Təhsil tariximizdə izi qalan ocaq

İrəvan müəllimlər seminariyasının 130 illiyinə həsr edilir

Azərbaycanda elm, maarif və mədəniyyətin, ictimai - pedaqoji fikrin inkişafında mühüm rolu və xidməti olmuş tədris müəssisələrindən biri də Respublikamızın elmi-pedaqoji ictimaiyyəti tərəfindən 130 illiyi qeyd edilmiş İrəvan müəllimlər seminariyası olmuşdur. Çar Rusiyasının xalq təhsili sistemində azərbaycanlı şagirdlərin öz doğma ana dilində dünyəvi təhsil almaq imkanlarının olmadığı və yürüdülmüş həmin siyasətin məntiqi nəticəsi olaraq xalq kütləsi arasında savadsızlığın və geriliyin geniş yayıldığı bir zamanda İrəvan Müəllimlər Seminariyasında digər elmi-fənnlərlə yanaşı tatar (Azərbaycan- müəl.) dilinin və şəriətin tədris edilməsi olduqca mühüm və əhəmiyyətli bir hadisə olmuşdur. İrəvan seminariyasının çar hökuməti tərəfindən mürtəce məqsədlərlə açılmasına baxmayaraq, bu təhsil ocağı öz mövcudluğu və fəaliyyəti ilə Cənubi Qafqazda, o cümlədən Azərbaycanda xalq məktəbi və təhsilin, mədəni-maarif işinin inkişaf etdirilməsində əhəmiyyətli rol oynamışdır.

Məqaləni hazırlayarkən xalqımızın təhsil tarixində izi qalan İrəvan müəllimlər seminariyası və onun yaranma tarixi ilə bağlı bəzi ilkin məlumatları əldə etməkdən ötrü əvvəlki vaxtlarda dərc edilmiş Azərbaycan Ensiklopediyalarına, habelə “Bolşaya Sovetskaya Ensiklopediya»nın müvafiq cildlərinə müraciət etməli oldum. Lakin təəssüflər olsun ki, həmin mənbələrdən seminariyanın yaranma tarixi ilə bağlı hər hansı bir tarixi məlumatı əldə etmək mümkün olmadı. Təhsil tariximizdə izi qalan İrəvan Müəllimlər Seminariyasının yaranma tarixi və onun fəaliyyəti ilə bağlı məlumatları Azərbaycan Respublikasının Dövlət Tarix Arxivinin müvafiq fondlarında və Milli Arxiv İdarəsinin Elmi-məlumat kitabxanasında saxlanan tarixi mənbələrdən aşkar etmək mümkün oldu. Həmin məlumatlardan istifadə edərək İrəvan müəllimlər seminariyasının yaranma tarixinə və fəaliyyətinə həsr etdiyim məqaləni təhsil tariximizin hər bir səhifəsinə böyük hörmət və ehtiram əlaməti olaraq oxucularımızın diqqətinə çatdırıram:

Azərbaycanın təhsil tarixində izi qalan İrəvan Müəllimlər Seminariyası - “Kytaisi və İrəvan quberniyalarında müəllimlər seminariyalarının təşkil edilməsi barədə” Rusiya İmperiyasının Dövlət Şurasının 20 oktyabr 1880-ci il tarixli qərarına uyğun olaraq yaradılmışdır. Üç maddə və qətnamədən ibarət olan həmin qərarda qeyd edilirdi: ...”1) İmperiyada Müəllimlər Seminariyası və Zaqafqaziya Müəllimlər Seminariyası haqqında Əsasnamələr əsasında Kytaisi və İrəvan quberniyalarının hər birində bir Müəllimlər Seminariyası açılsın...3) Ştatların layihələri üzrə Seminariyaların saxlanması üçün-Kutaisi Seminariyasına-27.800 rubl, İrəvan Seminariyasına 28.350 rubl, yekun olaraq isə Zaqafqaziya diyarının yerli büdcəsinə ildə əlli altı min yüz əlli rubl keçirilsin...”.

İrəvan Müəllimlər Seminariyasının təntənəli açılışı 1881-ci il noyabrın 8-də həyata keçirilmişdir. İrəvan müəllimlər seminariyasında digər elmi-fənnlərlə yanaşı Azərbaycan dili fənninin və şəriət dərslərinin tədris edilməsi üçün seminariyanın ştat cədvəlində müvafiq ştat vahidi nəzərdə tutulmuşdu. Qeyd edirik ki, Qafqazın ayrı-ayrı yerlərində, o cümlədən Kubanda və Kutaisi quberniyasında açılmış seminariyalardan fərqli olaraq, İrəvan müəllimlər seminariyasında Azərbaycan dilinin və şəriətin tədris edilməsi heç də təsadüfü deyildir. Çünki, bu seminariya xalqımızın tarixən qədim torpaqlarından olan İrəvan mahalında yaradılmışdı və həmin mahalda yaşayan əhalinin əksəriyyətini müsəlmanlar, azəri türkləri təşkil edirdi. Seminariyada Azərbaycan dilinin və şəriətin tədris edilməsi dövrün tələbi idi.

