Qaqarinin ölümü:şayiələr və həqiqətlər

45 il bundan əvvəl baş vermiş qəzanın müəmmaları

Qırx beş il əvvəl - 1968-ci il martın sonunda Vladimir vilayətinin Kirjas rayonunda təyyarənin məşqi zamanı dünyanın ilk kosmonavtı Yuri Qaqarin faciəli surətdə həlak oldu.

Qəhrəmanın ölümü ilə bağlı onlarla versiyalar yarandı. Faciədən sonra kimsə dedi ki, artıq Qaqarin həminki qəhrəman deyil, onun ümumdünya şöhrəti korlanıb. Yuri Alekseyeviçin bir çox tanışları hesab edirdi ki, onu sadəcə boğaza yığırlar. Axı o, dünyada ilk kosmonavt idi. Onu SSRİ Ali Sovetinə deputat seçmişdilər, ondan siyasi xadim hazırlamaq istəyirdilər. Onu xarici ezamiyyətlərə göndərirdilər. O, siyasətçilərlə, prezidentlərlə, krallarla görüşürdü. Deyirlər ki, partiya işi onun o qədər də xoşuna gəlmirmiş.

«Bizim kosmonavtlar dünyanın 35 ölkəsində olmuşdular» - deyə Yuri Qaqarinin silahdaşı German Titovun həyat yoldaşı Tamara Titova bildirib: «Yuri Qaqarini təkcə bir ölkənin səfiri kimi deyil, kainatın vətəndaşı kimi qarşılayırdılar. Hərdən o, öz vəziyyətinə görə çətinlik çəkirdi, çünki bu, çox böyük məsuliyyət idi. O başa düşürdü ki, yorulduğunu və daha heç nə istəmədiyini etiraf edə bilməz. Ancaq biz dostları bilirdik ki, ona istirahət etmək, çox sevdiyi ailəsi ilə bir yerdə olmaq lazımdır. Amma ona istirahət etmək olmazdı”.

Qaqarinə KP MK-nın bütün qurultaylarında iştirak etmək lazım gəlirdi. Hətta, o, özünü pis hiss edəndə, xəstə olanda belə arxasınca maşın göndərirdilər. «1961-ci ilin oktyabr ayında KP MK-nın 22-ci qurultayı keçirildi» - deyə Moskva İcraiyyə Komitəsinin sədr müavini Viktor Turovsev danışıb: «Mən KP MK-nın təlimat şöbəsində ittifaq respublikaları üzrə təlimatçı işləyirdim. Qurultayın açılışına 2 gün qalmış sədr məni və həmkarlarımı dəvət edərək: «Yoldaşlar, siz çox vacib bir tapşırıq yerinə yetirməlisiniz. Qaqarinin başına faciəli hadisə gəlib. O, təyyarəsini yerə endirərkən qəza baş verib. Hazırda o, həkim nəzarəti altındadır. O, partiyanın 22-ci qurultayının nümayəndəsi seçilib və onun işində iştirak etməlidir. Ancaq həkimlər təminat vermirlər, deyirlər ki, qurultayın işi onu səhhətini daha da korlaya bilər”.

«Əhval-ruhiyyə yaxşıdır, şikayət yoxdur»

İlk kosmonavtın ölümü barədə həqiqətlər də 45 ildən sonra üzə çıxıb. Bu isə çox söz-söhbətlərin yaranmasına səbəb olub. Artıq Rusiya prezidentinin arxivində saxlanılan sənədlərin öyrənilməsi həmin faciənin təfərrüatları ilə bağlı bir çox qaranlıq məqamları açıb.

Belə ki, qəzaya uğrayan UTİ MiQ-15 təyyarəsinin pilot heyətində Yuri Qaqarin və instruktur Vladimir Seregin olub. Hamıya elə gəldi ki, faciə dərhal gizlədilib. Qaqarin və Sereginin ölümü haqqında yalnız martın 29-da xəbər veriblər. Amma hökumət komissiyasının rəsmi sənədləri, qəzanın tədqiqatı üçün yaradılan komissiyanın rəyi, hətta KP MK-nın bu məsələ ilə bağlı yazışmaları uzun müddət gizli saxlanılıb.

