Piri babanın nağılları

Kino sənətkarlarımız

Xalqımızın sevimli sənətkarı, Azərbaycanın xalq artisti, respublika komsomolu mükafatı laureatı Hüseynağa Ələsgər oğlu Sadıqov. İstər teatr və kinonun, istərsə də radio və televiziyanın tarixinin müəyyən səhifələri bu görkəmli sənətkarın adı ilə qırılmaz tellərlə bağlıdır.

Vəfatından bir il əvvəl, 1982-ci ildə Kürdəmir şəhərində rejissor T.Tağızadənin “Babamızın babasının babası” kinokomediyasının ilk baxışını keçirirdik. Şəhərin yay kinoteatrı ağzınacan adamla dolu idi. Kürdəmir zəhmətkeşləri filmin yaradıcı heyətinin hər bir üzvünün çıxışına maraqla qulaq asırdılar. Söz qocaman aktyor Hüseynağa Sadıqova veriləndə salonda oturanlar öz sevinclərini açıq-aşkar bildirir, “Piri babadır”, “Xoruz babadır”, “Cəbidir” nidaları eşidilirdi. O, kürsüyə qalxıb tamaşaçılara film üzərindəki işindən danışdı, duzlu-məzəli əhvalatlar söylədi. Elə o anlarda kənarda durub onu dinləyərkən ürəyimdən belə bir arzu keçdi: Bakıya qayıdandan sonra onun haqqında bir məqalə yazım. Uzun illər keçsə də bu arzumu həyata keçirirəm. Amma təəssüf ki, özü aramızda yoxdur.

Hüseynağa Sadıqov 1914-cü ilin ən gözəl günlərindən birində – Novruz bayramı günü - martın 21-də Bakıda dünyaya göz açmış, atası tacir Ələsgərin, babası Sadıq kişinin ailəsinə bir ümman sevinc bəxş etmişdi. Ata Ələsgər uşağın adını Hüseynağa qoydu və bir gün uşağa diqqətlə baxıb dedi: “Adını biz verdik, taleyini Tanrı versin!”

Valideynlərinin xeyir-duası ilə böyüyən balaca Hüseynağanın 6 yaşı olanda anası onu teatra aparır. Tamaşa uşağa o qədər təsir edir ki, anası onu sakitləşdirib deyir: “Ay bala, bu teatrdır, səhnədəkilər də aktyorlardır. Bu oyundur!” Bu söhbəti eşidən ata isə teatr haqqında başqa cürə düşünür: “Yox, tamaşa oyun deyil. Bu həyatdır. Onlar oynayanda yaşayırlar”.

Beləliklə, Hüseynağa hələ yeniyetmə vaxtlarından özü üçün yəqin edir ki, teatr həyatdır.

Həqiqətən də, hər şeydən əvvəl, hər bir tamaşaçı tamaşada və ya filmdə özünü görür. Çünki tamaşaçı hər hansı hadisəni öz həyat prizmasından keçirir və başa düşür ki, gördüyü hadisələr hər kəsin başına gələ bilər. Ona görə də tamaşaçı gördüyü hadisə ilə qarşılaşmamaq üçün özü qərar verməli olur. H.Sadıqov bütün bunları çox yaxşı başa düşür, teatrda işləyəndə yaratdığı obrazlara canını qoyurdu.

Qayıdaq bir qədər geriyə. Hüseynağa orta məktəbi bitirəndən sonra Bakıdakı teatr texnikumuna daxil olur. O, burada kimləri görür, kimlərlə tanış olur: dramaturq C.Cabbarlı, rejissor A.Tuqanov, rejissor və aktyorlardan R.Təhmasib, İ.Hidayətzadə, aktyor A.D.Qurbanov və başqaları gənc tələbəni heyran edirlər.

1997-ci ildə gənc Bakıdakı Dənizçilər Mədəniyyət Evində “Fırtına” adlı tamaşada rol alır. Bundan sonra Hüseynağa Bakı Uşaq Teatrında fəaliyyət göstərməyə başlayır. 1928-ci ildə yaradılmış bu teatr sonralar Azərbaycan Gənc Tamaşaçılar Teatrı adlandırılmışdır.

