Sabir Əhmədli – Yaşayan sənətkar

«Ustadlar» silsiləsindən

Onunla sağlığında dəfələrlə üz-üzə gəlmiş, görüşmüş, oturub söhbət etmişdim. Bu böyük Azərbaycan yazıçısının yaradıcılığı barədə, xüsusilə, onun romanları haqqında bir neçə məqalənin də müəllifi olmuşam. Sabir Əhmədli mənim üçün XX əsr Azərbaycan yazıçıları arasında ən doğmalarından biri , ən çox oxuduğum nasirlərdən biri idi. XX əsr Azərbaycan gerçəkliyini, istər yaxından bələd olduğu kəndi, istərsə də şəhəri təsvir etsin, Sabir Əhmədli son dərəcə həyati bir yazıçı idi və deyim ki, onun əsərlərində təsvir etdiyi həyat canlı həyatın özü idi. Sadəcə, bədii naxışlarla, rənglərlə, sözün yaratdığı ecazlarla cilalanmışdı bu həyat. Həm də sərtliyi, mürəkkəbliyi, təzadları ilə seçilirdi.

Görkəmli tənqidçi Qulu Xəlilov vaxtilə onun yaradıcılığı barədə yazmışdı: «Sabir Əhmədov əlinə qələm aldığı ilk gündən kotanlı-belli, oraqlı-çinli, dəryazlı bir kənd müdriki, el adamı, torpaq oğlu kimi bu aləmdən bütün varlığı ilə yapışmış, xalqın sevinc və kədərini, yeni həyat tərzini, düşüncələrini, yaşamaq uğrunda mübarizəsini yaradıcılığına hopdurmuşdur. Müasir Azərbaycan kəndinin təxminən yarım əsri onun əsərlərində bədii-estetik tərzdə əks olunmuşdur…O, ədəbiyyat dünyasına «Arabaçı» (1953) hekayəsi ilə gəlmişdir. Bu hekayədəki dil aydınlığı, şirinlik, həyatı incə müşahidə, milli ruh, torpağa, kökə, insanlara bağlılıq, təbiilik onun bundan sonra yazdığı bütün əsərlərində getdikcə dərinləşdi, şaxələndi, poetikləşdi, bir çox canlı insan surətlərinin simasında bir nəhrə döndü, ənənəyə çevrildi…Sabir Əhmədov öz sənət arabasından düşmədi, onu heç nəyə dəyişmədi. Araba sözün geniş mənasında kökə, torpağa, xalqa, onun mənəvi dünyasına bağlılıq rəmzi kimi yadda qaldı, daim təkmilləşdi».

Sabir Əhmədli zamanın nəbzini tutan, onun qarşıya qoyduğu problemləri vaxtında duyan, hətta hardasa zamanı qabaqlayan bir yazıçı idi. Ona görə də keçən əsrin əllinci illərindən başlayaraq heç bir hadisə onun yazıçı nəzərindən uzaq düşmədi. Əllinji illərdə yazdığı ilk hekayələri və «Aran» romanı ilə Sabir Əhmədli Azərbaycan kəndinin müharibədən sonrakı –«dinc quruculuq illərindəki» mənəvi panoramını əks etdirdi. Elə ilk hekayələrində və ilk romanında Sabir Əhmədli üslubunun xarakterik cizgiləri ilə qarşılaşdıq, xalq dilinin, elat danışıq tərzinin şəhdinin-şirəsinin bu hekayələrə və romana hopdurulduğunu gördük, milli adət-ənənələrimizin, təbii yaşayış tərzimizin kökünə gedib çıxdıq və hər şeydən əvvəl 50-60-cı illər Azərbaycan kəndlisinin düşüncə tərzi ilə qarşılaşdıq. Əlbəttə, «Aran» romanında təsvir olunan dövr indi arxada qalıb, indi o zaman üçün yenilik sayılan «pambıqyığan maşın» söhbəti də bəsit səslənir. Pambıqyığan maşınların ağır əl əməyini əvəz eləməsi səmərəsiz qalmadı, lakin sonralar elə bu pambıqyığan maşınların sükanı arxasında əyləşənlərin necə, hansı yollarla qəhrəman olduqları da heç kəsdən gizli qalmadı. Sonra Sabir Əhmədli bu romanın davamı kimi «Görünməz dalğa»nı yazdı. İnsanları işdən, məhəbbətdən, ailə duyğusundan soyudan, sevgini bətnindəcə boğan, əməyi zövqsüzləşdirən gizli, görünməz dalğalar 70-80-ci illərdə bütün mahiyyəti ilə üzə çıxdı. Bu dalğaların virusları tək-tək şəxslər və ayrı-ayrı mikromühitlər şəklində Sabir Əhmədlinin «Dünyanın arşını», «Toğana», «Yasamal gölündə qayıqlar üzürdü», «Yaşıl teatr» romanlarında, «Yamacda nişanə», «Qanköçürmə stansiyası» povestlərində daha aydın göründü.

