«Əsas odur ki, birtərəfli inkişaf
yolu ilə getməyək»
Səlahəddin
Xəlilov: «İnkişaf Konsepsiyasında qarşıya qoyulan
vəzifələrin çoxu bizim gücümüz
çatan vəzifələrdir»
Keçən
ilin sonunda Prezident İlham Əliyev “Azərbaycan 2020: gələcəyə
baxış” İnkişaf Konsepsiyasının təsdiq edilməsi
barədə fərman imzalayıb.
Fəlsəfə
elmləri doktoru, professor, AMEA-nın müxbir üzvü Səlahəddin
Xəlilov “Kaspi”yə müsahibəsində yekun sənəd
haqqında fikirlərini bildirib.
Sağlamlığın
təminatı
- Bu
gün ölkə əhalisinin bir qismi səhiyyə xidmətinin
yüksək səviyyədə olmaması üzündən
xarici ölkələrə üz tutur. Müxtəlif sosial
qruplar, imkansız təbəqələr, aztəminatlı ailələr
üçün səhiyyə xidmətinin əlçatanlığını
təmin etməkdən ötrü Konsepsiya çərçivəsində
hansı addımların atılmasına ehtiyac var?
- Bu sual
bir neçə məsələni əhatə edir. Səhiyyənin inkişafı həmin sahədə
həm elmi araşdırmaların yüksək səviyyədə
olmasını, həm də dünya miqyasında əldə
olunmuş nailiyyətlərin mənimsənilərək
operativ tətbiqini nəzərdə tutur. Buraya
həm də ən müasir texnologiyalardan və metodlardan
istifadə olunması aiddir. Əsas məsələ odur
ki, bizim camaat məcbur olub İrana, Türkiyəyə və
b. ölkələrə müalicə dalınca getməsin və
yığdığı 5-3 qəpiyi yollara xərcləməsin,
həm rahat, həm də daha güvənli şəkildə
öz ölkəsində müalicə olunsun. Lakin
səhiyyənin inkişafı tam müstəqil bir məsələ
deyil, ona bütövlükdə elmin və təhsilin
inkişafı kontekstində baxılmalıdır. Təhsil sistemində nöqsanlar varsa, bu, istər-istəməz
səhiyyə sahəsinə də təsir edəcək.
Oradakı təhsil də qüsurlu olandan sonra
bizim tibb məktəblərinin, universitetlərin məzunları
müasir tələblərə, dünya standartlarına cavab
verməyəcək və yenə də xəstə müalicə
almaq üçün başqa bir ölkəyə getməyə
məcbur olacaq. Ona görə də,
İnkişaf Konsepsiyasında diqqət mərkəzində
duran məsələlərdən biri səhiyyə sisteminin təkmilləşdirilməsidir.
Hər bir ölkənin ən böyük sərvəti
onun xalqıdır. İnsanların iki əsas inkişaf
göstəricisi var: fiziki cəhətdən sağlam olmaq,
bir də intellektual inkişaf və mədəni-mənəvi
inkişaf səviyyəsi. Yəni iqtisadiyyat da,
xidmət sahələri də, – hamısı insanlar
üçündür. Bütün
islahatların hədəfi insanların daha yaxşı təminatı,
rifah halının
yaxşılaşdırılmasıdır. Klassik kapitalizm dövründə sənaye və
maşınqayırma əsas göstərici idi. Amma indi xidmət sahələri önə
çıxmışdır.
