Azərbaycanın kinosalnaməçisi

Aydın Kazımzadə

Azərbaycan kinosunda elə şəxsiyyətlər olub ki, onların fəaliyyəti ümumən milli kinomuzun inkişafına güclü təsir göstərib. Belə şəxsiyyətlərdən biri də, Azərbaycanın xalq artisti, Respublika Dövlət mükafatı laureatı, kinorejissor, kinooperator və ssenarist Muxtar Baba oğlu Dadaşovdur.

Görkəmli sənətkar Azərbaycan kinematoqrafiyasına uzun illər xidmət etmiş, milli kinomuzun inkişafı naminə əlindən gələn köməkliyi əsirgəməmişdir.

1998-ci ilin may ayında Bakıda keçirilən “Şərq-Qərb” Beynəlxalq kinofestivalı başa çatar-çatmaz acı bir xəbər ölkənin bütün kino işçilərini və kinosevərləri sarsıtdı: Görkəmli kino xadimi Muxtar Dadaşov mayın 7-də vəfat etmişdir.

Muxtar müəllimin yoxluğu reallıq olsa da, bununla nə qohum - əqrəbası, nə də biz kino işçiləri barışmadıq, heç bu gün də onun yoxluğuna inanmırıq.

Təsadüfi deyil ki, istedadlı sənətkarın mənzilindəki iş otağı bu gün də sağlığında olduğu kimi saxlanılır.

Burada çoxlu qovluqlar var. Qovluqların birində saxlanılan fotoşəkillər onun sənədli kino ustası olmasından xəbər verir.

İkinci qovluqdakı fotoşəkillər isə onun bədii kinodakı fəaliyyəti ilə bağlıdır, həm operator, həm də rejissor kimi.

O, sənədli və bədii filmlərini, respublikamızın kinosalnaməsini sevə-sevə, böyük zəhmət bahasına, yuxusuz gecələr hesabına yaratmışdır. Böyük sənətkarın zəngin yaradıcılığı Azərbaycan kinematoqrafiya tarıxinin ən parlaq səhifələrini təşkil edir.

Ümumiyyətlə bu böyük insan çoxşaxəli yaradıcılığa malik bir sənətkar idi. Onu nəinki respublikamızda, həm də keçmiş Sovetlər İttifaqında təcrübəli kinorejissor, kinooperator və ssenarist kimi tanıyır və hörmət edirdilər. Misal üçün, leninqradlı kino xadimi A. Moldavski sənət dostu haqqında demişdir: “Muxtar Dadaşov Azərbaycan kinematoqrafiyasının fəxri və şöhrətidir”.

Muxtar müəllim həmkarları arasında həm aktyor, həm şair, həm də rəssam kimi tanınırdı.

Onun necə rəssam olduğunu çəkdiyi dostluq şarjlarından görmək olar. Həmkarlarına həsr etdiyi bu simaları tanımamaq mümkün deyil.

Muxtar Dadaşov düz 72 il Azərbaycan mədəniyyətinə, incəsənətinə xidmət edib. Bunun 65 ili milli kinomuzun payına düşür.

O, ilk dəfə səhnəyə çıxanda cəmi 11 yaşı vardı. Azərbaycan Dövlət Akademik Dram Teatrında uşaq rollarını ifa edirdi. 1928-ci ildə teatrda C. Cabbarlının “Sevil” pyesinin ilk tamaşasında Gündüz rolunda oynamışdır. 1929-cu ildə türk uşaq teatrının aparıcı aktıyoru olmuşdur. Sonradan teatr Gənc Tamaşaçılar Teatrı adlandırılmışdır.

Haşiyə.

40 ildən sonra C. Cabbarlı adına “Azərbaycanfilm” kinostudiyasının bədii şurasında yeni çəkiləcək “Sevil” film-operasının ssenarisi müzakirə olunarkən Muxtar müəllim ssenaridən çıxarılmış Gündüz obrazının bərpa olunması üçün çox cəhd göstərdi. Filmə quruluşu Vladimir Qorikker verəcəkdi. O, opera tamaşalarının ekrana çıxarılması üzrə ixtisaslaşmış kinorejissor idi. V. Qorikker Sevilin oğlunu qızla əvəz etməkdə iki səbəb görürdü:

Birincisi, oğlan deyil , qız doğmasına görə Balaş arvadını evdən qovur.