Vaxtilə H.Sadıqovun həmkarı, yaxın dostlarından biri olmuş qocaman aktyor Məmmədağa Dadaşovdan aldığım müsahibədən bir parçanı oxucuların diqqətinə çatdırıram: “Hüseynağa bizim Gənc Tamaşaçılar Teatrının yaradıcılarından biri olmuşdur. O, bizim teatra 1930-cu ildə gəlmişdir. Onun boyu balaca, özü də arıq idi. Akrobatik hərəkətləri də çox ustalıqla yerinə yetirirdi. Hüseynağaya uşaq rolları tapşırılırdı. Bundan başqa o, alleqorik- ayı, meymun, div rollarında da müvəffəqiyyətlə çıxış edirdi. Cəsarətlə deyə bilərəm ki, respublikamızda alleqorik rolların ən mahir ifaçısı məhz Hüseyağa Sadıqov olmuşdur. Təsadüfi deyil ki, bir çox animasiya filmlərinin əsas personajlarını mərhum sənətkar ustalıqla səsləndirmişdir.

Onun Gənc Tamaşaçılar Teatrının səhnəsində yaratdığı komik və xarakterik rollar teatrımızın tarixində həmişə özünə layiq yer tutacaqdır.”

Görkəmli tragik aktyor Abbas Mirzə Şərifzadənin gənclər arasından seçdiyi və onun xeyir-duası ilə teatra gələn H.Sadıqov ömrünün sonuna kimi teatrdan ayrılmadı. O, 50 il bu sənət ocağında fəaliyyət göstərdi. Düzdür, arada fasilə də oldu. Böyük Vətən müharibəsi başlananda Hüseynağa Sadıqov da cəbhəyə getdi. O, odlu, alovlu cəbhə yollarından keçərək Berlinə qədər gedib çıxdı. Aktyor müharibə illərini xatırlayaraq müsahibələrinin birində demişdi: “Aktyorun cəbhəyə getməsi döyüşçülərin qələbə arzusunu daha da artırır. Mən də onları ruhlandırırdım.” Cəbhədə sakitlik yarananda əsgərlərin əhval-ruhiyyəsini qaldırmağa çalışırdı. Əsgərlərin arasından bacarıqlı olanları seçib kiçik səhnələr qurur, döyüşçülərin əhvalına xoş dəqiqələr bəxş edirdi. Ona görə də cəbhədə sakitlik olanda hamı Hüseynağanı axtarırdı.

H.Sadıqov cəbhə yollarında iki dəfə yaralanmış, hospitala düşmüşdü. Lakin sağalandan sonra yenidən cəbhəyə yollanmışdı.

H.Sadıqov cəsur adam idi. O, həyatı çox sevir və onu qiymətləndirirdi. Aktyorun qızı Tamilla xanımın dediklərindən: “Atam danışırdı ki, müharibə qurtaranda, SSRİ qələbəni elan edəndən sonra Almaniyada o, alman əsgəri ilə üz-üzə gəlir. Hər ikisi avtomatını bir-birinə tuşlayır. Bir neçə saniyə onlar bir-birinin gözünə baxırlar.

Sonra eyni vaxtda silahı aşağı salırlar. Cəmisi bir neçə an keçməsinə baxmayaraq atama elə gəlir ki, onun gözləri qarşısından bütün həyatı gəlib keçir. “Biz hər ikimiz başa düşdük ki, ölüm mənasız bir şeydir! Bir-birimizi öldürməyin mənası yoxdur. Axı, heç kim ölmək istəmirdi... Və atam həmin an bir daha başa düşdü ki, müharibə ən qorxulu bir şeydir.”

H.Sadıqov yalnız 1946-cı ildə doğma Bakıya qayıtdı. Və qayıdan kimi də teatrda fəaliyyətini davam etdirməyə başladı. Onun yaradıcılıq fəaliyyəti çoxşaxəli idi. O, teatrda 100-dən artıq tamaşada müxtəlif səpgili rollarda çıxış etmişdir. Xasay, Eloğlu (“Xasay”, “Eloğlu”), Mirzə Qoşunəli (“Bəxtsiz cavan”), Murad (“Partizan Məmməd”), Jeront (“Skapenin kələkləri”), Truffaldino (“İki ağanın bir nökəri”), Mirpaşa (“Komsomol poeması”), Cəbi (“Hacı Qəmbər”), Səlim (“Anacan”) aktyorun teatrda yaratdığı maraqlı obrazlardır.