Sağlamlığa xidmət edən bir neçə sahə
var. Havanın, suyun təmizliyi, ərzağın
sağlamlıq üçün ziyansız olması və
insanlara zərər vurmaması. Elə bu sahədə
də ekoloji problemlərin həlli, güvənli ərzaq təminatı,
ərzaq təhlükəsizliyi sahəsində yaxın gələcəkdə
bizim böyük vəzifələrimiz var. Heç
şübhəsiz ki, 2020-ci ilə qədər İnkişaf
Konsepsiyasının mühüm komponentlərindən biri də
bu olmalıdır. Bu, bütün
dünyada aktual məsələdir. Çünki
bütün dünyada iqtisadi münasibətlər biznes
maraqları üzərində qurulub, hamı daha çox
qazanmaq istəyir. Ola bilsin, daha çox
qazanmaq üçün müasir üsullarla elə ərzaq məhsulları
hazırlayırlar ki, ucuz başa gəlsin. Həmin ərzağın
ölkənin özündə satışına icazə
verilməyəndə, daha az inkişaf
etmiş ölkələrə çıxarırlar; o ölkələrə
ki, özünü təbii məhsullarla təmin edə bilmir
və xaricdən aldığı ərzağın da tərkibində
nələrin olduğunu müəyyənləşdirmək
üçün elmi səviyyəsi yetərli deyil. Bu məsələnin
həlli üçün yenə də müxtəlif elm sahələrinin
tətbiqinə ehtiyac var. Analitik kimya, biokimya var, tərkibin
keyfiyyətini müəyyənləşdirilməsi ilə məşğul
olan ekspertiza sistemləri var. Bütün bunlar elə yüksək
səviyyədə qurulmalıdır ki, həm
özümüzün hazırladığımız ərzaq
məhsullarının, öz yerli istehsalımızın məhsulları,
həm də xaricdən aldığımız malların
yoxlanılmasına nail olaq və əhalimiz qida məhsulları
ilə təmin olunarkən onların sağlamlığı
təhlükəyə məruz qalmasın. Avropa
ölkələri, Amerika Birləşmiş
Ştatlarının inkişaf göstəricilərindən
biri də budur ki, əhalinin orta yaş həddi yüksəkdir
və biz də öz ölkəmizdə həmin göstəricilərə
yaxınlaşmaq istəyirik.
Biz istəyirik ki, yaxın gələcəkdə
inkişaf etmiş ölkələrlə müqayisə
olunacaq səviyyəyə çataq. Sağlamlıq təkcə
səhiyyə sistemi ilə bağlı deyil. Bunun üçün həm də ekoloji təminat,
mühitin təmiz olması, sənayenin, iqtisadiyyatın, kənd
təsərrüfatının elə qurulması
lazımdır ki, onlar havanı, suyu zəhərləməsin.
Lakin insan hər halda xəstələnir. Bir var, sağlamlığın profilaktik təminatı,
bir də var, artıq xəstələnmiş insanların
müalicəsi. Bunun üçün səhiyyə
sistemi var, müasir tibb texnologiyaları var.
Sağlamlığın təmin olunması məsələsində
tutaq ki, həkimlərin, tibbi personalın yüksək səviyyədə
hazırlanması lazımdır. Bu da yenə
təhsillə bağlıdır. Hansı
sahəyə baxsaq, hamısının təməli yenə də
təhsilə gəlib çıxır. Biz
təhsil problemimizi həll etməsək, 2020-ci ildə
qarşıya qoyulan böyük strateji vəzifələri həyata
keçirə bilmərik.
Yəni, xırdalanırıq...
- Sizcə
mətbuatın inkişafı üçün hansı tədbirlər
həyata keçirilməlidir? Ümumiyyətlə,
bugünkü KİV-in real mənzərəsini necə
xarakterizə edərdiniz?
- Mətbuatda
məni qane edən nədir, etməyən nədir? Bu sahədə ən əsas uğurlar senzuranın
aradan götürülməsi, mətbuatda tənqidə yer
verilməsidir. Çünki fikir
plüralizmi olmadan biz ictimai həyatdakı nöqsanları mütəmadi
surətdə nəzərdən keçirib səhvlərimizi
düzəldə bilmərik. İstər
iqtisadi sahə olsun, istər mədəniyyət, ədəbiyyat
– istənilən sahədə kənardan nəzərə
böyük ehtiyac vardır. Qane etməyən
isə odur ki, qəzetlərin sayı çox olsa da, yeknəsəqlik
və təkrar üstünlük təşkil edir.
Əvvəla, 1990-cı illərin əvvəllərindən
mətbuat siyasiləşdi. Təəssüf ki,
bu, hələ də tamamilə aradan götürülməyib
və düşüncə tərzindəki bu disbalans xeyli dərəcədə
saxlanılır. İkincisi, bazar
iqtisadiyyatına keçidlə əlaqədar olaraq, bazar
düşüncəsimi deyək, dəllal və ya baqqal
düşüncəsimi deyək, – mətbuata və TV-yə
də yol tapdı və bu, çox xoşagəlməz hadisədir.
Üçüncüsü, yüksək sənət,
böyük ədəbiyyat arxa plana keçdi. Xarici musiqinin yüksək nümunələri,
klassika əvəzinə, daha çox melodramlar, şoular və
kütləvi mədəniyyətdən gələn nümunələrin
geniş təbliğinə televiziyada, efirdə
üstünlük verilməsi gənc nəslin tərbiyəsinə
pis təsir göstərir. Bütün
bunlar kompleks halda qəzetlərimizdə, mətbuatda, televiziya
və radioda səviyyənin enişindən xəbər verir.