İkincisi, yeni cəmiyyətdə qız anasının taleyini bir daha yaşamayacaq, onu təkrar etməyəcəkdi.

Muxtar Dadaşov rejissoru inandırmağa çalışırdı ki, C. Cabbarlının əsərlərinə əl gəzdirmək filmin təsir gücünü zəiflədə bilər. Sübut edirdi ki, Sevilin uşağını qız yox, oğlan göstərməkdə dramaturqun məqsədi vardı. Dramaturq pyesdə yeni cəmiyyətdə yeni qadının yarandığını artıq göstərmişdir. İndi növbə kişinindir. Məhz o, dəyişməlidir. Balaş mənən artıq sınmışdır, cəmiyyət üçün yararsız adama çevrilmişdir. Onun ümüdi yalnız oğlu Gündüzədir. Yeni cəmiyyətin gələcəyi Gündüzlə bağlıdır.

Muxtar Dadaşov Gündüz adının mənasını da Qorikkerə başa salır. Gecə-gündüzün işıqlı hissəsi. Yəni bu uşaq atasından fərqli olaraq anası kimi yeni həyatın, işıqlı dünyanın sakinidir. O özü üçün artıq bu yolu seçmiş və bu yolla irəliləməkdədir.

Çox təəssüf ki, M. Dadaşovun gətirdiyi tutarlı dəlillər filmin bəstəkarı, görkəmli sənətkarımız Fikrət Əmirov tərəfindən də müzakirə olunmadı. Beləliklə də, Gündüzün əsərdən çıxarılma əməliyyatı həyata keçirildi...

Muxtar Dadaşovun kinematoqrafiyada yaradıcılıq fəaliyyəti 1931-ci ildən başlanır. Həmin uzaq illəri o özü söhbətlərinin birində belə xatırlayırdı:

“Mənim kinoya məhəbbətim o qədər güclü idi ki, mən teatrdan çıxıb həyatımı həmişəlik kino sənətinə bağlamağı qərara aldım. 18 yaşımda əvvəlcə operator Fyodor Novitskinin şagirdi, sonra operator Boris Pumpyanskinin assistenti oldum. “Lökbatan”, “Neft simfoniyası”, “Köçərilər” filmlərinin çəkilişində iştirak etdim. Dahi Sergey Eyzenşteynin bir sözü həmişəlik xatirəmə həkk olunmuşdur: “Elə çək ki, elə bil axırıncı dəfə çəkirsən”. Sonra “mənim universitetlərim” Moskvada, “Mejrabpomfilm” studiyasında keçmişdir.

M.Dadaşovun çəkdiyi bədii və sənədli filmlərin siyahısına nəzər salanda belə qənaətə gəlirsən ki, kino ustası mənalı həyat yaşamış, lakin çətin, eyni zamanda şərəfli yaradıcılıq yolu keçmişdir. “Samur-Dəvəçi kanalı”, “Arazın o tayında”, “Azərbaycan qurur”, “Mingəçevir”, “Arazın sahillərində”, “Sabir”, “Kür”, “Əbədi qardaşıq”, “Doğma torpaq, Azərbaycan” və s. sənədli filmlərində sənətkarın vətəndaşlıq mövqeyi özünü aydın göstərir.

Kiçik bir xatirə. 1939-cu ildə Muxtar müəllim rejissor-operator kimi “Samur-Dəvəçi kanalı” kinooçerkini çəkirdi. Bir gün o, film üçün Samur çayının sahilində şairlərdən Səməd Vurğun və Rəsul Rzanı lentə alarkən, Səməd Vurğun həvəslə işləyən ləzgi qızını ona göstərib deyir: “Muxtar xan, şair rejissoru belə çağırırdı, bu gözəli tez çək. Vallah, belə bir əmək- sevər gözəli görən, şair olmaya bilməz.”

Rejissor həmin axşam “Ləzgi qızı” adlı şer yazır. Bu şer o vaxt rayon qəzetində və Bakıda “Gənc işçi” qəzetində çap olunur.Şeirdən bir parçanı diqqətinizə çatdırıram:

Gözəl ləzgi qızı sən dinlə məni,

İlhama gəlmişəm səni görəni.

Çoşğun Samur çayı, Odlar vətəni,

Dinləsin tərifin, a ləzgi qızı...