O, teatrda işləməklə yanaşı, kinoya da çəkilirdi. Aktyorun kino fəaliyyəti onun yaradıcılığının bütöv bir qolunu təşkil edir. Biz ilk dəfə onu rejissor H.Seyidbəylinin 1962-ci ildə çəkdiyi “Telefonçu qız” filmində kiçik bir epizodda – təhlükəsizlik mühəndisi rolunda gördük. Onun ikinci rolu rejissor Ə.Atakişiyevin 1964-cü ildə yaratdığı “Sehirli xalat” fantastik macəra filmində oldu. O, bu filmdə yaltaq vəzir rolunda çəkilmişdir.

Məşhur illüzioist İo-Kionun köməkliyi ilə uşaqlar keçmişə və gələcəyə səyahət edirlər. Rəşid adlı pioner oğlan keçmişdə olarkən xanın sarayına düşür. Burada ədalətsiz bir hadisənin şahidi olur. Vəzir– H.Sadıqov günahsız kəndliləri cinayətkar kimi qələmə verir. Bu vaxt pioneri görcək ona yaltaqlanır: “Xoş gəlmisən, səfa gətirmisən, ya cin, qədəmlərin mübarək.”.

“Sehirli xalat” filmində H.Sadıqov vəziyyətlə bağlı haldan-hala düşən, gah əzazil, gah da qorxaq və yaltaq olan vəzirin surətini məharətlə yaratmışdır.

O, başqa bir filmdə də buna oxşar vəzir rolunda oynayıb. Bu barədə bir qədər sonra.

Bundan sonra Hüseynağa Sadıqov “Yenilməz batalyon” tarixi-inqilabi filmində özünün xasiyyətinə, rəftarına, təbiətinə xas olmayan bir obraz yaratdı. Görünür rejissor H.Seyidzadə bu həlim və mülayim xasiyyətli aktyorun nələrə qadir olduğunu hiss edirmiş.

Bu filmdə çar hökuməti tərəfindən o vaxt ucqar hesab olunan Azərbaycanın kiçik şəhəri Zaqatalaya sürgün edilmiş “Potyomkin” zirehli gəmisinin üsyankar matroslarının başlarına gətirilən müsibətlərdən danışılır. Filmdə H.Sadıqov çar ordusunun əsgəri-feldfebel rolunda çəkilmişdir.

Bu obrazla bağlı aktyor Məmmədağa Dadaşovun da fikirləri maraqlıdır: “Biz həmkarları onu “Yenilməz batalyon” filmində görəndə doğrusu bir qədər təəccübləndik. Çünki teatrda formalaşmış bir aktyor üçün kinoya çəkilmək o qədər də sadə məsələ deyil. Amma Hüseynağa kinonun qanunlarını elə sürətlə mənimsəmişdi ki, ekranda əsl təcrübəli kino aktyoru təsiri bağışlayırdı. Onun ifa etdiyi çar ordusunun feldfebeli nə qədər inandırıcı və təbii alınmışdı. Təbiətcə çox mülayim və xeyirxah insan olan Hüseynağa bu rolda necə də əzazil və qəddar idi.

Biz dostları, həmkarları onun kinoda yaratdığı hər bir yeni işi ilə maraqlanır, uğurlarına sevinirdik.”

70-ci illərdə H.Sadıqovun kino yaradıcılığı daha məhsuldar olmuşdur. O, 1970-ci ildə rejissor H.Seyidbəylinin “O qızı tapın” detektiv filmində dalandar, rejissor T.Tağızadənin “Yeddi oğul istərəm” tarixi-inqilabi filmdə Novruz bayramında camaatı şənliyə çağıran Kosa, 1975-ci ildə rejissor Ş.Mahmudbəyovun lentə aldığı “Dörd bazar günü” televiziya filmində Əsəd dayı, rejissor A.Babayevin “Alma almaya bənzər” kinokomediyasında Nadir baba, rejissor R.Ocaqovun 1977-ci ildə yaratdığı “Ad günü” televiziya filmində Əlinin atası, rejissor C.Fərəcovun 1978-ci ildə istehsal etdiyi “Arvadım mənim, uşaqlarım mənim” novellasında kənd sovetinin sədri rollarında çıxış etmiş, bəziləri epizodik olsa da bir-birindən maraqlı surətlər yaratmışdır.