Yəni, xırdalanırıq. Həddindən artıq hadisəçiliyə diqqət
artır. Bir var, ümumiyyətlə, xalqdan, millətdən,
ölkəmizin, dövlətimizin vəzifələrindən,
funksiyalarından, tale yüklü məsələlərdən
danışıla, nəzəri söhbətlər,
müzakirələr aparıla, bir də var, küçədən
keçəndə kimin ayağı burxulub yıxıldı,
harada kimin maşını əzildi, kim həlak oldu... Bunlarla efiri nə qədər qaralamaq olar, nə qədər
bəd xəbər söyləmək olar? Bir faktı
yadınıza salım, 2001-ci ilin 11 sentyabrında Amerikada həmin
o məşhur terror baş verdi. Nə qədər adamlar həlak oldu, nə qədər
yaralananlar oldu. O vaxt o hadisəni efirdə göstərəndə,
mətbuatda yazanda nə bir ölü, nə yaralı adam, nə də bir qan göstərildi. Yaxud bu yaxınlarda bir nəfərin məktəbə
daxil olaraq 29 nəfəri güllələməsi. Heç bir nəfər şagirdin cəsədi,
ağlayan, sızlayan adamlar göstərildimi? Yəni buna onların texniki imkanlarımı
çatmır? Yoxsa bizim telejurnalistlər
daha qoçaqdırlarmı? Ümumiyyətlə,
qorxunc şeylərin efirə çıxması yolverilməz
bir hadisədir. Mən həmin terror hadisələrini
təsadüfən xatırlatmadım. Yenə
də xarici efirlərə baxın, onlar filmlərində dəhşətli
səhnələr göstərə bilərlər, amma real,
canlı adamların, bu dəqiqə yaşayan insanların
faciəsini lentə çəkib kütləvi şəkildə
nümayiş etdirmirlər. Kiminsə faciəsini
kütlənin tamaşasına çıxarmaq olmaz. Təəssüflər olsun ki, bizim efirimiz bununla
doludur. Ən pisi isə insanların şəxsi
həyatının artıq teatrı əvəz etməsidir.
Heç kimin şəxsi həyatını
ümumi görünüşə vermək olmaz, bu, şəxsi
həyata müdaxilədir. Gerçək
həyatın teatr səhnəsi kimi efirə çıxarmaq
və insanların taleyi ilə minlərlə insanın
gözü qarşısında oynamaq olmaz. Mətbuatın, telejurnalistlərin məhkəməni
əvəz etmək iddiası həddindən artıq yolverilməz,
mənəviyyata və hüquqa uyğun gəlməyən
bir şeydir. Bizdə jurnalist tez-tez
ittihamçı, prokuror rolunda çıxış edir.
Halbuki, məhkəmənin funksiyasını heç kim əvəz edə bilməz. Kiminsə
günahı hələ təsdiq olunmayıbsa, efirdən
camaatın gözü qarşısında onu
günahlandırmaq səlahiyyəti heç kimə verilməyib.
İnsanların mənəviyyatı, hissiyyatı
ilə oynamaq – bu, indi həm mətbuatda, həm qəzet səhifələrində,
həm də efirdədir.
Buna görə də insanlar teatr səhnələrindən,
bədii əsərlərdən daha çox canlı həyatın
faciələrinə baxırlar. Bunlar eybəcərlik
kimi təqdim olunur, eybəcərlik isə insanları
böyütmür, kiçildir. Faciəni
gərək sənət səviyyəsində təqdim edə
biləsən. Eyni zamanda, komediya
insanları böyütmür, kiçildir. Biz deyirik ki, gülüş yaxşı şeydir.
Çox yanlış bir siyasətdir.
Gülüş fizioloji cəhətdən yaxşı ola bilər, amma mənəviyyatın inkişafı
üçün dramatik situasiyalar daha vacibdir. Bu,
bəlli bir şeydir. Amma bizim mətbuat,
televiziya buna nəinki əməl etmir, hər şeyi tam tərsinə
həll edir. Məsələn, elmin inkişafı sahəsində,
fəlsəfə sahəsində olan uğurlarımız,
dünya miqyaslı nailiyyətlərimiz var. Amma bir adam bunları efirə çıxarmır. Bir adam onu işıqlandırmır. Amma kiminsə ayağı qırılıb, onu o
saat gündəmə gətirirlər. Ona
görə də, İnkişaf Konsepsiyasında KİV-in fəaliyyətinə
yenidən baxmaq və köklü islahatlar nəzərdə
tutulmalıdır.