Tanınmış sənətkar müxtəlif illərdə görkəmli adamların - ulu öndərimiz Heydər Əliyevin, dünya şöhrətli bəstəkarlarımızdan Üzeyir Hacıbəyov, Qara Qarayev və Fikrət Əmirovun, dahi Bülbülün, məşhur pambıq ustaları Bəsti Bağırova və Şamama Həsənovanın, görkəmli şair Səməd Vurğunun, vaxtilə adına mahnı qoşulmuş neftçi Qurbanın, planetimizin ən qocaman sakinlərindən biri Mahmud Eyvazovun, Sovet İttifaqı Qəhrəmanı İsrafil Məmmədovun və bir çoxlarının kinoportretlərini yaratmışdır.

Rejissorun 1950-ci ildə çəkdiyi “Sovet Azərbaycanı” filmində isə biz Azərbaycanın məşhur neftçilərindən Gülbala Əliyevi, Ağa Neymətullanı, Mixail Kaveroçkini, pambıqçı Manya Kərimovanı, məşhur inşaatçı-energetik Sarvan Salmanı görür, respublikamızın iqtisadi-mədəni quruculuğu, zəngin tarixi keçmişi ilə tanış oluruq.

Bu film 1951-ci ildə Kannda (Fransa) keçirilən IV Beynəlxalq kinofestivalda nümayiş etdirilmiş və kinolentə “elmi-kütləvi və pedoqoji filmlərə görə” münsiflər heyətinin xüsusi mükafatı verilmişdir.

Rejissorun “Səadət yolu ilə” sənədli filmi Ümumittifaq Kənd Təsərrüfatı sərgisinin qızıl medalını, “Nəriman Nərimanov” sənədli filmi isə 1967-ci ildə Tbilisidə keçirilən Zaqafqaziya və Ukrayna respublikaları kinofilmlərinin zona festivalında tarixi-inqilabi mövzunun ən yaxşı təcəssümünə görə priz almışdır.

“Nəriman Nərimanov” sənədli filminə baxanlar görkəmli dövlət xadimi, yazıçı və həkim N.Nərimanovun Genuya konfransındakı iştirakını yəqin ki, xatırlayırlar. Həmin kinoxronikanı rejissor M.Dadaşov Moskva arxivlərinin birindən tapıb ilk dəfə öz filmində göstərmişdir. Filmdə Çiçerinin Leninə verdiyi Nərimanov haqqında xasiyyətnaməni və Nərimanovun Moskvada dəfnini əks etdirən kinokadrlar rejissorun gərgin yaradıcılıq axtarışlarının məhsuludur.

Daha bir tapıntı. Biz filmdə Suxanovlar soyadlı ata və oğulla tanış oluruq. Filmdə məlum olur ki, Suxanovlar uzaq Yakutiyadan Moskvaya, Qızıl meydana Nəriman Nərimanovun qəbrini ziyarət etməyə gəliblər. Ata Nərimanovu 20-ci illərdən şəxsən yaxından tanıyırdı. Sonralar ata Nərimanovun şərəfinə oğlunun adını Nəriman qoymuşdur.Ata deyir ki, oğlumun adının Nəriman olmasını ailəmiz üçün böyük şərəf hesab edirik. Həm də mən şadam ki, oğlum o gözəl insanın adını həyatda şərəflə daşıyır.

İstər “Nəriman Nərimanov”, istərsə də digər filmlərində rejissor Muxtar Dadaşov kino aləmində özünü tədqiqatçı alim, kinopublisist, daim axtarışda olan sənədli kino ustası kimi tanıtmışdır.

“Əbədi qardaşıq” tammetrajlı sənədli filmində də belə nadir kadrlar çoxdur.Bu filmdə cəbhə dostları-azərbaycanlı Məmmədovla ukraynalı qadın Xovanskayanın 20 ildən sonra Lvovda, sonra isə Füzuli rayonunun Horadiz kəndində görüşlərini əks etdirən kadrlara həyəcansız baxmaq olmur.Filmdə bu təsirli səhnələr bitgin bir hekayə təsiri bağışlayır.

Daha bir maraqlı film - “Arazın o tayında”. Bu sənədli filmdə M.Dadaşov S.Bədəlovla birgə operator kimi çalışmış, burada II Dünya müharibəsi illərində İran Azərbaycanındakı mövcud vəziyyət, 40-cı illərin ikinci yarısından sonra baş verən siyasi hadisələr, o uzaq illərin tarixə çevrilmiş anları öz əksini tapmışdır.Filmdə İran Azərbaycanının həyatı olduğu kimi göstərilmiş, heç nə süzgəcdən keçirilməmişdir.