Sabir Əhmədlidən söz açanda bir ifadəni istər-istəməz xatırlamalı olursan: ROMAN USTASI. Mənim fikrimcə, həmin ifadəni Azərbaycan ədəbiyyatında daha qətiyyətlə Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin, Məmməd Səid Ordubadinin, Əbülhəsən Ələkbərzadənin, Mir Cəlalın, Mehdi Hüseynin, İlyas Əfəndiyevin, Süleyman Rəhimovun, Əli Vəliyevin, İsa Hüseynovun, Əzizə Cəfərzadənin, Fərman Kərimzadənin barəsində söyləmək olar. Təbii ki, İsmayıl Şıxlının, Bayram Bayramovun, Çingiz Hüseynovun, Hüseyn Abbaszadənin, Əlibala Hacızadənin, Elçinin, Yusif Səmədoğlunun, Cəmil Əlibəyovun, Mövlud Süleymanlının, Seyran Səxavətin, Çingiz Abdullayevin romanlarını da unutmaq olmaz. Milli romanımızın parlaq nümunələri az deyil və onların sırasında Sabir Əhmədlinin bir neçə əsəri, ilk növbədə, «Dünyanın arşını» romanının adını çəkmək lazımdır.

«Dünyanın arşını» Azərbaycan nəsrində öz fəlsəfi-publisistik yönü ilə seçilirdi. Zahirən bir rayonda baş verən hadisələri təsvir etsə də, əslində, problem əhatəli idi, durğunluq illərində bütün ölkəni və xalqı sarmış mənəvi və sosial bəlaların bir rayon timsalında ümumiləşdirilməsi o zaman yuxarı dairələri qıcıqlandırmaya bilməzdi. İndi lap ucadan, qorxusuz-hürküsüz söylədiyimiz həqiqətləri Sabir Əhmədli qırx-qırx beş il əvvəl açıq söyləmişdi. Həyatın durğunluq illərindəki faciələri romanda kifayət qədər əks etdirilib və o da təəccüblü deyil ki, həmin səhnələr indi də əvvəlkindən daha sürəkli oynanılır. «Bəzən fikirləşirəm ki, milyon yaşı olan bəşəriyyəti, Yer kürəsini bütünlüklə öyrənib kəşf eləmək üçün görəsən neçə il lazım gələcək? Axı, biz kainatın intəhasızlığı, zamanın ölçülməzliyi qarşısında çox həqiqətlərdən xəbərsizik. Lakin ən vacibi odur ki, biz hələ İnsanı –özümüz kifayət qədər dərk etməmişik»-«Dünyanın arşını»ndakı filosof da məhz bu nəticəyə gəlir və quru, nəzəri mühakimələr orbitindən qanadlı həyata enir. Həyatın isə öz bilməcələri var. «Dövran öz qaydası ilə sürür. Kim bu hərəkətin çəmini tapmırsa, istənilən nöqtədə dayanmırsa, çıxdaş olacaq». Laçın da («Yamacda nihanə»), Hüsən də («Qanköçürmə stansiyası»), Hikmət müəllim də («Yasamal gölündə qayıqlar üzürdü») dövranın büu hərəkət ritmini, daha doğrusu, dəyişməni, başqalaşmanı, özgə havasına oynamağı bacarmırlar. Laçın faciəli şəkildə həlak olur, Hüsü Zəlioğlunun xəyanətini təzəcə anlayır, Hikmət müəllim elmi kəşfinə görə dünyanın ən böyük mükafatına layiq görülüb, lakin bu hadisədən sonra onun həyatında hansı yenilik ola bilər… Mühit ki dəyişməyib. Dövran isə Fatehlərin («Toğana»), Kişibəyovlarındır («Yaşıl teatr»).