1990-cı illərin ortalarında təyyarəçi-kosmonavt Aleksey Lionov belə bir hadisə danışıb:

- Yura Çərşənbə axşamı vəfat edib. Ancaq bir neçə gündən sonra – şənbə günü biz onun ölümündən xəbər tutduq. Biz həmin gün «Lujniki» stadionunun yaxınlığında bərbər salonunda idik. Mən arxa kresloda oturub bərbərin onun saçını necə düzəltməsinə baxırdım. Yuranın boynunun arxasında yarım santimetr böyüklüyündə böyük xal vardı. Bərbər ülgüclə həmin xala yaxınlaşanda: «Diqqətlə bax, ən böyük gözəlliyə təsadüfən toxunma» dedim. O, incimədi, başa düşdü ki, mən zarafat edirəm. Nə vaxt ki, insanlar vəfat edirlər, biz onların davranışları haqqında qeyri-adi şeyləri xatırlayırıq. Yuranın isə hər hansı xoşagəlməyən hərəkətləri yox idi. Onun və Sereginin ölümü haqqında ilk məlumatdan sonra şayiələr yayıldı ki, onlar Şikovski aerodromundan uyğun olmayan vəziyyətdə uçublar. Hökumət komissiyasının təyyarəçi-kosmonavtların ölümü ilə bağlı rəyində Qaqarinin səhhəti ilə bağlı məlumatlar yer alıb. «27.03.1968. Tibbi baxış hər hansı bir şikayət aşkarlanmayıb. Əhval-ruhiyyə və özünü hiss etmə yaxşı idi. Bədənin temperaturu 36.6, nəbzin döyüntüsü 1 dəqiqədə 64 zərbə. Polkovnik Y.A.Qaqarini əlavə tibbi baxışdan keçirməyə ehtiyac yoxdur». Görünür ki, sağlamlığı yerində olub. Burdan iki sual yaranır: sənəddə nə üçün Sereqinin müayinəsi ilə bağlı heç bir məlumat yoxdur. Söhbət yalnız bir tibbi baxışdan gedir. Bu göstəricilərin hansı ideala yaxındır? Daha bir detal isə uçuşa 5 gün qalmış Yuri Qaqarinin ətraflı tibbi baxışdan keçməsi və «Yay işinə məhdudiyyətsiz yararlıdır» qərarını almasıdır. Amma nə üçün bu «yararlılığın» müddəti yalnız iki aylıq - 22 may 1968-ci ilə qədər müəyyən edilib?”

Çex təyyarəsi

Komissiyanın rəyində təyyarənin Qaqarin və Sereginin uçuşu üçün təqdim olunduğu göstərilib. «Təyyarə UTİ MiQ-15 N 612739 19 mart 1956-cı ildə ÇSSR-in «Vodoxod» zavodunda hazırlanıb. Məlum olduğu kimi təyyarəni çexlər düzəldib. O, texniki resursun yarısından çox işlənib (hələ 986 saatı da varmış). Amma mühərrikin bir sıra problemləri olub. Komissiyanın rəyində qeyd olunub ki, 533 saat müddətində 4 dəfə əsaslı təmirdən keçib. Amma axırıncı (1967-ci ilin yanvarı) ona 100 saatlıq əlavə vəsait quraşdırılıb. Qalıq vəsaiti cəmi 37 saat olub. Eləcə də təmir arası müddətdə iki dəfə qüsurları qeydə alınıb. Bu faktlara baxmayaraq, komissiya təsdiq edir ki, təyyarənin bütünlükdə kifayət qədər vəsaiti olub və reqlamentə uyğun xidmət göstərilib. Amma Qaqarinin təyyarələri ən yüksək səviyyədə idarə etməsində heç bir problem yox idi. Baxmayaraq ki, idarə etdiyi təyyarə xaricdə hazırlanmışdı və kifayət qədər istifadə olunmuşdu. Yeganə ciddi pozuntu uçuşa hazırlanan təyyarəyə yanacaq üçün əlavə çənin qoşulmaması idi. Onların manevr zamanı yanacaq imkanları tükənib. Bir çox mütəxəssislər, o cümlədən, Leonov hesab edirlər ki, Qaqarinlə Sereginin ölümündə guya ikinci belə bir təyyarə, mayor Andreyevin pilotu olduğu UTİ MiQ-15 təyyarəsi (o, Qaqarindən 3 dəqiqə sonra havaya qalxıb), ya da həmin vaxtı o rayonda uçan CU-11 təyyarəsi günahkardır. Bu yüksək səsli təyyarələrin pilotlarının soyadları uzun müddət gizlədildi. Sonradan məlum oldu ki, CU-11-in pilotu Kreçetov olub. «Hər iki təyyarənin uçuşu yoxlanıldı. Polkovnik Qaqarinin təyyarəsinə oxşayan və mayor Andreyevin pilotluğu ilə uçan təyyarə də yoxlanıldı. Təyyarələrin kəsişmə nöqtəsində hər hansı bir məsafə qeydə alınmayıb. Aviasiya Sənayesi Nazirliyinin Tədqiqat İnstitutu təyyarələrin bir-birinə təsirini öyrənib. Nəticə birmənalı olub: nə Andreyevin təyyarəsi, nə də Kreçetovun təyyarəsi Qaqarinin və Sereginin pilotu olduğu təyyarəyə təsir edə bilməzdilər.