Azərbaycanı iki yerə parçalayan Araz çayının fonunda eşidilən diktorun kədərli səsi Arazın o tayında olmuş həqiqətlərdən xəbər verir. Eyni zamanda tamaşaçını həyəcanlandırır, düşündürür. “Arazın o tayında” xalqımızın qəhrəmanlığını, mübariz əzmini əks etdirən tarixi sənəddir.

İkinci dünya müharibəsi başlanan ilk gündən kinooperator M.Dadaşov kinoaparatla neft mədənlərinə, zavod və fabriklərə gedir, gecəni gündüzə qataraq işləyən əmək adamlarını, Bakının ətrafında düşmən tanklarının hücumunun qarşısını almaq üçün müdafiə istehkamlarının qurulmasını, cəbhəni neft və başqa məhsullarla təmin edən şəhərin havadan və dənizdən qərəmancasına müdafiə olunmasını lentə alır və bu xronikal lentlər montaj olunub ekranlarda operativ nümayiş etdirilirdi.

1942 - ci ilin sentyabrında hitlerçilər Bakını tutmağa hazırlaşırdılar. Hitler deyirdi: Mən Bakını tutmalıyam. Bakı neft deməkdir. Neft müharibənin damarlarında axan qandır. Amma faşistlərin arzusu ürəklərində qaldı, Bakı nefti Hitler faşizmi üzərində öz müqəddəs və həlledici rolunu oynadı.

M.Dadaşov 1943 - cü ildə Bakı döyüşür sənədli filmini çəkmişdir. Onun müharibə günlərində lentə aldığı bu və digər hadisələr, o cümlədən böyük Üzeyiri, gözəl şairimiz Səməd Vurğunu, kimyaçı alim Y.Məmmədəliyevi, tanınmış neftçilərdən Gülbala Əliyevi, Ağa Nemətullanı, Rüstəm Rüstəmovu və başqalarını əks etdirən kadrlar da filmə daxil edilmişdir.

Faşizim üzərində qələbənin 40 illiyi münasibətilə istedadlı sənətkar muharibə illərində çəkdiyi epizod və kadrlardan ustalıqla istifadə edərək, istər tarixi, istərsə də sənət baxımından çox qiymətli Bakı - 42 sənədli filmini yaratdı. On ildən sonra ictimai baxış zamanı muharibə veteranları filmin bütün dövrləri üçün əhəmiyyətli olduğunu qeyd etdilər və ekran əsərinə yüksək qiymət verdilər. Filmin başlanğıcında böyük rus şairi V.Mayakovskinin Bakı nefti haqqında yazdığı şerdən bir parçanın və görkəmli sərkərdə K.Jukovun “Sovet qırıcı təyyarələri, sovet tankları faşist Almaniyasının səmasına və torpağına Bakı benzininin vasitəsilə hücuma keçdilər” sözlərinin səsləndirilməsi filmin təsir qüvvəsini qat - qat artırmışdır.

1943 - cu ildə faşist işğalçıları Mineralnı Vodı şəhərindən qovulub çıxarılanda, döyüşçülərimizin ardınca hitlerçilərin vəhşi cinayətlərini təhqiq edən sovet komissiyasının üzvləri də şəhərə daxil oldular. Komissiyaya tanınmış rus yazıçısı A.Tolstoy rəhbərlik edirdi. Azərbaycanlı kinooperator Muxtar Dadaşov və operator köməkçisi İsmayıl Əfəndiyev komissiyanın sərəncamına göndərilmişdilər.

Geri çəkilən almanların partlatdıqları binalar hələ də alovlanır, düşmən təyyarələrinin bombardmanları davam edirdi. Ancaq kinooperatorun kamerası öz işində idi. Kurort şəhərində işğalçıların vəhşiliyinə dəlalət edən faktlar lentə alınırdı. Komissiya da artıq işə başlamışdı.

Göz önündə xarabalıqlar, insan əzabının xaosu, ölümün pəncəsindən möcüzə nəticəsində qurtarmış adamların dərdi, hitlerçi cəlladların törətdikləri digər cinayətlər canlanırdı.

