Şeir atəşində möcüzələşən şair bacımız

Fərqanə Mehdiyeva. Bu adı, yanılmıramsa, ilk dəfə, bir vaxtlar saz-söz əhlinin hörmətlə izlədiyi “Aşıq Pəri” məclisində – rəhmətlik el şairi Narınc Xatunun yaratdığı (1984) və rəhbərlik etdiyi aşıq və şairə qızların məclisində eşitmişdim. Tam səmimiyyətlə deyim ki, orada şeir deyən qızların içində niyəsə Fərqanəni daha maraqla dinləyirdim: Poetik dili lakonik və tutumlu idi. Şeirdə qəribə söz oynatmaları, eyni sözü müxtəlif çalarlarda işlətməyi xoşuma gəlirdi, daha doğrusu, həmən şeirlər ürəyə su kimi çilənirdi. Şeirlərindəki məntiqli, hikmətli fikirlər, məna yükü dərin ifadələr insanın diqqətini özünə çəkirdi. Ruhu tərpədəcək məqamları misralara mirvaritək düzürdü, adama elə gəlirdi ki, Fərqanə “Aşıq Pəri”nin səhnəsinə çıxanda fikrində tutduğu şeiri yox, elə oradaca bədahətən başqa bir şeir oxudu, bəlkə də belə deyildi. Amma sonralar ədəbi məclislərdə yaxından müşahidə edəndə, dinləyəndə, onun həqiqətən bədahətən şeir demə qabiliyyətini bildim. Çox təəssüf ki, şeir yaddaşım olmadığından indi o şeirləri xatırlaya bilmirəm, amma dəqiq bilirəm ki, bircə dəfə rastıma çıxsa, tanıyaram həmin şeirləri.

Hətta dünyanın məşhur şeir – poeziya ustadları şairliyin nə qədər ağır yük olduğunu, əzablı, əziyyətli bir sənət olduğunu etiraf edirlər, yazırlar, amma bu etiraflarla yanaşı yazmaqdan da əl çəkmirlər, əl çəkə də bilməzlər. Çünki bu sənət ilahi bir vergi, şirin bir ağrı - əzabdır, nəhayət, hər kəsin qəlbinə hakim ola biləcək məsələ deyil. Fərqanə anadır, ürəyini, duyğularını bütünlüklə balalarına verə bilmir, içindəki şahə qalxan şairlik fırtınasının cəngindən qopmaq istəsə də qopa bilmir -

Bacarın içimdən çıxarın məni,

Bir az da incidib çıxarın məni.

Girdiyim küncümdən çıxarın məni,

Siz məni qoymayın şair olmağa.

Bu sətirlər müəllifin içindəki dünyayla mübarizəsidirmi, yoxsa şairliyin əzabından qürtarmaq üçün insanlardan kömək umacağıdır, ya da insanı özünü-özündən alan şairliyin poetik cizgisini çəkmək, xarakterini vərəqləməkdir –

Şairlər bölünməz, bütün olurlar,

Tüstüsü çıxmayan tütün olurlar,

Şair balaları yetim olurlar,

Siz məni qoymayın şair olmağa.

Şair bu şeiri övladlarına həsr edib. Ana və şair taleyi arasında “dolaşdığı dünya”dan sıyrılıb çıxa bilmədiyindən yazır. Yalnız balalarına məxsus olan məhəbbətini özü də bilmədən içində yuvalaşdırdığı şeir dünyası ilə böldüyündən danışır, sanki “günahları”nı boynuna alır və övladlarına üz tutub, özü bacara bilmədiyindən, ana haqqını şair təbinin əlindən qoparmağa çağırır. Əslində bu sətirlər şairlərin qısaca tərcümeyi-halıdır.

“Fərqanə imzasını eşidincə oxucunun ağlına ilk olaraq hansı misralarının gəldiyini” soruşmuşdum:

Yağar ağ yağışlar görünməz sonu,

Büllur çəmənlərin üstü zər olar.

Hardasa olacaq ilk görüşlərin,

Çoxu bu yağışda ixtisar olar...