«Dünyanın arşını»nda təsərrüfat problemi ilə mənəviyyat problemi vəhdət halında, biri digəri ilə əlaqəli şəkildə diqqəti cəlb edirdi. Amma sonrakı romanlarında Sabir Əhmədli əsasən mənəviyyat probleminə üstünlük verir, tənqidi pafosu da gücləndirir. Bu baxımdan «Yaşıl teatr» onun ən gözəl romanlarından biridir. Daha sonrakı illərdə «Azıxa doğru», «Toğana», «Gülmalı kişinin axırı», «Gedənlərin qayıtmağı» romanları nəşr edilir. Doxsanıncı illərin sonlarında-yeni əsrin ilk illərində isə müasir həyatın ən mühüm problemlərini (Qarabağ müharibəsi, müstəqillik dövrünün ictimai-siyasi-mənəvi mənzərəsi və s.) özündə əks etdirən «Ömür urası», «Axirət sevdası», «Kef» romanları meydana çıxır. Bu romanlarda Sabir Əhmədli janrın bir sıra ənənəvi, daşlaşmış stereotiplərindən imtina edir, roman poetikasına yeniliklər gətirir, Azərbaycan romanına müxtəlif elementlər (folklora, mifə istinad, retrospektiv təsvirlər və s.) daxil olur, janr-üslub xüsusiyyətləri yeni çalarlarla zənginləşir (roman-dialoq, roman-reportaj, neo roman) və burada Sabir Əhmədlinin müəyyən xidmətlərini unutmaq olmaz.

Uzaq Polşada, qardaş qəbiristanlığında bir həmyerlimiz uyuyur - Sovet İttifaqı Qəhrəmanı Cəmil Əhmədov. On səkkiz yaşından cəbhəyə yollandı, iyirmi yaşında qəhrəman oldu. Keçdiyi döyüş yolu haqqında çox yazıblar. 1944-cü ildə, Belorusda, Prujinitsa adlı yaşayış məntəqəsində düşmən müdafiəsini yarmaq uğrunda döyüşlərdə Cəmilin atıcılar vzvodu böyük hünər göstərdi, o özü on hitlerçini məhv etdi. İkinci gün, Kupyatiçi yaşayış məntəqəsi uğrunda döyüşdə Cəmil üç dəfə ağır yaralandı, amma döyüş meydanını tərk etmədi. Sağaldıqdan sonra yenidən polka yollandı, Polşada, Narev çayı sahilində, Zalupitsa yaşayış məntəqəsini azad etmək uğrunda döyüşdə yenə, bu dəfə dörd dəfə ağır yaralandı və 6 oktyabr 1944-cü ildə aldığı sonuncu, ölümcül yaradan gözlərini əbədi yumdu. Cəmil elə sağlığında, həlak olmamışdan öncə Sovet İttifaqı Qəhrəmanı kimi yüksək fəxri ada layiq görülmüşdü.