Gördüyü dəhşətli mənzərədən gözləri yaşarsa da, boğazı qurusa da M.Dadaşov bu ağır, faciəli epizodu çəkməli idi. Bu, onun vəzifə borcu idi. A.Tolstoy ona yaxınlaşdı, ata kimi qucaqladı və dedi:

- Ağlama, oğlum, özünü ələ al, çək. Bu sənədlər komissiyaya, tarixə, gələcək nəsillərimizə lazım olacaq. Adamlar sizə minnətdarlıq edəcəklər. Cinayətkarları isə biz mütləq tapacaq və xalq qarşısında mühakimə edəcəyik.

Bu, belədə oldu. Sonralar Nürenberq prosesində həmin xronikadan kadrlar da nümayiş etdirildi. Bu kino materiallarından yaradılmış “Onlar qisasdan qaça biməyəcəklər” sənədli filmi öz xalqının cəlladlarının işinə baxan Stavropol məhkəməsində göstərildi.

Bundan başqa bu xronikadan Bakı kinostudiyasında “Ordenli Azərbaycan” kinojurnalında və “Almanların Şimali Qafqazda vəhşilikləri” xüsusi buraxılışında istifadə olundu.

Kinonun özünəməxsus sirləri var.O cəmiyyətdə baş verən hadisələri, gözlə görünməyən cərəyanları, mövcud ab-havanı çox incəliklə duyub lentə alır.Bəzi kino lentlərdə əks etdirilən hadisələr gözlənilməz formalarda, tamamilə yeni rakurslarda canlanır.Əgər kinonun sirlərini bir yana qoysaq deməliyik ki, hər bir kinematoqrafçının, o cümlədən M.Dadaşovun sovet dövründə çəkdiyi, sosializmin təntənəsini tərənnüm edən kino lentləri vardır.Lakin kim nə deyir-desin, bunu danmaq olmaz ki, belə filmlər öz dövrünün tarixi reallığını özündə əks etdirir.Belə filmlər bizim tariximizin bir parçasıdır, bizim dünənimiz, yaşadığımız dövrdür.Ona görə də bu qəbildən olan filmlər bizim üçün qiymətli kino sənədləridir, müəyyən bir zaman kəsiyi üçün tarixin canlı səhifələri, kinosalnaməsidir.

Gələcək nəsillər məhz bizim yaşadığımız sovet dövrünü öyrənərkən belə filmlərdən kinoxronika kimi istifadə edəcək və dövrlə bağlı fikir söyləmək imkanı əldə edəcək, gərəkli filmlər yaradacaqlar.

M.Dadaşovun bədii filmlərindən danışarkən qeyd etmək lazımdır ki, o, operator kimi “Kəndlilər” (D.Feldmanla birgə), ”Rəqs edən bağalar”, ”Vətən oğlu”, “Sualtı qayıq “T-9”, “Arşın mal alan” (1945, Ə.Atakişiyevlə birgə) və s.filmlər, rejissor kimi kəskin sujetli iki bədii film - “Qanun naminə” və “Bakıda küləklər əsir” kinolentlərini çəkmişdir.

“Kəndlilər” tarixi-inqilabi filmi Azərbaycanda gedən inqilabi hərəkatdan, XI Qırmızı ordunun fəal iştirakı ilə bolşeviklərin hakimiyyəti öz əllərinə keçirmələrindən bəhs edir.Mövzu sovet dönəmi ilə bağlı olsa da, sənət baxımından film öz əhəmiyyətini itirməmişdir. Əksinə ən yaxşı filmlər sırasında Azərbaycan kino tarixində əhəmiyyətli yer tutur.Əlbəttə, filmin uğurlu alınmasında operatorlardan biri olan Muxtar Dadaşovun da zəhmətini qeyd etmək lazımdır.

“Arşın mal alan” a gəldikdə isə burada tanınmış sənətkarlarımızdan; rejissor və aktyor Rza Təhmasibin, aktrisa Leyla Bədirbəylinin Muxtar Dadaşov barəsində fikirlərini bilmək pis olmazdı.

R. Təhmasib: “Muxtar Dadaşovla mənim qəribə yaradıcılıq və dostluq taleyimiz vardır. Bu, 1928 - ci ildə böyük C. Cabbarlının “Sevil” əsərindən başlanıb. Mən orada yaramaz, meşşan ata-Balaş rolunu, balaca Muxtar isə mənim oğlum Gündüzün rolunu oynayırdıq. . .