H.Sadıqov “O qızı tapın” filmində kiçik epizodik rolda çıxış edir. Lakin onun dalandarı digər iri rollarla birgə yadda qalır, filmin süjeti ilə bağlanır. Rejissor A.İsgəndərov H.Sadıqovun kinoda oynadığı epizodik rollarla bağlı demişdir: “Balaca rolları oynamaq daha çətindir. Aktyorda böyük istedad, məharət gərəkdir ki, epizodik ifalar əsərə “yamaq” olmasın. Bu baxımdan Hüseynağanın ifaları diqqətəlayiqdir.”

“Alma almaya bənzər” lirik kinokomediyası ömrü boyu bağbanlıq edən və nəhayət tumsuz alma yetişdirməyə nail olan Nadir babanın başına gələn əhvalatlardan bəhs edir. Əslində film Nadir babanın gərgin zəhmətindən söz açmaqla insanları düzlüyə, bir-birinə hörmət etməyə çağırır, xoşbəxtliyin yalnız halal zəhmətdə olduğunu göstərir.

1981-ci ildə çəkilmiş “Babamızın babasının babası” kinokomediyası insan taleyi barəsindədir. Rejissor T.Tağızadə bu filmi çəkərkən baş rola – Əziz baba roluna tərəddüd etmədən Hüseynağa Sadıqovu dəvət etmişdi.

Azərbaycan kəndlərinin birində uzun ömür sürmüş Əziz baba yaşayır. Bütün kənd onun qohumu olmasına baxmayaraq, heç kim qocanın yaşını dəqiq bilmir. O, kolxozun qoyunlarını otarır, hərdən ötüb keçənləri – başına gələn əhvalatları xatırlayır, ilk məhəbbətini yada salır.

Əziz baba dağlar, məhəbbət qədər əbədidir. 160 yaşlı qoca filmdə məhəbbət və əbədilik ideyalarının daşıyıcısı kimi göstərilmişdir. Tamaşaçılar Əziz babanı üç zaman kəsiyində görürlər. Birincisi, balaca Əziz özündən xeyli böyük olan gənc qız Zeynəbə vurulur. Bir müddət keçir, Zeynəb ərə gedir. Əziz uşaq olsa da onun ərə getməsindən məyus olur, qanı qaralır. İkincisi, çoban Əziz artıq böyüyüb. Onun Zeynəb adlı sevgilisi var. Lakin günlərin birində bəy oğlu Cəfər Zeynəbi zorla qaçırır, Əziz tək qalır. Üçüncüsü, qoca Əziz başqasına, yəni vəzifəli şəxsin oğluna zorla ərə verilən gənc Zeynəbi toy günü atın tərkinə alıb dağlara üz tutur və qızı qaçırır. Zeynəb Əziz babanın nəvəsinə ərə gedir. Əziz baba özünə qismət olmadıqlarını nəvəsində gördüyü üçün xoşbəxt olur.

İstər “Alma almaya bənzər”, istərsə də “Babamızın babasının babası” filmləri o qədər uğurlu alınmasa da bu kinokomediyalarda görkəmli aktyorumuzun ifa etdiyi ekran rolları diqqətdən yayınmır. Bu filmlərdə H.Sadıqovun qəhrəmanları təmiz qəlbli, xeyirxah, namuslu insanlardır. Onlar üçün zəhmət, qeyrət, namus hər şeydən ucadır. Nadir baba da, Əziz baba da pis əməllərlə məşğul olanlara, öz xoşbəxtliyini başqasının hesabına qurmaq istəyənlərə, gözdən pərdə asanlara, yaltaq, acgöz və qoluzorlulra qarşı mübarizə aparır, haqq işinin qalib gələcəyinə inanırlar.