Oxumaq üçün seminariyaya gəlmiş azərbaycanlı müsəlman gənclər ilk pedaqoji təhsillərini seminariyada aldıqdan sonra həyat fəaliyyətlərini Azərbaycan kəndlərində ibtidai məktəblərin yaradılması işinə və yaxud mövcud olan ibtidai kənd məktəblərində müəllimlik peşəsinə həsr edərək, xalq kütlələri arasında elm və maarifin yayılması və savadsızlığın aradan qaldırılması işində yaxından iştirak edirdilər. İrəvan Seminariyasının çar hökuməti tərəfindən mürtəce məqsədlərlə açılmasına baxmayaraq, bu təhsil ocağı mövcud olduğu 37 il ərzində öz fəaliyyəti ilə Cənubi Qafqazda, o cümlədən Azərbaycanda xalq məktəbi və təhsilin, mədəni- maarif işinin inkişaf etdirilməsində əhəmiyyətli rol oynamışdır. İlk pedaqoji təhsilini həmin seminariyada almış bir sıra azərbaycanlı gənclər sonralar təhsillərini Rusiya və Avropanın müxtəlif ali təhsil ocaqlarında davam etdirərək təhsillərini başa vurduqdan sonra vətəninə - Azərbaycana qayıtmış və ölkəmizdə elm, mədəni - maarif işlərinin, habelə iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrinin inkişaf etdirilməsində yaxından iştirak etmişdilər. Xalqımızın bir sıra tanınmış nümayəndələri, maarif fədailəri - Həmid bəy Şahtaxtinski, Haşım bəy Nərimanbəyov, Haşım bəy Vəzirov, Tağı bəy Səfiyev, Vahid Musabəyov, Fərrux Ağakişibəyov, İbadulla Muğanlinski, Ş.Mahmudbəyov, C.Məmmədov və başqaları vaxtilə ilk pedaqoji təhsillərini İrəvan müəllimlər seminariyasında almışdılar.

Əlavə olaraq qeyd edirik ki, 1881-ci ildə İrəvan mahalında seminariyanın açılmasından savayı daha iki mühüm hadisə baş vermişdir. Belə ki, İrəvan mahalında İrəvan gimnaziyası və yeni tipli Uluxanlı məktəbi də yaradılmışdır. Qori müəllimlər seminariyasının məzunu F.Köçərli 1885-ci ilin iyun ayında İrəvan gimnaziyasına Azərbaycan dili və şəriyyət müəllimi təyin edilmişdir .O, bu tədris ocağında 10 il müddətində pedaqoji fəaliyyətini davam etdirmişdir. Qori müəllimlər seminariyasının digər məzunu Cəlil Məmmədquluzadə 1887-ci ildə Qori seminariyasını bitirdikdən sonra İrəvan və Yelizavetpol xalq məktəbləri direktorluğunda yerləşən Uluxanlı məktəbinə müəllim təyin edilib və ilk dərsini həmin məktəbdə demişdir. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin İrəvan mahalı Uluxanlı məktəbinin 125 illik yubileyi haqqında 2006-cı il dekabrın 29-da sərəncamında qeyd edildiyi kimi: «...Bünövrəsi 1881-ci ildə qoyulan Uluxanlı məktəbi də həmin vaxtlar əhalisinin böyük əksəriyyəti azərbaycanlılardan ibarət olan İrəvan mahalında maarifçilik ideyalarının yayılması sahəsində mühüm rol oynamışdır. Dövrün görkəmli maarifçiləri məktəbin zəngin ənənələr zəminində inkişaf etdirilməsi işində mühüm xidmətlər göstərmişlər. Böyük mütəfəkkir Cəlil Məmmədquluzadənin ilk müəllimlik fəaliyyətinə başladığı bu məktəb ədibin təşəbbüsü sayəsində qabaqcıl maarif və mədəniyyət mərkəzlərindən birinə çevrilmişdir”.

XIX əsrin II yarısında Rusiya İmperiyasının əksər ucqarlarında, o cümlədən Azərbaycanda və bütün Cənubi Qafqazda müəllim kadrlarına böyük ehtiyac duyulurdu. Lakin həmin tələbatın ödənilməsi üçün bu yerlərdə pedaqoji kadrlar hazırlayacaq xüsusi bir tədris müəssisəsi yox idi. Dövlət məktəblərində çalışan elmi-fənn müəllimləri əsasən Mərkəzi Rusiyadan dəvət olunanlar və qismən Tiflis gimnaziyasının məzunlarından ibarət idi. Qafqazda dövlət məktəbləri üçün müəllim kadrları hazırlayan ilk müəssisə 1866-cı ildə Tiflis şəhərində meydana gəldi. Qafqazda xristianlığı bərpa edən cəmiyyət tərəfindən Tiflis şəhərində əsası qoyulan Aleksandrovski müəllimlər məktəbində şəhər məktəbləri üçün müəllim kadrlar hazırlanırdı. Əsası 1866-cı ildə qoyulan həmin məktəb 1873-cü ildə Aleksandrovski Müəllimlər İnstitutuna çevrildi. Bu tədris ocağı ali təhsilli pedaqoji kadrlar hazırlayan müəssisə deyil, dərəcə etibarilə orta təhsil müəssisəsi səviyyəsində idi. Rusiya İmperiyasında şəhər məktəbləri üçün müəllim kadrları hazırlayan məktəblərin açılmasına baxmayaraq, kənd məktəbləri üçün müəllim kadrları hazırlayan xüsusi məktəb mövcud deyildir.