Ölümündən sonra doğulduğu çinarlı, kəhrizli Cəbrayılda heykəli ucaldılıb. Onun poetik heykəlini isə gözəl şairimiz Əli Kərim ucaltdı. Cəmil Əhmədovun həlak olmasından 20 il sonra, onun kiçik qardaşı Polşaya gedəcək, həmin məzarıstanı ziyarət edəcək, qardaşının məzarı önündə baş əyəcək: «Kiçik qardaş böyük qardaşın qəbri üstündə ağlayırdı, ana! Otuz beş yaşlı kiçik qardaş, iyirmi yaşlı böyük qardaşını tapmışdı. İndi o, ailəmizdə hamıdan kiçikdir, onun üçün zaman yoxdur. Ona aid olan zaman iyirmi il əvvəl bir gejə səhərəcən qurşağa qədər bir çayda qalıb, döyüşəndən sonra əvvəlcə qoluna, sonra qıçına, sonra başına dəyən güllə ilə dayanıb.

Kiçik qardaş sonralar böyük qardaşı haqqında «Biz yenə görüşəcəyik» adlı sənədli bir povest yazacaq, qardaş ağrısından doğan əbədi yanğını söz işığına çıxaracaq.

Kiçik qardaş Azərbaycanın Xalq Yazıçısı, görkəmli nasir Sabir Əhmədli idi.

O, Cəmili itirəndə on dörd-on beş yaşı vardı. Cəmil kimi qəhrəmanın qardaşı olmaq böyük şərəf idi. Amma 1994-cü ildə Sabir Əhmədli-Ata daha bir itki ilə üzləşdi. Bu dəfə oğlu Məhəmməd Qarabağ uğrunda döyüşlərdə həlak oldu. O, könüllü olaraq cəbhəyə getmişdi və ilk döyüşlərin birində ölümcül yaralandı və…Sabir Əhmədlinin «Axirət sevdası» romanı bu ata dərdini əbədiləşdirən bir əsər kimi yarandı. Bu roman «Ata ağrısı» da adlana bilərdi. İlk dəfə idi Azərbaycan bədii nəsrində Yazıçı-Atanın oğul itkisindən doğan dağ boyda dərdi ilə üzləşirdik. «Orta-böyük otaqda çəhrayı ipək örtük salınmış cənazə qoyulmuş, anası başdan oturmuş, xalaları, qonum-qonşu cənazə dövrəsində halay qurub əyləşmişdilər.

-Y O X! Yox! Yox… Ola bilməz. İnanmaram! Məhəmməd, balam mənim! İnanmaram!-cənazənin ayağında çöküb, dizin-dizin onun üstünə can atdım.

-Açın üzünü! Götürün örtüyü! Mən onu görmək istəyirəm!.. Mən səni haralarda axtardım, balam?! Gəlibmişsən, özün gəlibmişsən! Məndən qabaq gəlib çıxmısan evimizə» .

Sabir Əhmədlinin ən son romanı «Yazılmayan yazı»dı. Heyf ki, müəllif onun çapını görə bilmədi. Bu, avtobioqrafik səpgidə qələmə alınıb, bir yazıçının ömür yolunun bədii lövhələrlə rəsmidir. Onun son romanları içərisində Qarabağ müharibəsindən söz açan «Ömür urası» xüsusilə fərqlənir.

«Bağlar sovulanda yığılan axır bara el arasında «peşxurd», «meşari» deyirlər. Biçilmiş zəmidən düşən tək-tük sünbül «başaq» adlanır. Bostan, dirrikdən qalma son məhsulsa «ura»dır. Məsəl var: «Gedər bostan urası, qalar üzün qarası». İnsan ömrünün sovulan çağına da «ura» söyləmək olar. Oxuculara çatdırılan bu romança yazıçı ömrünün son yetirməsi «ura»dır. Bundan sonra nə yazsa, həmin ad altında gedəcək»

Roman çox maraqlı və orijinal bir tərzdə yazılıb. Belə ki, romanda keçmişlə gələcək vəhdətdə təsvir edilir. Cəbrayılın işğala məruz qaldığı 1993-cü il, rayonun sanki məlum ssenari üzrə verilməsi bir daha acı təəssüf hissi ilə qeyd edilir. Ancaq romanda elə bu xətlə yanaşı Cəbrayılın azad edilməsindən sonrakı ilk günləri də təsvir olunur. Bu nədir? Oxucu üçün bir anlaşılmazlıqmı? Bəlkə fantaziya, yuxu, irreal bir görünüş? Yox, nə fantaziya, nə yuxu, nə də irreal bir mənzərə…

