ŞEYX NƏSRULLAH ƏSARƏTİ - ikinci yazı

İnam ATA

«Şeyx Nəsrullah Əsarəti» (1973) İnam Atanın (Asif Atanın) Mirzə Cəlilin «Ölülər»i mövzusunda yazılmış ən qüdrətli əsərdir desəm, yanılmaram.

Ata tənqidində əsas məqsəd yazıçının görmədiyini görmək, demədiyini deməkdir. Bu, qətiyyən yazıçının, yaradıcının imkanlarını inkar etmir, əksinə, o imkanların genişliyini göstərir. Ata tənqidinin – təhlilinin məqsədi İnsanilik uğrunda döyüşdür. O, ədəbi tənqiddən hünər istəyirdi, onun döyüşkənlik ölçüsünü yaradırdı.

«Şeyx Nəsrullah Əsarəti» əsəri Ataya məxsus yüksək təblə, vəcdlə yazılıb.

Əsərin birinci bölümü «Şeyx Nəsrullahın peyda olması» adlanır. Burada Ata «Şeyx Nəsrullah sindromu”nun yaranması səbəblərini, «uzaqlıq mifi»nin mahiyyətsizliyini açır: “İnsan özünü itirəndə – Şeyx Nəsrullah peyda olur”.

«Özgələşmə» bölümündə qorxunun yaratdığı özgələşmənin mahiyyəti üzə çıxarılır: “Ölülər aləmində düşünən yoxdur”.

«Eyniləşmə» bölümündə Ata «dirilərin ölü eyniyyəti»nin nədən ibarət olduğunu təhlil edir.

«Kütləvi psixoz» bölümündə Şeyx Nəsrullahın qorxu ilə hər şeyə nail olmaq istəyini gerçəkləşdirən amillər araşdırılır.

«Şeyx Nəsrullah aktyorluğu»nda onun bu keyfiyyətinin insansız mühitdə imkan tapa bildiyi vurğulanır.

«Kütləvi Günah»: burada mütilərin qorxaqlığından doğan rəzillik, ikiüzlülük əsərdəki misallarla təqdim olunur.

«İsgəndər təkliyi»ndə İsgəndərin diriliyinin, habelə faciəviliyinin səbəbləri göstərilir.

«Ölməzlik» adlanan sonuncu bölümdə Ata bu qənaətə gəlir: «Bəşəriyyət özünü tam dərk etməyincə, özünə tam inanmayınca, özünə tam qayıtmayınca Şeyx Nəsrullahlar ölməzdir!”

İşıqlı Atalı,

Mütləqə İnam Ocağının Yükümlüsü

***

(Cəlil Məmmədquluzadənin “Ölülər” əsəri üstə)

(önü ötən sayımızda)

İnstinkt səviyyəsində – ülvilik bayağılaşır, zahiri dəbdəbəyə,

təmtərağa, boş möhtəşəmliyə, parıltıya çevrilir. Buradan mənadan çox effektə, fikirdən çox üsluba, səslər düzümünə, hərəkətə, duruşa, pozaya fikir verilir. Ona görə də Şeyx Nəsrullah adətən, ərəb və fars dillərində danışır, şeirə, bəlağətə, keçir, coşqun və əlvan səs axarı insanları sehrləyir.

“Adəmi dər vəqti-mərəz iştəhayi-təam nəmişabəd. Dil niz dər vəqti-ibtila bəilləti-həva və istilayi-mərəzi-rübbi dünya, rəğbət bəzikri pərvərdigar nəmidarəd”.

Əgər bu sözlər anlaşılan dildə deyilsəydi, çox adiləşər, mənasızlaşar, qeyri-ülviləşərdi. Lakin onlar yüksək üslubda, dəbdəbəli tərzdə deyildiyindən camaatı sarsıdır. Şeyx ilə ölülər arasındakı məsafə sonsuzlaşır. Hipnozçu bir an da qeyri-adilik səmasından enmir, “zirvədən” aşağı düşmür.

İnsanlar ona həmişə aşağıdan yuxarı baxırlar. Şeyxə elə bu lazımdır.

Daim uzaqlaşmaq.

Ülvilikdə, sonsuzluqda bəsit təfəkkür üçün ən cazibəli – zahiri əlamətdir.

Hipnoz üçün elm yox, elməbənzərlik, ülvilik yox, ülviliyə bənzərlik,

sonsuzluq yox, sonsuzluğa bənzərlik gərəkdir. Parıltılı cümlələr, zahiri ciddilik, yaxud zahiri çılğınlıq, sanballı yeriş, ağır oturub-durma, mənalı poza, səslər axınının boş ahəngi gərəkdir.