Ən təsirli görüşümüz 1944-1945 illərdə olmuşdur.O illərdə mən M.Dadaşovla bərabər “Arşın mal alan” filmini çəkdik. Çox ağır şəraitdə işləyirdik. Filmin bütün ağrısı-acısını və sevincini, nailiyyətlərini studiyanın bütün kollektivi ilə birgə bölüşmüşük... Nəhayət son illərdə M. Dadaşov məni özünün iki filmində - “Qanun naminə” (Qaloş) və “Bakıda küləklər əsir” (Şahmar bəy) filmlərində çəkmişdir.

L. Bədirbəyli: ”Muxtarla ilk işim “Arşın mal alan” filmində olub. Filmin çəkilişi zamanı Rza Təhmasib tez-tez soruşardı: ”Nəyə görə istəyirsən ki, sənin planlarını, xüsusilə iri planlarını Muxtar Dadaşov çəksin? ”

Bir dəfə mən bu sirri açmalı oldum. Dedim ki, düzdür, Əlisəttar təcrübəli kino operatordur, ancaq onun əsas fikri yarpaqların kölgə salmasında, mənim səhnəmdə ceyranın necə durmasında olur. Muxtar isə çəkiliş zamanı aktyorun daxili aləminə nüfuz edir,onun diqqəti daim aktyorda olur. Əlbəttə, mənim bu sözlərimə R. Təhmasib güldü, çünki fikrim onun xoşuna gəlmişdi.

...Çəkildiyim filmlər içərisində Muxtarın lentə aldığı ən iri planlar mənim ən çox xoşuma gələn portretlərdir. Ona görə də mən M. Dadaşovun sənətinə minnətdaram”.

1965 - ci ildə “Arşın mal alan” operettası yenidən ekranlaşdırılarkən, filmin ssenarisini yazmaq və quruluş vermək rejissorlardan T.Tağızadə və M.Dadaşova tapşırılmışdı.Onlar ssenarini birgə yazsalar da, müəyyən səbəblərə görə Muxtar müəllim filmə quruluş verməkdən imtina etdi.

“Qanun naminə” bədii kino sahəsində M.Dadaşovun quruluş verdiyi ilk böyük rejissor işidir. Bu filmi o yazıçı S.Rəhimovun məşhur “Mehman” povestinin motivləri əsasında ekranlaşdırmışdır. Film ekrana çıxandan az sonra geniş tamaşaçı kütləsinin rəğbətini qazandı. Həm də kino mütəxəssizlərinin diqqətini cəlb etdi.

Tanınmış rus kino tənqidçisi M.Belyavski “Qanun naminə” filmi ilə bağlı Moskvada çıxan “Sputnik kinozritelya” jurnalında yazmışdır: ”Kino sənəti ötən günləri canlandırmaq iqtidarındadır. Lakin bu film yaxın keçmişin hadisələrini nəql etməklə, belə bir fikir irəli sürür ki, bütün qüvvə və zəkalarını böyük ideyalar uğrunda mübarizəyə sərf etməyə hazır olan Mehman kimi adamlar bu gün də, sabah da, həmişə bizə lazımdır”.

Bu filmin ilk baxışı Kazan şəhərində keçiriləndə rejissor M.Dadaşov da həmin tədbirdə iştirak edirdi. Filmin nümayişi başa çatandan sonra tamaşaçılardan heç kəs yerindən qalxmadı. Sanki zal donub qalmışdı. Bu vaxt qoca bir tatar qadını qəzəblə sükutu pozdu: “Tez olun, cavab verin, Mehmanı kim öldürüb? ”

Gənc komsomolçular isə ayağa qalxıb bir dəqiqəlik sükut elan etdilər. Həmin dəqiqələrdə rejissorun ürəyi köksünə sığmırdı. O, xoşbəxt idi. Sevincdən gözləri dolmuşdu, qəhər onu boğurdu. Ancaq tatar qadınına cavab vermək lazım idi. Axı, Mehmanı o, “öldürmüşdü”. Muxtar müəllim özünü ələ alıb dedi: “Əziz tamaşaçılar mən Mehmanı cismani cəhətdən öldürmüşəm. Siz bu salondakı gənclərə baxsanız görərsiniz ki, o, siz gənclərin simasında mənən yaşayır, Mehmanlar yaşayır və yaşayacaqdır”.

sonralar Mehmanın “ölümü” ilə barışmayan Süleyman Rəhimov da onu bağrına basacaq və deyəcək: “Sağ ol, qardaş, sən Mehmanımızın ömrünü bəlkə min il uzatdın”.