- cavabını almışdım. Məndən olsa, elə birnəfəsə “Təndir” şeirini deyərdim, özü də başdan ayağacan (hərçənd ki, uzun şeiri sevmirəm, bəndlər uzandıqca elə bilirəm fikir yayınır, mövzu dağılır, nəhayət adam darıxır).

Təndirin közü ilə “içəridə” baş-başa çatılan ana obrazına fikir verək –

Başını bir kəsə əyməyən anam,

Təndirə çatanda min yol əyilib.

- uğurlu deyimdir. Ananın əyildiyi nöqtədə ruzi - bərəkət var, od - ocaq var, dünya fəlsəfəsi – hikməti var, gəlimli – gedimli dünyanın pünhan sirləri var, axtarsan və indi sadalamalı olsan orada hər şey var. Ana mərdi-mərdanə odla əlbəyaxamı olur, ya sirdaş olaraq onunla qol-boyun olur? Ana təndirə o fəlsəfələri oxumaq üçün baş əymir, əksinə qadının - ananın sirrini bölüşə biləcəyi tək sirdaşı elə təndirdir. O, balalarını kiridə biləcək neməti qızarmış közün gözündən qoparır. “Quran”dan ucada dayanan əppəyə baş əymək anaların hünəridir.

“Yaradıcılığımda vətənpərvərlik, zaman mövzularına üstünlük verirəm” deyən şairin şeirləri içində daha çox ictimai xarakterli şeirləri adamı ovsunlayır. Yenə də onun “Təndir” şeirini nəzərdən keçirək. Əvvəla onu da deyim ki, Fərqanənin “Təndir”ini oxuduqca 37-ci ilin qara gecələrinin qurbanı “kəndli şairi” Hacı Kərim Sanılının 1924-cü ildə qələmə aldığı “Aran köçü”nü xatırladım. Bu şeirlə heç əlaqəsi yoxdur. Sadəcə “Aran köçü”ndə müəllif kənd həyatını bircə-bircə “xırdaladığı” kimi, “Təndir”də də ananın möcüzəvi və müdrik təndirlə baş-başa çatılaraq “dərdləşmə anının incəlikləri” xırdalanır və onları eyni anda eynimə gətirən də məhz həmin özünəxas elementlərin sadalanmasıdır.

Fərqanə təsadüfi olaraq anasına sirdaş təndir obrazını seçməyib. Təndir qızarmış bağrında çox ağrı-acıları, çox sirli-soraqlı dərdləri qovurur, külə döndərir. Ötən əsrin 1988-89-cu illəri idi. Uzaq bir dağ kəndində didərginlik köçünü əyləndirmiş bir neçə qadının təndir başındakı söhbətlərinə bir də indi Fərqanənin “Təndir”ində dinşək kəsilirəm –

Evin dalındakı qərib təndirə

Gör neçə zamandı çörək yapılmır.

Didərgin qadınlar qərib təndir başında urva əvəzi kündələrini dərdləri ilə sığallayır, sonra yerə basdırılmış təndirə yapırdılar. “Təndir başındakı söhbətlər” həm onları öz içlərində qovuran dərdlərindən qurtarır, həm də sanki didərginlik dəhşətini yaşadıqları zaman başlarına gələnləri kösöv edib ocağa atırdılar. Dərddən dodaqları, bağırları cadar - cadar olmuş analar kündələri yastılayıb təndirin badına zərblə “yapışdırdıqca” sanki, içlərində divə dönmüş dərdlərini kündə əvəzi ocağın bağrına saplayırdılar. Hətta çörəkləri küt gedəndə də heç heyfsilənmirdilər, əksinə, “yaxşı ki, o kündə küt oldu, onu təndirə aparanda ən ağır günümü sanki təndirin badına yapışdırdığımı hiss etdim”. Təndirə “əyilib- qalxma” hardasa bir dəqiqə çəkir, ya çəkmir. O ani müddətdə “ağır dağlar aşan” analar özləri möcüzəyə dönürlər. Fərqanənin təndir başında misraladığı sətirlərdə də həmən dərdli anaların oxşar izlər gördüm. Fərqanənin anasına yazdığı sözlər elə onların da taleyinə biçilmiş kimi görünür –

Təndirin tüstüsü çıxanda başdan,

Anam gözlərindən su çiləyibdi.