Əziz baba ilə Nadir babanın hərəkətlərində nə qədər şuxluq və oynaqlıq vardır, bu obrazlarda yumor hissi, koloriti çox güclüdür. Ən başlıcası, bu babalara baxanda inanırsan ki, onlar azərbaycanlıdırlar. Onlar bizim babalarımızın ən gözəl insani keyfiyyətlərini özlərində əks erdirmişlər.

Hüseynağa Sadıqov kinoda vəzir rolunda iki dəfə çıxış etmiş, hər ikisi də tamaşaçıların yaddaşında qalmışdır. “Sehirli xalat” filmindəki yaltaq vəzir barədə yuxarıda məlumat vermişik.

Aktyor ikinci dəfə vəzir rolunu, özü də baş vəzir rolunu M.Qorki adına kinostudiyada 1966-cı ildə rejissor Boris Rıtsarevin çəkdiyi “Ələddinin sehirli çırağı” film-nağılında oynamışdır. Bu rol onu bütün Sovetlər İttifaqında məşhurlaşdırmışdır. O, bu filmdə məşhur sovet kino aktyorlarından Aleksandr Fayt, Otar Koberidze və Georgi Millyarla gözəl aktyor ansamblı yaratmışdır.

Filmdə çoxlu gürcü aktyorlarının iştirak etməsinə baxmayaraq bu nağıl şərq nağılıdır. Çünki bu film məşhur “Min bir gecə” nağılının əhvalatlarından birinin ekranlaşdırılmasıdır. H.Sadıxovu bu filmdə baş vəzir roluna təsdiq etməkdən əlavə həm də şərq üzrə baş mütəxəssis təyin etmişdilər.

Filmdə nağılvari Bağdadı dəqiqliyi ilə göstərmək lazım idi. Burada nağıldan, Şərq mədəniyyətindən və onun əsrarəngiz gözəlliyindən söhbət getsə də, müəlliflər bütün bunları “Ələddinin sehirli çırağı” filmində parlaq şəkildə əks etdirə bildikləri üçün film-nağıl bu gün də maraqla baxılır.

Aktyor H.Sadıqov teatrda işləməklə, kinoya çəkilməklə yanaşı radioda və televiziyada da maraqlı tamaşalarda çıxış edirdi. Tamaşaçıların yaşlı və orta nəsli məşhur “Piri babanın nağılları” televiziya verilişini yəqin ki, yaxşı xatırlayırlar. Bəs Xoruz babanı necə? Bilirsinizmi, çoxları ona o vaxtlar “Xoruz baba” deyə müraciət edirdi. H.Sadıqov bu sözə elə alışmışdı ki, heç kimdən incimirdi.

Ümumiyyətlə, kino rejissorlarımız H.Sadıqovun sənətindən xəsisliklə istifadə etmişlər. İncəsənət sahəsində çalışdığı əlli il ərzində o nə qədər qəhrəmana ekran həyatı verə bilərdi. Dramaturqlarımız onun hərtərəfli istedadını nəzərə alıb, H.Sadıqov üçün xüsusi kinossenarilər yaza bilərdilər. Əlbəttə, belə aktyor milli kinomuz üçün çox iş görə bilərdi. Nə etmək olar, keçənə güzəşt deyərlər.

H.Sadıqov uşaq psixologiyasına dərindən bələd olan, uşaqları sonsuz bir məhəbbətlə sevən bir sənətkar idi. Səhnə ilə zalda oturan yüzlərlə uşaq arasında asanlıqla əlaqə yarada bilirdi. Bakıda olduğu kimi, rayonlarımızda da uşaqlarla keçirilən görüşlərə məmnuniyyətlə, həm də təmənnasız gedirdi. Hər yerdə də onu doğma adam kimi qarşılayır, mehribanlıq göstərirdilər, tez-tez Piri babanın nağıllarından danışmasını xahiş edirdilər.

