Həşim oğlu Mustafa bəy

Mustafa Həşim oğlu Mərdanov-Azərbaycan milli teatrının məşhur isimlərindən, sevilən aktyorlarından, milli mədəniyyətimizin-teatr tariximizin yaradıcılarından biridir. Həşim oğlu Mustafa bəy bütün ruhu, qəlbi ilə teatra, kino sənətinə bağlı, sənətini-peşəsini sevən və hörmət edən aktyorlardan idi. Yaratdığı hər bir obraz aktyorun yaradıcılığında inkişafa doğru yönəlmiş, gələcək rolların, qəhrəmanların dərkində, ifasında oyun estetikasını zənginləşdirmişdi.

-Aktyor? Mən? Bəli, sən.

1894-cü il fevralın 28-də Cənubi Azərbaycanda-Mərənddə dünyaya göz açmışdı. Amma o uşaqkən ailələri Tiflisə köçmüş və 1924-cü ilə qədər burada yaşamışdılar. Tiflisin mədəni mühiti onun həyata baxışını kiçik yaşlarından formalaşdırmışdı. Buradakı kişi gimnaziyasına daxil olan gənc Mustafa teatra böyük maraq göstərirdi. Tiflisin müsəlman dram dərnəklərində 1910-cu ildən çıxış edən Mustafa Mərdanov 1921-1922-ci illərdə Tiflis Azərbaycan Dövlət Teatrının direktoru vəzifəsində çalışır. Ali təhsil almaq onun ən böyük arzusu idi. Ona görə də təhsilini davam etdirmək üçün Moskvaya, Dövlət Teatr Sənəti İnstitutuna gedir. Moskvanın məşhur sənət adamlarından sənətin sirlərini öyrənən aktyor 1924-cü ildə Bakıya gəlir və burada Azərbaycan Dövlət Dram Teatrında fəaliyyətini davam etdirir. Sənətdə qazandığı ilkin uğurlar onu daha da ruhlandırırdı. O, istəyirdi ki, Azərbaycanda da teatr sənəti yüksək inkişaf tapsın, burada da ən qiymətli əsərlər tamaşaya qoyulsun. Yüksək aktyorluq texnikası, obrazı özününküləşdirmək bacarığı, yumşaq yumor onun sənəti üçün çox xarakterik olan cizgilər idi. O, obrazı sadəcə yaratmırdı, onunla yaşayırdı, nəfəs alırdı. Mustafa Mərdanovun ilk rollarında klassik ənənələr çox güclü idi. Onun ətrafında böyük sənətkarlar çalışırdı. Azərbaycanın formalaşmış aktyor məktəbi Mustafa Mərdanov üçün də əsl təcrübə məktəbinə çevrildi. Abbas Mirzə Şərifzadə, Sidqi Ruhulla, Ağasadıq Gəraybəyli və onlarla sənət korifeylərindən öyrəndikləri bu aktyorun sənət yoluna işıq saldı, onu yeni yaradıcılıq axtarışlarına ruhlandırdı. "Hacı Qara"da Kərəməli, "Yağışdan çıxdıq yağmura düşdük"-də Qəmbər, "Nadir Şah"da Ədhəm kimi rolları Tiflis teatrında yaradan aktyor, Bakı teatrında daha ciddi rollar oynamalı oldu.

O vaxtlar Mustafa müəllimin Xlestakovunu ("Müfəttiş") qəzetlər kifayət qədər tərifləyirdilər. Elə İmamverdi ("Sevil"), Luka ("Həyatın Dibində"), Şmaqa ("Günahsız Müqəssirlər"), Poloni ("Hamlet") və onlarla səhnə qəhrəmanları onun ifasında dəfələrlə dram teatrının səhnəsində tamaşaçı alqışları ilə qarşılanmışdı. Mustafa Mərdanovun teatr yaradıcılığı böyük bir dövrü əhatə edir. O, milli aktyorluq sənətimizi öz gəlişi ilə zənginləşdirdi, ona yeni rənglər, çalarlar gətirdi.

Mustafa Mərdanovun oynadığı tamaşalarda həmişə nikbin bir ruh hakim olurdu. Deyirlər ki, o teatra məşqə gələndə həmin gün çox xoş keçərdi. Çünki deyib-gülən, şən bir insan idi. “Çoxmu qorxuncdur?”-yox.

Mustafa Mərdanov teatrda işlədiyi vaxtlar tez-tez filmlərdə də çəkilməyə dəvət alırdı. Çünki onun aktyor plastikası, sifət cizgiləri, obrazı qavramaq bacarığı kino aktyoru üçün olduqca vacib idi.

Muzdur Qulu ("Bismillah"filmi, 1925) onun kinoda ilk rolu idi. Bu film Abbas Mirzə Şərifzadənin ilk rejissor işi kimi çox qiymətlidir. Səssiz kinomuzun dəyərli nümunələrindən olan bu film 1925-ci ildə Bakı ekranlarına çıxarılmış və orada Mustafa Mərdanov da maraqlı rol ifa etmişdi. Bir il sonra isə ekranlarımızda Aleksandr Litvinovun "Müxətlif sahillərdə" ("Əlbəyaxa") filmi göstərildi. Aktyor bu filmdə Abbas rolunda çəkilib. Filmdə onun qəhrəmanı yerli mütəxəssisdir. Amerikadan dəvət olunmuş mütəxəssislərlə Abbasın tərəfdarları arasında baş verən münaqişə filmin əsasını təşkil edir. Mustafa Mərdanovun kinoda ilk böyük rolu isə "Hacı Qara" filmindəki Kərəməli oldu. Bu nökər obrazını o, çox istedadla ifa etmişdi.

