Teatrı tarixləşdirən məbəd - Dövlət Teatr Muzeyi

Azərbaycan teatrı - 140

Qısa tarixçısi

C.Cabbarlı adına Azərbaycan Dövlət Teatr Muzeyinin təməli milli teatrımızın cəfakeşi Ağakərim Şərifov tərəfindən 1927-ci ildə qoyulsa da rəsmən 1934-cü ildə yaradılıb. Muzeyin ilk direktoru da Ağakərim Şərifov olub. Muzey 1935-ci ildən Cəfər Cabbarlının adını daşıyır.

Azərbaycan Dövlət Teatr Muzeyi 1963-cü ildə ləğv edilərək Nizami adına Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyinin nəzdində Teatr və dramaturgiya şöbəsi kimi fəaliyyətini davam etdirib.

1968-ci ildə hökumət yenidən həmin şöbənin bazasında "C.Cabbarlı adına Azərbaycan Dövlət Teatr Muzeyinin təşkili haqqında" qərar qəbul edib. Və Nizami adına Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyi binasının IV mərtəbəsindəki otaqlar yeni yaradılmış muzeyə verilib.

Nəhayət, 1991-ci ildə Muzey layiqli binaya köçüb. Dənizkənarı parka baxan “Lenin muzeyi” tarixi missiyasını başa vurduqdan sonra azadlıq və müstəqilliyimizi əks etdirən “İstiqlal muzeyi”, azəri qadınlarının gözünün nuru, barmaqlarının incəliyi çökmüş “Xalça muzeyi” ilə yanaşı, milli teatrımızın yolunda canlarını fəda etmiş, qurur duyduğumuz sənətkarlarımızdan, sənət məbədlərimizdən söz açan “Teatr muzeyi” də bu əzəmətli binaya köçürülüb.

Bələdçi

Bu gün Teatr muzeyinin əsas fondunda 130.000-dən artıq eksponat qorunur. Bunlar milli teatrın yaranma tarixini, inkişaf yollarını, teatr korifeylərimizin həyat və yaradıcılığını özündə əks etdirir. Muzeydə üç fond: arxiv – memuar, eskiz – maket, foto – neqativ fondları, iki şöbə – fonoteka, ekspozisiya – kütləvi şöbələri, bir kitabxana və foto – laboratoriya fəaliyyət göstərir.

Muzeyin ekspozisiyası yeddi zalda nümayiş etdirilir. Birinci zalda əsası 1873-cü ildə qoyulmuş milli peşəkar teatrımız haqqında, ilk teatr truppaları, dramaturqlar haqqında sənədlər, peşəkar teatrımızın ilk tamaşasının afişası və sair nadir eksponatlar sərgilənir.

Burada milli teatrımızın görkəmli xadimləri Nəcəf bəy Vəzirov, Həsən bəy Zərdabi, Əsgər bəy Adıgözəlov, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Cahangir Zeynalov, Hüseyn Ərəblinski, Səkinə Axundova, Murad Muradov, Əbdülhəsən Anaplı, Ələkbər Hüseynzadə, Əhməd Qəmərlinski və Gövhər Qazıyevanın fotoşəkilləri teatrımızın ilk qaranquşları haqqında təsəvvür yaradır. Bununla yanaşı, professor Cəfər Cəfərovun teatrımızın yolunda zəhməti olan şəxslər haqqında dəyərli fikirləri, 1913-1927-ci illərdə çap olunan kitablar, əski əlifba ilə olan tamaşa proqramları, H.Ərəblinskinin 1907-ci ildə oynadığı “Ağa Məhəmməd Şah Qacar” tamaşasında istifadə etdiyi qılıncı, tacı, libası və eləcə də qədim musiqi alətlərindən tar, kamança, nağara, caqanaq, balaban, ney, tütək kimi maraqlı eksponatlar nümayiş olunur.

Muzeyin ikinci zalı Akademik Milli Dram Teatrına həsr edilib. Burada nümayiş olunan materiallar Azərbaycan peşəkar teatrının formalaşması və yüksəlişində əvəzsiz xidməti olan qüdrətli sənətkarların həyat və yaradıcılığından, oynanılmış tamaşalardan bəhs edir. Zalın bir guşəsində isə Akademik teatrda tamaşaya qoyulan rus və qərb dramaturgiyası nümunələrinin səhnə təcəssümü əksini tapıb.

Dramaturgiyadan bəhs edən gusənin bir hissəsində C.Cabbarlının ailə portreti, əsərlərindən “Dönüş”, “Aydın”, “Od gəlini “, “Sevil”, “1905-ci ildə”, ”Solğun çiçəklər”, “Oqtay Eloğlu” tamaşalarından fotoşəkillər, “Dönüş” tamaşasındakı evin maketi(1944), digər bir güçədə isə Hüseyn Cavidin həyat və yaradıcılığı, eləcə də ailəsinin əbədiyyətə dönmüş bir anını əks etdirən foto şəkilləri nümayiş etdirilir. Bu guşədə 1978-ci ildə kəşf edilmiş planetə Rusiya EA-nın Nəzəri Astronomiya İnstitutu tərəfindən 1997-ci ildə H.Cavidin adının verilməsini əks etdirən foto şəkillər isə hər bir azərbaycanlıda qürur hissi doğurur.

Azərbaycanın teatr tarixində böyük xidmətlər göstərmiş Abbas Mirzə Şərifzadənin həyat və yaradıcılığından bəhs edən guşə həmin dövrün kəşməkəşli, ağrılı-acılı günlərini gözlərimiz önündə canlandırır. Teatrımızda ilk dəfə kişi rolunu ifa edən cazibədar və fitri istedadlı aktrisamız Barat Şəkinskayaya məxsus albom onun mənalı ömür və yaradıcılıq yoluna işıq salır..

