölkələrdə müxtəlifdir. Məsələn, Azərbaycanın əxlaq norması, Rusiyanın və ya Fransanın əxlaq normaları fərqlidir. Bunların da hər biri ayrı-ayrılıqda cəmiyyətdir.

- Bizim cəmiyyətin əxlaq normaları necə olmalıdır?

- Bizim ixtiyarımız yoxdur ki, dədə-babalarımızın, əcdadımızın bizə ötürdüyü əxlaqı itirək. Bizim borcumuz bizə verilən əxlaqi normaları daha da inkişaf etdirmək, daha da saflaşdırmaq, balalarımıza, gənclərimizə ötürməkdir. Biz onları xalqımıza uyğun tərbiyəli, əxlaqi keyfiyyətlərlə öyrətməliyik. Bu, kimliyindən asılı olmayaraq, hər bir vətəndaşın borcudur.

Təranə Məhərrəmova

Kaspi.-2011.-20 oktyabr.-S.9.