Sonralar onu daha tez-tez filmlərə dəvət edirdilər. 1929-cu ildə çəkilən "Sevil" filmində aktyor Atakişi rolunu ifa etdi. Bu rol əslində çox mürəkkəb xarakterdir. Çünki o, çox ciddi psixoloji vəziyyətlərlə qarşılaşır, düşdüyü mühit, oğlu Balaşın azğınlığı onu sarsıdır. O, bütün vəziyyətlərdə obrazı təbii təqdim edir və tamaşaçı qəhrəmanın taleyinə həqiqətən acıyırdı.

Mustafa Mərdanov rollarında bəzən tamamilə başqalaşır. Məsələn, elə "Lətif" filmindəki qolçomaq əlaltısı Ələsgəri yada salmaq kifayətdir.

1932-ci ildə kinorejissor Nikolay Şengelaya "Azərfilm"də çəkdiyi "İyirmi altı komissar" filmində Mustafa Mərdanova menşevik rolunu vermişdi. Bu rol kiçik də olsa öz hərəkətləri, jestləri ilə yadda qalır

Ümumiyyətlə, 20-ci illərin sonu, 30-cu illərin əvvəllərində yaranmış əksər filmlərdə aktyora rollar tapşırılır və o da səssiz kinonun imkanları daxilində öz personajlarına həyat verirdi. Digər menşevik rolunu isə o, "Bakılılar" filmində yaratmışdı

Amma qardaşı, məşhur kinorejissor Səməd Mərdanovun "Kəndlilər" filmi Mustafa müəllimin yaradıcılığında yeni bir hadisə idi. Belə ki, o, filmdə iki rol yaradırdı. Bir-birinə zidd olan kəndli Təhməz və menşevik rolları aktyor sənəti baxımından olduqca təqdirəlayiqdir.

Mustafa Mərdanov, demək olar ki, hər il filmə çəkilirdi. "Kəndlilər"dən sonra 1940-cı ildə "Yeni Horizont"da Trest müdiri, 1941-ci ildə "Səbuhi"də Akademiya rəisi rolları kiçik olsa belə tamaşaçı diqqətindən yayınmır.

Müharibə Azərbaycan kino sənətinin inkişafına öz təsirini göstərsə də, bu illərdə də maraqlı filmlərimiz yaranmışdır. Çox təəəsüf ki, Mustafa müəllim həmin illər çəkilən filmlərə dəvət olunmamışdır. O, yenidən 1955-ci ildə "Görüş" filmində çəkildi. Burada adi kolxozçu rolunu ifa edən aktyor, bir il sonra "Qara daşlar"da Dəmirov kimi çox ciddi rolda göründi

Bu böyük sənətkarın kinomuzda ən uğurlu rollarında biri "O olmasın, bu olsun" filmindəki "intellegent" Həsən bəy oldu. Bu obraz Mustafa müəllimin yeni aktyorluq keyfiyyətlərini üzə çıxardı. O, filmdəki çox güclü aktyor ansamblı içərisində öz məxsusi ifa tərzi ilə seçilə bilir. Xüsusilə qonaqlıq səhnəsində Məşədi İbadla dialoqu tamaşaçıda xoş əhval-ruhiyyə doğurur. Aktyor filmdə tamamilə özgələşir, onun istedadlı ifası tamaşaçını, sözün əsl mənasında, heyrətləndirir. "Əhməd haradadır?" filmində Məhəmməd kişi rolu Mustafa müəllimin yaradıcılığında xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Bu, aktyorun ömrünün yetkin çağında yaratdığı son rollardan biri idi. Yalnız bundan sonra 1968-ci ildə biz onu "Qanun naminə" filmində gördük. Murtuzov rolu ilə aktyor ömrünün son akkordlarını vurdu. Müstəntiq Murtuzov əslində yaramaz, öz peşəsinə xəyanət edən, min bir fırıldaqdan çıxan insandır. O, hər vəch ilə Mehmandan qisas almağa çalışır. Çünki bu rüşvətxor müstəntiqin əməllərinə Mehmanın gəlişi ilə son qoyulmuşdu. Mustafa Mərdanov bu rolu çox təbii yaradır, o, mənfi tip olsa da, tamaşaçının yadında qalır.

Onun yaradıcılığı yüksək qiymətləndirilmiş, Azərbaycanın xalq artisti adına layiq görülmüşdür. Sənətkarın "50 il Azərbaycan Səhnəsində. Xatirələrim" kitabı 1959-cu ildə çap edilmiş, ölümündən sonra 1973-cü ildə "Mənim Müasirlərim" xatirə kitabı nəşr edilib oxuculara çatdırılmışdır

Mustafa müəllim bir neçə il Teatr Xadimləri İttifaqına rəhbərlik etmiş, onun təşkilatlanmasında böyük xidmətləri olmuşdur

1968-ci ilin dekabrın 12-də Mustafa Mərdanov əbədi olaraq gözlərini yumdu.

Məhsuldar və zəngin ömrü ilə milli səhnəmizi və kinomuzu zənginləşdirən Həşim oğlu Mustafa bəy həyata vida etdi! Ruhun şad olsun-sənətkar!

Aygün Süleymanova,

teatrşünas

Kaspi.-2013.-2-4 mart.-S.11.