Adiləşmək, aydınlaşmaq, yaxınlaşmaq – hipnozu öldürmək deməkdir. Bunu Şeyx anlayır. Ona görə o daim fəaliyyətdədir, daim danışır, başlara dəbdəbəli cümlələr zərbəsini hey vurur, yorulmur. Bəzən səsini alçaldanda, yaxud sadə dillə danışanda həmkarı Şeyx Əhməd onu özünə qaytarır. Həmlə ardıcıl şəkildə davam etməlidir. İnsanlar hər an belə dairəyə pərçimlənməlidir. Bu dairədən kənara çıxanların başında birdən fikrəbənzər bir şey yaranar və hipnoz ölər.

Elmdə həqiqət də var, üslubiyyat da, əsl alimlik də var, rütbə siqləti də, məzmun da var, forma da. Bəsit şüur ikincilərin aludəsidir. Onu maraqlandıran nə deyildi yox, necə deyildi, kim dedi –“hikmətidir”.

İsfahanda elm-kamala sahib olmuş, Xorasana təşrif gətirən, sirli məktub vasitəsilə zühur edən səs, ahəng, ibarəli cümlələr sərdarı Şeyxmi, yoxsa gündə gördüyün Kefli İsgəndərmi?

Birincinin ağzından çıxan hamısı elmi-ürfandır, ikincinin – qəbahətdir.

Hipnoza alışanlar – fikrə yaddır.

Hipnoz – cazibəli, xəyali, bəzəkli fikir – narahat, əzablı, sərtdir.

Hipnoz – məstedici, özündən ayrılma, fikir – iztirablı özünəqayıtmadır.

Kütləvi psixoz – şirin, həqiqət – acıdır.

V. Şeyx Nəsrullah aktyorluğu

Şeyx Nəsrullah həm də aktyordur. O, camaatın ağlını söndürmək və instinktlərini alışdırmaq üçün bir sıra aktyor üsullarından məharətlə istifadə edir. Bunlardan ən başlıcası müəyyən bir hissi ekstaz (ehtizaz) səviyyəsinə qaldırmaq, eyni bir nitqdə müxtəlif əhvali-ruhiyyələr yaratmaq (dinləyiciləri gah heyrətləndirmək, gah qorxutmaq, gah məst etmək, ağlatmaq) ustalığıdır. Şeyx hər bir ehtirası ardıcıl şəkildə, tədricən təlqin edir. Onu zirvəyə qaldırır, ən gərəkli anları böyük məharətlə qabardır.

Onun aktyorluq arsenalında təkrirlər xüsusi yer tutur. Təkrirlər vasitəsi ilə Şeyx camaatı əfsunlaya bilir. Təlqin etmə – mürəkkəb bir proses kimi meydana çıxır: onun həm nisbətən sakit, həm dramatik, həm də gərgin anları var.

Həm bəmi, həm zili var.

Həm enişi, həm yoxuşu var.

Həm fəryadı, həm nərəsi var.

Qəbiristanlıq səhnəsində biz Şeyx aktyorluğunun zirvəsini seyr edirik.

Nitq sanballı, “müdrik” tərzdə başlayır: “Dər xəzani-qüdrət cövhəri-şəriftər əz elm və nəfistər əz dəniş nist”.

Şeirlə əlvanlaşır:

“Elm bəvəd zindəgiyi-canü dil,

Elm dəhəd tazəgiyi abü gil”.

Gərginlik (kreşendo) dövrü başlayır.

“Budur kitab! Budur elm!” – deyə Şeyx hayqırır. Sonra səs enir, gərginlik bir anlığa azalır. (Dramatik pauza).

Bir azdan təkrirlər yağışı başlayır.

“Öz cümleyi-xəfiyyat”: əvvəl, elmi-tilismatəst. Və lakin bunnan işimiz yoxdur... Səvvüm, elmi-xəyalat. Bunnan da işimiz yoxdur. Cəharüm, elmi- şöbədə. Bunnan da işimiz yoxdur”.

“Bunnan da işimiz yoxdur” təkriri gələcəkdə güclü bir təsirin yaradılması üçün gözəl bünövrədir. Bir-birilə müqayisə edilən hadisələr misilsiz hadisənin qeyri-adiliyini sübut edir. Qeyri-adinin müstəsnalığını göstərmək, “ülvini” başqalarından seçmək, fərqləndirmək üçün təkrirə əl atılır. Adilərin sadalanması yolu ilə qeyri-adilik təsdiq olunur.

Qeyri-adilik nitqə böyük təmtəraqla, dəbdəbəylə, hazırlıqla, intizarla daxil olur.

Təkrirlər – qeyri-adinin ondan qabaq gəlmiş xidmətçiləri, müşavirləri,

görüşü hazırlayanlarıdır.

