Azadlığın yolu ədəbiyyatdan keçir

“Bizim ədəbiyyatımızın xalqımıza etdiyi ən böyük xidmət ondan ibarətdir ki, şairlərimiz, yazıçılarımız öz əsərləri ilə Azərbaycanda, xalqımızda, millətimizdə daim hissiyyatları oyatmağa çalışırlar, milli özünüdərki, milli oyanış, milli dirçəliş prosesi xalqımıza birinci növbədə ədəbiyyatdan gəlir”.

Təbii ki, ulu öndər Heydər Əliyevin dərin müşahidə və qənaətlərinin ümumiləşdirilmiş ifadəsi olan bu fikir əslində ədəbiyyatımızın yanında olan, bütün zamanlarda milli dəyərlərimizin, vətəndaşlıq duyğularımızın yaşadılması və inkişaf etdirilməsi çabası göstərmiş söz sənətimizin tarixi yerini düzgün dəyərləndirən Azərbaycan insanının mövqeyini ifadə edir. Deyək ki, insan üçün ana südü necə müqəddəs, əvəzolunmaz bir nemətdirsə, ədəbiyyat, söz sənəti üçün də azadlıq duyğuları, vətəndaşlıq qayəsi həmin dəyərdə olub. Ədəbiyyatımız bu sahədə heç vaxt seyrçi mövqe tutmayıb, milli dəyərlərə sədaqət, azadlıq, müstəqillik ideyalarına birmənalı mövqe sarıdan söz sənətimiz həmişə öndə gedib. Xalq şairi Səməd Vurğun

Kiçicik bir sudur yer üzündə Kür

Baxsan bu dünyanın xəritəsinə.

Bəs niyə qəlbimdə ümman döyünür

Mən qulaq asanda Kürün səsinə -

misraları ilə əslində bircə çayı ilə ölkəmizin dünyanın coğrafi xəritəsində tutduğu önəmli mövqeni ortaya qoyurdu. Şairin “niyə” sorğusunun cavabı, altında əslində bir ucu qardaş Türkiyədən başlayıb Xəzər doğmalığına can atan bir dünyanın, bar-bərəkət mənbəyinin bütöv obrazı göz önünə gətirilirdi. Eyni zamanda, vətənin kiçicik bir çayının belə hansı doğma, əbədi, əzəli doğmalıqdan keçib gəldiyinin sətiraltı anlamı diqqətə çatdırılırdı. Böyük şairin bu qürurlu misralarını məşhur “Azərbaycan” şeri daha da parlaq şəkildə irəli aparırdı. Elə bil ki, istiqlal şairi Əhməd Cavadın “Azərbaycan” şeirində ifadə edilən mətləbin davamı S.Vurğunun “Azərbaycan”ında bir az da cilalanır, bir az da tribun şəkildə ifadə etdirilirdi. Əhməd Cavad və Səməd Vurğundan başlayan bu tendensiya Məhəmməd Hüseyn Şəhriyarın “Azərbaycan”ında artıq öz mübarizə, siyasi yetkinlik iradəsini ortaya qoyur, azərbaycançılıq savaşının açıq-aşkar meydanından dünyaya səsləniş edirdi:

Könlüm quşu qanad çalmaz,

Sənsiz bir an, Azərbaycan.

Xoş günlərin getmir müdam

Xəyalımdan, Azərbaycan.

...Ya Rəbb, nədir bir bu qədər

Ürəkləri qan etməyin?

Qolubağlı qalacaqdır

Nə vaxtacan, Azərbaycan?!

...Övladların nə vaxtacan

Tərki-vətən olacaqlar?

Ələ-ələ ver, üsyan elə,

Oyan, oyan, Azərbaycan!

...Şəhriyarın ürəyi də

Səninkitək yaralıdır.

Azadlıqdır mənə məlhəm,

Sənə dərman, Azərbaycan!

Bu, təkcə doğma vətənimizin təbiət gözəlliklərini, bol sərvətini, iqlim özəlliklərini ortaya qoyan poetik tərənnüm, tablo yox, azadlıq savaşının yolunu açan, istiqlala, hürriyyətə səfərbər edən himn, hayqırtı idi.