Bədii ədəbiyyat-söz sənəti əgər təsir və təlqin xüsusiyyətinə malikdirsə, onun ehya gücü varsa, nə üçün də illər boyu ürəyimizdə yatıb qalan Qarabağ dərdi özünün sehriylə, möcüzəsiylə bir çarə bulamasın? Sehr və möcüzə isə yaxında, uzaqda, davayla ya sülh yoluyla başa gələcək qələbəni arzudan həqiqətə çevirməkdir. Bu həqiqət S.Əhmədlinin romanında özünün ilkin obrazını tapıb.

Roman düşüncələr axarı formasında qələmə alınıb. Yəni burada sırf ədəbi qəhrəman, yaxud da bu qəhrəmanla bağlı personajlar axtarmaq əbəsdir. Bütün hadisələr və reallıqlar təhkiyəçi obrazında təmərküzləşib. Əslində, bu təhkiyəçi S.Əhmədlinin özüdür... Onun «keçmişlə» bağlı təsvirləri heç bir şübhə doğurmur. Məsələn, əsərdə qaçqınlığın get-gedə öz əvvəlki, əsl mahiyyətindən tədricən uzaqlaşdığı, yeni metamarfozaya uğradığı belə yozulur: «Elə geyinib-gecinir, bəzənib-düzənirdilər, paytaxtın, Bakının əsl sakinləri onlara həsəd aparırdılar. Toydan-şüləndən qalmır, Şuşanı, İsa bulağını, Laçın-Kəlbəcər dağlarını şeirlə, qoşma ilə anır, «Qarabağ şikəstəsi» üstə yeni zəngulələr vurur, tərk etdikləri yurdun, şəhərin-kəndin erməniyə verilməsi tarixini salıb, oynamaqla yad edirdilər….Ölkəmizin beşdə biri erməni işğalında, onların ixtiyarında idi. Beşdə birin əhalisi qaçıb dağılmışdı Respublikanın hər yerinə. «Qaçqın statusu»na susayanlar, «Qarabağ müharibəsi əlili» imtiyazı ilə xeyli də barınırdılar. Bu adların gerçək daşıyıcılarından savayı, beləcə sənədin biri bir aylıq təqaüd haqqına satılırdı. «Qaçqın ovqatı», «qaçqın ruhu» bütünlükdə yaşayışa, dolanışığa yoluxmuşdu».

Nə qədər acı olsa da, bunlar həqiqətdir!

Əslində, romanda Cəbrayılın işğaldan azad olunma «faktı» onun işğala qədərki və işğal dövründəki mənzərəsi bütün reallığı ilə canlandırmağa xidmət edir. Məlumdur ki, Cəbrayılda-rayon mərkəzində-Bazar başı-Yuxarı meydanda Sovet İttifaqı Qəhrəmanı Cəmil Əhmədovun abidəsi vardı. «Bazar başı-Yuxarı meydanda ucalan qəhrəman abidəsi-qardaş heykəli yerində idim». Bunun simvolik mənası var.

Beləliklə, bizim də təsəvvürümüzdə indi işğal altında olan, amma haçansa görəcəyimiz və həsrətində olduğumuz bir kənd, bir rayon gerçəkliyə dönür. Roman bu sözlərlə başa çatır: «Hər şey yerini alacaq. Dağılmış şəhərlər, kəndlər yenidən qurulacaq, əzəlkindən də abad olacaq. Qaçqın-köçkün yurda qayıdacaq. Bircə şəhidlər qayıtmayacaq. Onlar biryolluq köçüblər».

Sabir Əhmədli-bu böyük yazıçı, roman ustası haqda söhbətimi də elə onun nikbin sözləri ilə bitirdik. Ruhu şad olsun USTADın!

Vaqif Yusifli

Kaspi.-2014.-11 fevral.-S.14.