Məşhur müğənni Flora Kərimova “Qanun naminə” filmində prokuror Mehmanın həyat yoldaşı Züleyxa rolunda çıxış edir. Əslində Flora xanım Balış rolunda oynamalı idi. Həmin vaxt müğənni “Leyli və Məcnun” operasında iştirak edirdi. Tamaşanın o vaxtkı rejissoru Soltan Dadaşovun tövsiyəsi ilə Muxtar müəllim Flora xanımı Züleyxa roluna sınaq çəkilişlərinə dəvət edir. Sınaq çəkilişlərindən sonra F.Kərimova heç bir cavab almayaraq operada işini davam etdirir. Günlərin birində rejissor H.Seyidbəyli ilə görüş F.Kərimovanın nigarançılığına son qoyur. Rejissor ona “Səni təsdiq elədik Züleyxa roluna” deyəndə Flora xanım təəccüblə “Niyə belə etdiniz ?” sualını verir. Məlum olur ki, bədii şura sınaq çəkilişlərinə baxarkən F.Kərimovanı məhz Züleyxa rolunda bəyənmişdi.

F.Kərimovanın xatirələrindən: “Züleyxa mənim kinoda ilk böyük işimdir. Züleyxa mənim üçün əziz obrazdır. Axı, ilk addım, həyəcanlı başlanğıc həmişə unudulmaz olur. Qəhrəmanın daxili aləmini, mənəviyyatını nə dərəcədə canlandırdığımı deyə bilmərəm. Lakin tamaşaçılardan aldığım məktublara, qəzetlərdə ki, resenziyalara əsasən hiss edirəm ki, Züleyxanı ekrana gətirə bilmişəm.

Filmə çəkilərkən böyük sənətkarımız Nəsibə Zeynalova mənə əsl dayaq oldu. O özünü elə aparırdı ki, mən ondan asılı olduğumu hiss etmirdim. Nəsibə xanım nəhəng sənəti ilə məni basqılamırdı. Əksinə məni özünə bərabər sayırdı. Və o sırada da analıq qayğıkeşliyi var idi . . . ”

Filmdəki sonuncu kadr bir neçə dubl çəkilib. Finalda F.Kərimova göz yaşlarını nümayiş etdirməli idi. Amma üçüncü dubla çatanda bunu edə bilmir. Çünki gücü artıq tükənmişdi. Rejissor isə hər dublda ondan ağlamağı tələb edirdi nə qədər qəribə də olsa bu yaxınlarda ailəsində baş vermiş faciə onun köməyinə gəlir.

Flora xanım deyir: “Mən Züleyxanın yerinə ağladım. Hər dublda ağlamaqla səbrim tükənirdi. Muxtar müəllim dedi ki, qızım, hələ bir dubl qalıb.

Sonra nəsl - nəcabətimi yadıma saldım.

Gördüm rəhmətə gedənlərdən elə bir adam qalmayıb. Hamısı üçün ağlamışam. Birdən yadıma dayım düşdü. Bu yaxınlarda rehmətə getmişdir. Deməli, ağlamağa yer var idi. Ağla ki, alayasan. Bu dəfə ağlamağı rəhmətlik dayımın ruhuna həsr etdim.

Çəkilişdə bir şeydən bərk qorxmuşdum. Epizodların birində Züleyxanın yaşadığı otağı şüşəsini vurub sındırırlar. Sınıq şüşənin arasından Qaloşlu adamın sifəti, xüsusilə vahiməli gözləri görünür. Bilə - bilə ki, bu aktyordur, Rza Təhmasibdir, onun zəhmli nəzərlərindən canıma üşütmə düşdü.

Muxtar Dadaşov kimi sənətkarın filmin çəkilmək, görkəmli tərəf - möqabillərlə birgə çalışmaq mənim üçün əsl məktəb oldu.”

Böyük Vətən müharibəsi illərində minlərlə sovet adamı kimi azərbaycanlı oğlan və qizlar da cəbhəyə getmiş, arxada qalanlar isə qələbə üçün əllərindən gələni əsirgəməmişlər.