Qaqarin və Sereginin ölümü barədə komissiyanın gözlənilməz bir rəyi də olub: «Qəzanın əsas səbəbi kəskin manevri yerinə yetirərkən hava şarının borusunun (zond) bükülməsi olub. Komissiya qeyd edib ki, uçuş günü tapşırığın yerinə yetirildiyi ərazidə hava şarlarının buraxılışı da həyata keçirilib. Məsələn, akademiyanın Fizika İnstitutu 3 min metr hündürlüyə radio zondlar buraxıb. Həmin şarlar bu rayondan 16 min metr hündürlüyə qalxıb. Nəzəri cəhətdən o, Qaqarin və Sereginin təyyarəsi üçün əngəl ola bilərdi. Tədqiqatın gedişindən aydın olub ki, təyyarənin düşdüyü yerdə kifayət qədər zədələnmiş radio zondlar, radio pilotlar və uçuş balonları tapılıb. Qaqarinin ölümünə həsr olunan məqalələrdə qətiyyətlə bildirilib ki, təyyarə zondu kəsə bilərdi. Həqiqətdə isə komissiya bu toqquşmanı əsas versiya hesab etməsə də, sənəddə xatırlanır. Daha bir çıxarış: «Təyyarənin şüşələri sınmış kabininin 60 faizi tapılmadı. İstisna deyil ki, havada kabinin şüşələrinin sınması təyyarənin hava balonları ilə toqquşması nəticəsində baş verib».

Yura daha yoxdur

Qararinin ölümünə kosmonavt yoldaşları dərhal inanmadılar. «Biz Qaqarinlə Sereginin təyyarəsinin qəzaya uğradığını eşidincə dərhal axtarış əməliyyatı təşkil etdik. Mən axtarışlarda iştirak etdim – Aleksey Arxipoviç danışır: sutka ərzində Yuranın xilas etməyin mümkün olacağı ümidini itirmədik. Sereginin ölümünü isə dərhal bildik – onun dağılmış kurtkasının bir parçasını tapdıq. Qaqarinin ölümünün izlərini isə uzun müddət tapa bilmədik. Müəyyən müddətdən sonra onun pulqabısını tapdıq. Amma o, bizim ümid etdiyimiz kimi katapulta ilə xilas oluna bilərdi. Axtarışlar meşədə gecə və gündüz davam etdi. Yalnız səhəri gün biz dəhşətli həqiqəti öyrəndik. Təsadüf elə gətirdi ki, onun ölümü haqqında məlumatı mən verməli oldum. Biz onun qalıqlarını, hətta, ən kiçik hissələri belə qəzanın baş verdiyi ərazidən yığmağa müvəffəq olduq. Hissə-hissə olmuş cəsədi adi emal olunmuş vedrəyə topladıq və ekspert kriminalistlər onunla məşğul olmağa başladılar. Vedrə demək olar ki, ağzına kimi dolu idi. Mən ona baxanda orada çiyin və boyunun böyük bir hissəsini gördüm – tanış xalı ətimi ürpətdi. Onda başa düşdüm ki, Yura daha yoxdur.

Kaspi.-2013.-30 mart.-1 aprel.-S.8.