Öz zamanında türkçülük, eyni fikir ucalığı ilə azərbaycançılıq düşüncəmizin formalaşması və irəli aparılması yolunda M.Ə.Rəsulzadə, Əli bəy Hüseynzadə, Ə.Ağaoğlu, Ziya Göyalp və başqaları hansı mücadiləni, hürriyyət savaşını aparıblarsa Hüseyn Cavid, Əhməd Cavad, Mikayıl Müşfiq, Rəsul Rza, Bəxtiyar Vahabzadə, Şəhriyar, Söhrab Tahir, Balaş Azəroğlu, Əlu Tudə, Məmməd Araz, Nəriman Həsənzadə, Məmməd İsmayıl, Sabir Rüstəmxanlı, Şahmar Əkbərzadə, Rüstəm Behrudi və başqaları da həmin fikir-düşüncə ucalığıyla yazıb-yaradıblar. Birmənalı demək olar ki, Azərbaycan milli düşüncəsinin totalitar sovet imperiya siyasətinə yenilməməsi yolunda şair və yazıçılarımız əsl fədai kimi fəaliyyət göstərmiş, mədəniyyətimizi “xalqımızın milli sərvəti və intellektual mülkiyyətinə çevirə bilmişdilər”. Onların, bütün basqı və təzyiqlərinə baxmayaraq Azərbaycan insanının “yeni əsrə, yeni müstəqilliyə Qorqud irsinin bayrağı altında, Qorqud övladları, Qorqud mənəviyyatını yaşadan insanlar kimi qədəm qoymasında müstəsna xidmətləri olub.

Hələ vaxtilə xalq yazıçısı Mirzə İbrahimov böyük Azərbaycan şairi M.H.Şəhriyarın “Heydərbabaya salam” poemasından bəhs edərkən bu gözəl əsərin tarixi yeri və aşıladığı vətəndaşlıq duyğusundan bəhs edərkən dərin qədirbilənlik hissi ilə yazırdı: “Bu poema şairin vətənpərvərlik duyğularının, humanizminin parlaq ifadəsidir. Bütün bunların içində böyük bir ürəyin həsrəti duyulur, çox uca bir amalın işığı görünür, şairin yaxşılığa, milli oyanışa, birliyə çağıran rübabının səsi qulağımıza gəlib çatır”.

Ədəbiyyatımızda milli azadlıq mücadiləsinin Mirzə Cəlil, Əli bəy Hüseynzadə, H.Cavid, Ü.Hacıbəyli, Cəfər Cabbarlı, Əhməd Cavad örnəkləri var. Bu mücadilə Mirzə İbrahimov, Mir Cəlal, Bəxtiyar Vahabzadə, Balaş Azəroğlu, Söhrab Tahir, Məmməd Araz kimi yazıçı və şairlərin timsalında zaman-zaman davam və inkişaf etdirilib.

Görkəmli yazıçı Mir Cəlalın məşhur “Bir gəncin manifesti” əsərinin qəhrəmanlarından və ən unudulmazlarından biri olan Sona ana ehtiyac üzündən bazara çıxardığı cehizlik xalçasını daha çox pul təklif edən xarici, gəlmə adama satmayıb, “itə ataram, yada satmaram”-deyə onun təklif etdiyi puldan imtina etməsi əslində xalqımızın milli mücadiləsinin manifesti idi. Bu səhnə hər bir Azərbaycan insanının üzünə milli düşüncənin, özünüdərkin qapısını açırdı və cəsarətlə demək olar ki, Mir Cəlalın Sona ana obrazına qədər heç bir sovet yazıçısı milli baxışın, düşüncənin açıq-aşkar savaşını bu qədər dolğunluğu və qabarıqlığı ilə verə bilməmişdir. Bu obraz əslində ayrı-ayrı fərdin, mücadilə fədailərinin yox, bütöv xalqın, millətin ümumiləşdirilmiş obrazı olaraq hər kəs üçün başa düşülən, dərk olunan və əziz idi. Sona xanımın “itə ataram, yada satmaram” kəlməsi əslində bu baxımdan mətnin ümumi tərkibindən alınaraq ayrıca aforizm şəklində işlənməyə başlanmışdı. Azərbaycan oxucusu bu aforizmin daşıdığı daxili mənaya hesablandıqca dönüb Sona ananın özü olur, onun əxlaqı və düşüncəsinə hesablanırdı. Bu baxımdan, Mir Cəlalın Azərbaycan oxucusuna daha yaxın olan Sona ana obrazı xalqımızın mənəvi yaddaşında parlaq bir xalq qəhrəmanı simvolu olaraq həmişə yaşayır və xatırlanır.