XIX əsrin sonu-XX əsrin əvvəllərində Rusiyanın digər ucqarlarında olduğu kimi Azərbaycanda da yerli əhali üçün milli dünyavi məktəblərin yaradılması uğrunda hərəkat yarandı. Xalqımızın tərəqqipərvər ziyalıları tərəfindən mətbuatda türk(Azərbaycan-R.S) dilinin səsli metod ilə öyrədilməsi; mədrəsələrin proqramlarına müasir elmlərin daxil edilməsi, milli məktəblərin açılması, mövcud olan prixod (məhəllə) məktəblərində fars dili əvəzinə türk dilinin tədris edilməsi, müasir tipli yeni məktəblərin açılması kimi tələblər irəli sürülürdü. H.Zərdabi, Məmməd ağa Şahtaxtlı, H.Şahtaxtinski,Ə.Ağayev, Ə.topçubaşov, M.Ə.Rəsulzadə, Cəlil Məmmədquluzadə, Ə.Haqverdiyev, N.B.Vəzirov, M.Ə.Sabir, R.Əfəndiyev, N.Nərimanov, F.Köçərli, S.S.Axundov, S.M.Qənizadə, M.S.Ordubadi, A.Şaiq və başqa ziyalılarımız durmadan xalqı maarifə səsləyir, həyatı əhəmiyyət kəsb edən təhsil və mədəniyyətlə bağlı mövcud problemləri müzakirəyə çıxarırdılar. Yeni məktəb uğrunda getdikcə güclənməkdə olan hərəkat çarizmin maarif sahəsində yeritdiyi ruslaşdırma siyasətinə qarşı çevrilmişdir. Bu hərəkatın mahiyyətini ana dilli məktəblərin yaradılması, yeniçilik, müasirlik uğrunda mübarizə təşkil edirdi.

XIX əsrin 70-ci illərindən başlayaraq bütün Rusiyada olduğu kimi Cənubi Qaqazda da kənd məktəbləti üçün müəllim kadrları hazırlayan xüsusi məktəblər - müəllim seminariyaları meydana gəldi. XIX əsrin 60-cı illərindən etibarən Rusiyada zemstvalar tərəfindən yaradılan müəllimlər seminariyaları öz işlərini dahi rus pedaqoqu Konstantin Dmitrieviç Uşinski tərəfindən işlənib hazırlanmış “Müəllimlər seminariyasının layihəsi” əsasında qururdular. Rusiya dövləti zemstvalar tərəfindən seminariyaların açılmasını müxtəlif yollarla dayandırmağa çalışsa da, onun qarşısını ala bilmədi və çar Rusiyası hökuməti bu prosesi öz nəzarəti altına almaq məqsədilə 1870-ci ildə “Müəllimlər seminariyası haqqında Əsəsnamə”ni təsdiq etdi. Həmin əsasnaməyə əsasən müəllimlər seminariyaları zemstvalar tərəfindən deyil, hökumət tərəfindən yaradılması nəzərdə tutulurdu. 1875-ci ildə təsdiq edilmiş və 1917-ci ilə qədər qüvvədə olmuş “Xalq maarif nazirliyinin müəllim seminariyaları üçün təlimatı”na əsasən müəllimlər seminariyasına pravoslav dininə məxsus bütün təbəqələrdən olan, tərbiyəli davranışı barədə rəy təqdim etmiş, 5-6 il ibtidai məktəbdə oxumuş və 2 sinifli ali-ibtidai məktəbin proqramı üzrə qəbul imtahanlarını müvəffəqiyyətlə başa vuraraq 16 yaşa çatmış şəxslər qəbul edilirdi. Müəllimlər Seminariyasının maddi ehtiyac içində olan şagirdlərinə təqaüd verilirdi. Təqaüd alan şagirdlər seminariyanı bitirdikdən sonra ən azı 4 il ibtidai kənd məktəblərində müəllim işləməli idi. Seminariyada tədris müddəti 3-4 il, bəzilərində isə 5 il idi. Müəllimlər Seminariyasında müxtəlif dinlər üzrə ilahiyyət dərsləri, rus dili, qədim slavyan dili, hesab, həndəsə, rus və ümumi tarix, coğrafiya, təbiətşünaslıq, hüsnxət, rəsm, pedaqogikanın əsasları, gimnastika, nəğmə və s. fənlər tədris edilirdi.

Xalqımızın mütərəqqi ziyalıları Rusiyasının xalq təhsili sistemində müsəlmanlara qarşı edilən ayrı seçkiliyə qarşı öz etiraz səsini ucaldır, yürüdülən həmin siyasətə qarşı çıxırdılar.

(ardı var)

Rafiq Səfərov,

Milli Arxiv İdarəsinin

baş məsləhətçisi

Kaspi.-2012.-3 may.- S.12.