Bəli, Hüseynağa Sadıqovu böyükdən tutmuş kiçiyə kimi hamı sevirdi, hamı onun yolunu gözləyirdi. Vaxtilə Gənc Tamaşaçılar teatrında bir yerdə çalışmış böyük komik Ə.Ağayev sənət dostu haqqında belə demişdir: “Həyatda fağır, lal-dinməz olan Hüseynağanı səhnəyə çıxanda tanımaq mümkün deyildi. Özü qətiyyən gülməzdi, güldürərdi. Artıq jest, mimika etməzdi. Yerişində, duruşunda elə incə detallar, nüanslar tapardı ki, seyrçiləri ovsuna salardı. Mən sənət dostumla həmişə fəxr etmişəm.”

H.Sadıqov isə aktyor sənəti barədə belə deyirdi: “Aktyorluq çox ağır sənətdir, gərək bütün rollarını öz ürəyindən keçirəsən”. Aktyor istər tamaşalarda, istər ekran rollarında, hətta ifa etdiyi rolların səsləndirilməsində bu fikrə əməl edirdi. “Ələddinin sehirli çırağı” filmində rus dilində özü danışır. O, bunu rejissor B.Rıtsarevin təklifi ilə etmişdi. Bizim filmlərə gəldikdə isə o, çoxlarının rolunu səsləndirmişdir. Məsələn. “Bəxtiyar” filmindəki (1955) Yusif, “Qara Daşlar”dakı Teymur, “Kazbak qutusu”ndakı tələbə Əliyev, “Böyük dayaq”dakı Nəcəf, “Əmək və qızılgül”dəki inzibatçı, “Əhməd haradadır?”dakı Ramiz aktyor H.Sadıqovun ifasında gözəl səslənir. İstedadlı aktyor “Mozalan” satirik kinojurnalındakı bir çox personajları da ustalıqla səsləndirmişdir.

Hüseynağa Sadıqov xalqımızın sevimli sənətkarı idi. Onun populyarlığı ilə bağlı qızı Tamilla xanım müsahibələrinin birində maraqlı əhvalat danışmışdı: “Bu hadisə Bakıda ilk neft sərgilərinin birində olmuşdu. Bizim kompaniya digərləri ilə birgə ölkə Prezidenti Heydər Əliyevin gəlişini həyəcanla gözləyirdi. Budur, Prezident sərgidə görünür. O, diqqətlə sərgi ilə tanış olur. Bizim sərgiyə yaxınlaşıb baxanda birdən iti baxışları ilə mənə nəzər salıb qadın köməkçisinə nəsə deyir və gedir. Xeyli vaxtdan sonra mən bu qadına yaxınlaşıb hörmətli Prezidentin mənim barəmdə nə dediyini öyrənmək istədim. Sən demə o, məni tanımışdı və sadəcə olaraq dəqiqləşdirmək istəyirdi ki, mən “Xoruz babanın” qızıyam ya, yox. Təsəvvürünüzə gətirməzsiniz ki, mən həmin an hansı hissləri keçirdim. Sevincimdən ürəyim köksümə sığmırdı. Möhtərəm Prezident atamı yaddan çıxarmamışdı. Deməli, atama hörməti vardı.”

H.Sadıqov istər ailəsinə, istərsə də işinə və insanlara münasibətdə çox böyük məsuliyyət hiss edirdi. O özünü heç vaxt başqalarından üstün tutmurdu. Hüseynağa müəllim həmişə deyərdi: “Yadınızda saxlayın, dağa qalxanda təkcə özünüzü görməklə kifayətlənməyin. Çünki elə an gəlib çatar ki, sən dağdan enməli olarsan. Yanında da sənə əl tutan heç kəs olmaz.”

Görkəmli sənətkar Hüseynağa Sadıqov, dünya görmüş bu böyük İnsan başqalarına məsləhət gördüklərinə ilk növbədə özü əməl etdiyinə görə otuz il bundan əvvəl dünyasını dəyişsə də unudulmayıb, yaddan çıxmayıb, bir aktyor kimi, bir insan kimi həmişə sevilib, bu gün də sevilir, sabah da seviləcək. Çünki belə sənətkarlar, belə insanlar tamaşaçıların qəlbində əbədi yaşayırlar.

Aydın Kazımzadə,

Azərbaycan Dövlət Mədəniyət və

İncəsənət Universitetinin dosenti

Kaspi.-2013.-2-4 mart.-S. 22-23.