Fərqli düşüncə tərzinə
ehtiyac
-
Konsepsiyadan irəli gələn bir məsələ də mənə
maraqlıdır. Cəmiyyətdə gender əsaslı
zorakılıqların baş verməsi barədə müəyyən
faktlar və fikirlər var. Yəni bunların
qarşısını almaq üçün, sizcə necə
bir mexanizm hazırlanmalıdır?
-
Ümumi mövqe bundan ibarətdir ki, Avropa ölkələri
iqtisadi inkişaf sahəsində – texnologiyanın, elmin, təhsilin
inkişafı sahəsində böyük uğurlar əldə
ediblər. Səhiyyə sistemini çox
yüksək səviyyədə qura biliblər. Əhalisinin həm fiziki sağlamlığı, həm
mədəni-mənəvi inkişafı, maddi təminatı
üçün böyük işlər görüblər və
bundan sonra indi daha nə qalır? İndi-indi
onların özünün bərabərsizlikləri ortaya
çıxıb və onu aradan qaldırmaq üçün
tədbirlər görürlər. Sən
demə, məlum olur ki, ABŞ kimi bir ölkədə
yaxın vaxtlara qədər qadınların heç səsvermə
hüququ da yox imiş. Amma unuduruq ki, biz əvvəl
sovet sistemindən çıxmış, SSRİ-nin tərkib
hissəsi olmuşuq. Sovet İttifaqı bu
sahədə ən böyük nailiyyətlər əldə
etmiş ölkə olub, o cümlədən gender bərabərliyi
sahəsində. SSRİ-də qadın və
kişiyə fərq qoyulmayıb. İlk dəfə
bütün dünyada bu sahədə ən böyük
uğurlar qazanan ölkə SSRİ olub və o cümlədən,
onun tərkib hissəsi kimi Azərbaycan. Azərbaycanda
həmişə qadınlar deputat da olub, nazir də. Onlar hər vəzifədə olublar. Yəni heç bir məhdudiyyət qoyulmayıb.
Əksinə, qadınlara güzəştlər
tətbiq olunub. Mən onun tərəfdarıyam
ki, qadınlar bərabər rəqabət şəraitində
öz üstünlüklərini müəyyən sahələrdə
nümayiş etdirsinlər. Amma yeri gələndə,
onlara yenə də şərait yaradıla bilər,
üstünlük də verilə bilər. Çünki fərqli bir fikrin, fərqli bir
düşüncə tərzinin həmişə xeyri var. Həmçinin
dünyaya feminist münasibəti bilməyin nə ziyanı
var? O, bizim dünyaya baxışımızı daha zəngin
edə bilər. Necə müxtəlif millətlərin mədəniyyətləri
toplananda zənginlik, müxtəliflik verir, eləcə də
kişi düşüncəsinin
yanında bir qadın düşüncəsi də, məsələyə
qadın yanaşması da ancaq faydalı ola bilər. Bu baxımdan, şübhəsiz ki, biz Avropada,
dünyada qəbul olunmuş hüquq qanunvericilik sisteminə
qoşulmuşuq, bundan sonra da qoşulacağıq. Amma gerçək vəziyyət baxımından mən
Azərbaycanda bu sahədə qorxulu vəziyyət
görmürəm. Əgər kişinin
qadına münasibətində bir kobudluq varsa, ya qadınlara
hardasa ayrı-seçkilik edilirsə, bu, ümumi
savadlılıq dərəcəsinin, təhsil səviyyəsinin,
dünyagörüşünün məhdudluğu ilə
bağlıdır. Bunu aradan
qaldırmağın yolu ayrıca bir gender siyasəti aparmaq və
ya ayrıca bu sahədə tədbirlər, treninqlər
keçirmək deyil. Bunun yolu təhsilin səviyyəsini
artırmaqdır. Onda onlar
öz-özünə həll olunacaq.
-
Ümumiyyətlə, gələcəklə bağlı
proqnozlarınız nədir?
-
Proqnozlarım nikbindir…Yəni düşünürəm ki,
qarşıya qoyulan vəzifələrin çoxu bizim
gücümüz çatan vəzifələrdir. Əsas odur ki, biz birtərəfli inkişaf yolu ilə
getməyək, nəyinsə həddindən artıq önə
çəkilməsi, nəyinsə kölgədə qalması,
yaddan çıxması olmasın.
Təranə Məhərrəmova
Kaspi.-2013.-18 yanvar.-S.7.