Nəsrdə Mirzə İbrahimovun “Gələcək gün”, Fərman Kərimzadənin “Qarlı aşırım”, Mövlud Süleymanlının “Köç”, Sabir Əhmədlinin “Aran” əsərlərinin ehtiva etdiyi azadlıq mücadiləsi poeziyada “Heydərbabaya salam” (Şəhriyar), “Gülüstan” (B.Vahabzadə), “Nəriman” (N.Həsənzadə) poemalarında, R.Rza və S.Rüstəmxanlının şəhər sovetinin sədrinə ünvanladıqları şeirlərində öz parlaq tribun fəaliyyətini ortaya qoyur, yetişməkdə olan nəslin ideya-məfkurə gəlişmələrinə milli azadlıq mübarizəsi nöqteyi-nəzərindən istiqamətverici təsirini göstərirdi. Belə deyək ki, adlarını çəkdiyimiz əsərlərin hər biri öz dövrü üçün “bütöv bir ordunun görə biləcəyi işi təkbaşına yerinə yetirə bilmiş”, tarixi vəzifələrini ləyaqətlə başa vurmuşlar.

Təəssüf hissi ilə qeyd olunmalıdır ki, bəzən bu böyük haqların üstünə kölgə salmaq çabaları olur. Milli düşüncəmizin formalaşmasında, azadlıq mücadiləmizin inkişafında, daha geniş şəkildə vüsət tapmasında xüsusi əməyi olan şair və yazıçılarımızın parlaq yaradıcılığı üstünə kölgə salmaq cəhdləri olur. Unudulur ki, xalq şairi Süleyman Rüstəm məşhur “Zalım, sən mənim ana dilimə dəymə”, “Deyirəm ki, bu quruluş dağılacaq” misralarını, Şəhriyara məktublarını məhz o çətin illərdə yazıb. Rəsul Rza “Ağ fil”, “Sarı dana”, “Qaz və onun balaları” kimi şeirlərini o illərdə nəşr etdirib. Xəlil Rza Ulutürk “Əsl Azərbaycan oğullarını öz kişi bətnimdən doğacağam mən” misralarını o illərin senzura basqıları altında yazıb. Şahmar Əkbərzadə “Mərkəzi poçtxana” şerini, Məmməd Araz, Məmməd İsmayıl, Söhrab Tahir Cənub həsrətli şeirlərini o illərdə oxucu diqqətinə təqdim ediblər.

Bu əsərlərin hər biri qaranlıqda parlayan, bir anda yüzilliklərin qatı dumanını yarıb keçə bilən nicat işığı kimi xalqın azadlıq yolunu işıqlandırıb, ona istiqamət, başlıca olaraq milli dirəniş gücü verib. Nüsrət Kəsəmənlinin “Qəhrəman şəhərlər cərgəsinə siz yazın, Bakımın da adını yazın!” səslənişi məhz bu düşüncələrdən, bu örnəkdən gəlirdi. Xəlil Rzanın “Azadlığı istəmirəm zərrə-zərrə, qram-qram, qolumdakı zəncirləri qıram gərək, qıram gərək!” dirənişi məhz bu mücadilə silsiləsindən qaynaqlanırdı. Rəsul Rza bu təməl üzərindən səslənirdi ki, mübarizə bu gün də var, yarın da – mən də onun ən ön sıralarında!

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Sona Vəliyevanın yazdığı kimi, Azərbaycançılıq ideologiyasının ardıcıl və məqsədyönlü formalaşması yolunda ədəbiyyatımız həmişə böyük mücadilə aparıb və bu örnəklər yetərincə öyrənilməli, tədqiq olunmalıdır.

Gülayə

Kaspi.-2014.-12-14 iyul.-S.15.