“Bakıda küləklər əsir” filmində də tamaşaçılar həmin uzaq və yaxın illəri bir daha xatırlayırlar. 1942 - ci ilin yayında Hitler ordusunun Qafqaza hücumu başlandı. Onların əsas məqsədi Bakı neftini və Azərbaycan paytaxtını ələ keçirmək idi. Bakı nefti faşist kəşfiyyatının, onun fəaliyyətinin diqqət mərkəzində dururdu.

Bu vaxt Hitler kəşfiyyatı zəngin neft yataqları yerləşən Abşeron rayonuna təyyarə vasitəsilə iri desant dəstəsi göndərmək fikrində idi. Onlar mədənləri və neftayırma zavodlarını məhv etmək deyil. Bakını bütünlüklə ələ keçirmək istəyirdilər. Onlarla mübarizədə sovet vətənpərvərləri və alman antifaşistləri filmin qəhrəmanı azərbaycanlı əkskəşfiyyatçı Azada yaxından köməklik göstərirdilər. O, düşmən içərisinə yol tapıb dövlət əhəmiyyətli məcul vəzifəni yerinə yetirir.

Ekranda sovet və faşist kəşfiyyatçılarının mübarizəsi iki sistemin siyasi mübarizəsi fonunda təsvir edilmişdir.

“Bakıda küləklər əsir” filmi rejissor M.Dadaşovun “Qanun naminə” kino əsərindən sonra bədii kinematoqrafiyada ikinci işidir.

Bu filmin dəyəri gərgin süjetlə bağlı deyil. Filmdə qaldırılan ümumi düşmənə qarşı bir yumruq kimi birləşmək ideyası xalqımız üçün çox vacibdir. İkinci tərəfdən, “Bakıda küləklər əsir” filmində Bakı, cəbhəni benzinlə təmin edən neft şəhəri obraz kimi canlanır. Məhz bu baxımdan “Bakıda küləklər əsir” filminin dəyəri və əhəmiyyəti böyükdür.

Filmdə rollardan birini ifa edən aktirisa Xalidə Quliyeva “Unudulmaz, əziz rol” məqaləsində yazır: “. . . Rejissor Muxtar Dadaşovla birgə “Bakıda küləklər əsir” filmi üzərində böyük məmnuniyyətlə işlədik. Mənim qəhrəmanım Solmaz muharibədə həlak olan minlərlə qızlardan biridir. Bu rol həyatımın bir parçasına çevirilmişdir. Elə hallar olurdu ki, mən çəkiliş zamanı özümü aktrisa kimi hiss etmirdim, çünki filmin qəhrəmanının həyatını yaşayırdım. Solmazın xaraketri mənə qələbəyə möhkəm inamı, yüksək vətənpərvərlik hissinə ilması ilə yaxındır.

Film ekranlara çıxandan sonra yaşlı adamlarla çox söhbət etmişəm. Onlar deyirdilər ki, ekran qəhrəmanlarının şəxsində öz həmyerlilərini görürdülər. Həm də xarakterlərin və hadisələrin inandırıcı olmasını hiss edirdilər.

Bütün bunları eşitmək necədə xoş idi.

Mənim Solmazın öz həyatını nəyə görə qurban verdiyini yaxşı bilirdi. Vətəni faşist zülmündən qorumaq - mənim qəhrəmanımın həyatında başlıca amil bundan ibarət idi. Əgər həmin adamlar, onların hünəri olmasaydı, yəqin ki, bizim bu günkü günümüz başqa cürə qurulardı .

Mən xoşbəxtəm ki, filmdə iştirakımla o unudulmaz illərdə yaşamış adamların fikir və hislərini ifadə etməli olmuşam.

Hazırda müstəqil vətənimiz müharibə şəraitində yaşayır. Belə bir vaxtda “Bakıda küləklər əsir” hərbi-vətənpərvərlik filminin əhəmiyyəti böyükdür, mövzusu bu gün də aktualdır. ”

Böyük sənətkarımız Muxtar Dadaşovun bu gün aramızda olmamasına inanmaq çətindir. Ancaq onun vaxtilə dediyi sözlər sənətsevərlərə, onu tanıyanlara təsəlli ola bilər: “Əsl sənət fədailəri ölmürlər”.

Kaspi.-2013.-1-3 iyun.-S.22-23.