“Hamı buradadır, indi o gələcəkdir”.

Təbiidir ki, bu an sirli və ovsunkardır.

Qeyri-adi Pəncüm (ölülərin ricəti) əzəmətlə nitqə daxil olur.

Təkrirlər bəlağət donu geyirlər:

“Əvvəl, elmi-simiya, dövvüm, elmi-rimiya, pəncüm, elmi-himiya”.

Qeyri-adiliyə heyrət hissi oyadan aktyor indi qorxu instinktini alışdırmağa başlayır.

Uzun müddət insanları öz təsiri altında saxlamaq üçün Şeyx hissləri təzələməlidir. Həmin duyğu indi başqasına keçməlidir.

Heyrət ilə qorxu arasında yaxınlıq çoxdur. Heyrətə gətirəndən sonra qorxutmaq asandır. İndi “ölülər” tamamilə Nəsrullahın ixtiyarındadır.

Şeyx qorxudur:

“Bəzi münkirlər deyirlər ki, ricət bədəz mərk münafiyi – təklifəst...

(Ucadan). Bəlkə sizin də içinizdə belə münkirlər var. Əgər var. Gəlsin bərabərimə”.

Qorxutmaq azdır, həm də ağlatmaq lazımdır. Camaatın mənəvi aləmi bütünlüklə zəbt edilməlidir.

Şeyx ağlayır:

“Bunu inkar edən gərək elə də bunu da inkar edə ki, dəsti-mübarəkra bir püşti kusfəndi (başlayır ağlamağa), fürud avürdə duayi-bərəkət küft və bəqüdrəti bari-təala əz on yek küsfənd həftad küsməndi digər mütəvəllid şüdənd”. İndi yenə qorxutmaq gərəkdir. Bu hissi beyinlərə, ürəklərə həmişəlik həkk etmək üçün. Yeni hipnotik, çılğın təkrirlər nidası səslənir: “Kimdir bunu danan? Qoy münkirlər gəlsinlər bərabərimə, bu kitab ilə onların cavabını verim”. Nəhayət, Şeyx mütilik instinktini alovlandırır.

“Durun ayağa!”- deyə əmr edir. Dururlar. “Oturun!” – deyə qışqırır. Otururlar. Səs gah ucalır, gah enir, gah zilə qalxır, gah bəmə düşür, gah sərtləşir, amiranələşir, gah yavaşıyır və “ölüləri” öz əsarətinə alır.

Şeyxin böyük aktyor təzyiqini yalnız güclü ağıl dəf edə bilərdi. O da ki, yoxdur.

VI. Kütləvi Günah

Kütləvi özgələşən, kütləvi eyniləşən, Şeyxin kütləvi əsarətini qəbul

edən diri ölülər eyni zamanda kütləvi günahkarlardır. Onlar Şeyxin yanında mütidirlər, öz aləmlərində qəddar. Onları bir-birilə həm də azğınlıq birləşdirib.

Mütilərin dəhşətli despotçuluğu!

Qardaşının arvadını alıb, balasını naxıra göndərənlər!

Doqquz yaşlılara evlənənlər!

Arvadlarını yumruq altında öldürənlər!

Dostların, yetimlərin malını yeyənlər!

Biçarə Nazlıları əyyaş qocaların ağuşuna itələyənlər!

Mütilərin dəhşətli azğınlığı!

Eyniləşənlərin “mürəkkəbliyi”.

Mütiliyin arxasında gizlənmiş qəddarlıq!

Günahla birləşən, eyniləşən, günahsızlara, ləyaqətlilərə, İsgəndərlərə qarşı nifrətdə vahid olan, başqa məqamlarda bir-birini didib parçalamaqdan çəkinməyən “məzlumlar”.

Qorxun mütilərdən. Onların qəlbində ilan yatır!

VII. İsgəndər Təkliyi

İsgəndər təkdir. Çünki zəmanə onun zəmanəsi deyil. Çünki ondan başqa hamı eyniləşib. Çünki İsgəndərdə normativ cəhət yoxdur. Atası onu “incinar, həkim” olmaq üçün oxumağa göndərmişdi. O isə düşünən insan oldu.

İsgəndərin meydanı yoxdur. Meydan Şeyxindir. Çünki İsgəndərin mənəvi dünyası kütləvi psixoz dünyasına düşməndir.

Ümumi axar İsgəndəri rədd edir.

“Allahın iti də onun sözünə baxmır”.

Ailəsi üçün o, gözdağıdır. Çünki heç kəsə bənzəmir. Nəinki Hacı Həsənə, hətta intelligent Heydər ağaya, Əli bəyə.