Ulu öndərimiz Heydər Əliyevin teatrımızın inkişafı üçün xidmətlərini əks etdirən fotoşəkillər isə onun milli teatarımıza və cəfakeş səhnə ustalarımıza xüsusi önəm verdiyini nümayiş etdirir.

İkinci zalda həmçinin, Kamil Qubuşovun “Yatmış gözəl və yeddi qardaş” (A.S.Puşkin) tamaşasında Kral rolunda, Nəcibə Məlikovanın “Küləklər“ (S.Rəhman) tamaşasında Firuzə rolunda, “Ağasadıq Gəraybəylinin Şeyx Sənan”da (H.Cavid) Platon rolunda, Səməndər Rzayevin “Qılınc və Qələm“də (M.S.Ordubadi) Əmir İnanc rolunda geyindikləri paltarlar altında ehtiramla mühafizə olunur.

Bu zalda nümayiş olunan Ə.İskəndərovun, M.Məmmədovun, T.Kazımovun, Ə.Şərifovun, Ə.Quliyevin quruluş verdiyi Lope de Veqanın “Rəqs müəllimi”, “Seviliya ulduzu”, Şekspirin “Kral Lir”, “Atonio və Kleopatra”, ”Qış nağılı”, Çexovun “Vanya dayı” və digər tamaşalardan müxtəlif səhnələrin fotoşəkilləri həm rejissorlarımızın, həm də aktyor və aktrisalarımızın yaradıcılığını gözlərimiz qarşısında canlandırır.

Opera və Balet teatrına həsr olunmuş üçüncü zalda dünya şöhrətli Azərbaycan musiqiçilərinin yaradıcılığı ilə muzeyə gələn seyrçiləri maraqlı tanışlıq gözləyir. Belə ki, Ü.Hacıbəyovun, Bülbülün, Q.Qarayevin, F.Əmirovun, A.Məlikovun, R.Hacıyevin, habelə P.İ.Çaykovskinin əsərlərinin səhnə təcəssümünü əks etdirən fotoşəkillər, heykəltəraş F.Əbdürrəhmanovun hazırladığı Ü.Hacıbəyov və M.Moqamayevin büstləri, Ş.Məmmədovaya aid şəxsi əşyalar, ”Koroğlu” operasından Cənlibelin maketi çox maraqlı və cazibədardır.

Dördüncü zal isə Musiqili Komediya Teatrına, Azərbaycan Dövlət Gənc Tamaşaçılar Teatrına və A.Şaiq adına Kukla Teatrına həsr olunub. XX əsrin əvvəllərindən başlamış operetta janrında oynanılmış bir çox tamaşalardan fotoşəkillər, dekorasiya eskizləri, foro eskizlər, geyimlər, proqramlar və afişalar, həmçinin kukla teatrına dair sənədlər əsasında həmin sənət ocaqlarının fəaliyyətləri barədə dəyərli məlumatlar əldə edirik.

Zalın mərkəzində çox maraqlı bi eksponat nümayiş etdirilir. Bu, Moskvada Azərbaycanın xalq artisti Nəsibə Zeynalova adına teatrın açılışı münasibətilə ”Motorolo” firması tərəfindən Qaynana obrazının şərəfinə hazırlanmış və sevimli aktrisamıza hədiyyə edilmiş “kukla Qaynana”dır.

Muzeyin beşinci zalı teatrımızın ayrılmaz hissəsi olan S.Vurğun adına Rus Dram Teatrının fəaliyyətini canlandırır. Teatrın zəngin yaradıclığını əks etdirən sənəd və fotolar, maketlər, eskizlər, kostyum və kuklalar bu sənət ocağı haqqında genis təsəvvür yaradır.

Altıncı zal isə coğrafi baxımdan daha genişdir. Belə ki, bu zal bölgə teatrlarına, eləcə də Tiflis, İrəvan, Aşqabad, Təbriz, Dərbənd, həmçinin Azərbaycanda yaşayan azsaylı xalqların teatrlarına həsr olunub. M.F.Axundzadənin ”Lənkəran xanının vəziri” əsərindən Şölə xanım, Vəzir, Nisə xanım obrazına düzəldilmiş kuklalar, ”O olmasın, bu olsun”dakı Gülnaz, ”Bankir adaxlı”dakı Atakişi, ”Qəlp pul”dakı Nina Aleksandrovna obrazları üçün tikilmiş geyimlər yüksək zövqlülüyü ilə göz oxşayır.

Muzeyin sonuncu, 7- ci zalı sərgi zalı kimi fəaliyyət göstərir və vaxtaşırı burada şəxsi kolleksiyalar və fond materialları əsasında müxtəlif mövzularda sərgilər nümyaiş olunur.

Teatr muzeyinə daxil olarkən sanki sirli bir aləmə düşürsən. Elə bil sehirli xalatın köməkliyilə gah XIX, gah da XX əsrə gedirsən. Sənət məbədlərimizin müxtəlif dövrlərinin, sənət fədailərinin üzlərindəki məmnunluğun şahidi olursan. Sanki onlar indi də teatrı yaşadırlar. Deyəsən burada sanki sözü yerinə düşmədi. Onlar həqiqətən də yaşayır və teatrımızı yaşadırlar.

Nigar Pirimova

Kaspi.-2013.-16-18 mart.-S.11.