Eyniləşənlərlə təmasda İsgəndər heç vaxt özü olmur. Ona görə içir.

Sevdiyi bacısı Nazlı da eyniləşməyə doğru gedir. Qardaşı Cəlal “mara çe töhvə avərdi” - öyrənir. İsgəndər hər şeyi anlayır, duyur, lakin heç nə edə bilmir. Nəsrullah üçün də ciddi təhlükə törətmir. Çünki eyniləşənlər hamısı, bir nəfər kimi İsgəndərə qarşıdırlar. Isgəndər gülür, qəmlənir, düşünür, hiddətlənir, lakin mühit axarına təsir edə bilmir. Isgəndər öz daxili imkanlarına görə heç deyil. Lakin ölülər aləmində doğrudan da bir heç olur. Çünki bu aləm onun təsirindən çox uzaqdır.

Əsərin sonunda bir anlığa İsgəndərə meydan verilir. Lakin onu həmişəlik meydan hesab etməyin. Hacı Həsənlərin başlarını aşağı salmaları da sizi aldatmasın! Onlar əvvəlki adamlardır. Bəlkə daha ölü diriltməyə inanmasınlar, lakin başqa möcüzələrə yenə inanacaqlar, yenə Nazlılar ağlayacaq, yenə Hacılardan biri tövşüyə-tövşüyə təzə bir “qeyri-adi” xəbər gətirəcək, yenə başlar əyiləcək, ayaqlar titrəyəcək, gözlər dana heyrətilə “ali qüdrətə” dikiləcək.

İsgəndər ətrafdakılar üçün sirr də deyil, onu çoxdan “dərk

etmişlər”. O, bəladır, yaradır, “heçlikdir”. Bədbəxtdir. Göz

lazımdır, ağlaya. Çünki İsgəndər normativ tələblərin heç birinə cavab vermir. Mənsəbi yox, dostu yox, möcüzələrə inamı yox! Nə Hacı Həsəndir, nə Əli bəy! Kafirlər məktəbində dərs oxumaq olar, bir şərtlə ki, sonra gəlib Heydər ağa olasan! Lakin kafir məktəbini qurtarıb stereotipə qarşı çıxmaq cinayətdir! Onda “küp dibində yatmalı olursan”. Hamı necə, sən də elə! Hamı gözü qıpıqdır, sən də ol gözü qıpıq. Gözü qıpıq deyilsən – deməli, heçsən! Budur stereotip normativliyin tələbi! İsgəndərin meydanı yoxdur. O, hər yerdə artıqdır! Evdə, Şeyx Nəsrullahın hüzurunda, camaat arasında, hər yerdə, hətta Nazlıyla söhbətində belə: “Bir bax, həyətdə gün çıxıb. Sən ki, o günü görməyəcəksən, nəyə lazımdır onun işığı? Çöldə otlar göyərib, ağaclar çiçək açıb, amma nəyə lazımdır sənsiz o çiçəklər, o çəmənlər?”.

Nazlı qardaşının sözlərinə maraqla qulaq asır, ancaq onların heç birini həyata keçirməyəcək. Aktiv fəaliyyət üçün doğulan insan – qəm dəryasında üzür. Gözünün qabağında tifil qızlar İsfəhan lotusunun ağuşuna atılır, ölü diriltmək mərasimi həyasızcasına hayqırır, heç nə eləyə bilmirsən. Bir neçə dəqiqəlik mühitinə lazım olursan, üzünə tüpürmək üçün.

Dünyaya gərək olan adam – heç kəsə gərək olmur. İsgəndərin “yeganə silahdaşı” araq şüşəsidir!

İnsanların özlərini itirdikləri yerdə İsgəndər təkdir! Adamların özgələşdiyi yerdə İsgəndər təkdir.

Düşüncəni instinkt, həqiqəti stereotip, insani həyat tərzini – kütləvi psixoz əvəz etdiyi yerdə İsgəndər təkdir.

Mahiyyəti – zahiri əlamət, qabiliyyəti – dəbdəbə, idrakı – titul əvəz etdiyi yerdə İsgəndər təkdir! Şeyx Nəsrullahın meydan oxuduğu yerdə – İsgəndərə meydan yoxdur! Heydər ağaların Şeyx hünərinə heyrəti coşan yerdə - İsgəndərin qəlbi yanar.

İsgəndər təkdir. Çünki diridir. Ölülər arasında.

VIII. Ölməzlik

Bəşəriyyət özünü tam dərk etməyincə, özünə tam inanmayınca, özünə tam qayıtmayınca Şeyx Nəsrullahlar ölməzdir!

1973

Kaspi.-2013.-2-4 noyabr.-S.23.