Çox güman, o vaxtlar Fərqanənin bu şeirini əzbər bilsəydim (və ya o vaxt yazılsaydı) qərib təndirin başındakı didərgin analara üz tutub deyərdim ki, indi sizin də yurd yerlərinizdə qalamadığınız “təndirin sinəsi çat-çat olubdu”, ya da “bir zaman təndirdə qovrulan əllər”iniz, “indi yurd ehtiyacından, qəribçilik həsrətindən alışıb yanır”.

Bu şeirdəki hər iki obraz - ana və təndir obrazları Fərqanənin duyğularının “sarı sim”idir. Qələmə aldığı detalların poetik “bəzəyində” öz analarmızın taleyini görürük, ya da bütövlükdə, kənd həyatında yaşayan türk qadınının ümumiləşmiş obrazıdır.

Ümumiyyətlə, “lirik mən”in şeirlərində Ana obrazı da çox təsirlidir. Fərqanə “Hayana gedib anam” ağrısı ilə Ana elegiyası yazıb. Qələminin ucu ilə dünyasını məhvərindən qoparan yoxluğun “şəklini çəkib”:

Damdan əskiltməyin un kisəsini.

Amanın günüdü, anamdan qabaq

Həyətdə təndirin bağrı çatlayar!

Müəllifin anaya həsrət bir anına da diqqət yetirək -

Gəzirəm qərib-qərib, nə ümid var, nə inam.

Adam qalmır soruşum – hayana gedib anam.

Uşaqları yanında canını qoyub gedib;

Atam təzə aldığı donunu qoyub gedib.

Bu gen dünyada özünə yer tapmayıb göylərə uçan Anaya yazılan ağı, oxşama. Fərqanə bu sətirləri ilə oxucusunun qəlbini çox amansızcasına “param-parça” edir, dərdinə hay verəcək insanların qəlbini “söküb-dağıdanda” insaf heç yadına düşmür.

Qaranlıqda itənim, işığa oxşayırdı;

Elə qocalmışdı ki, uşağa oxşayırdı.

“Lirik mən”in Anaya həsrət bir başqa anına da fikir verək - “Dindirəndə can deyən, adımı qoyub gedib”. Maraqlı deyimdir. Əslində şeirdə bu tapıntıdır. Ana bağrında qopub gələn “can” sözünün şirinliyini adama heç kəs ana səsindəki ahəng kimi daddıra bilməz.

“Klassiklərdən tutmuş müasir ədəbiyyat nümayəndələrini özümə ustad sanmışam. Məmməd Araz, Əliağa Kürçaylı, Fikrət Qoca, Bəxtiyar Vahabzadə, Musa Yaqub və başqa şairləri sevə-sevə oxumuşam. Poetik ruhumun mayası anamın laylası və 41-45 dən bəri boxçasında qalan doyunca geyinmədiyi qırmızı donu, yaylığı olub”. Bu qeydlər Fərqanənin şeir yolundakı ustad kimi gördüyü şairlər və poetik ruhunun mayasıdır.

Fərqanə ədəbiyyatımızın 90-cı illərini təmsil edir. İctimai tarixi formasiyanın dəyişdiyi zaman, milli hisslərin tufan qopardığı tarix, Azərbaycanda demokratiya və milli müstəqillik uğrunda mübarizədə qan su yerinə axdığı ağrılı günlər-aylar-illər, elə bu səbəbdən də imperiya şinellilərinin torpaqlarımızı işğal etdiyi qara günlər, şəhid dərdi, əsir üzqaralığı, yaralı iniltilərinin içimizdəki səksəkəli günlərində şeir dünyasına ayaq açaraq özünü tapıb, ya da təsdiqlədib. Təbii ki, bütün bunlar, bu sadaladığım ictimai – siyasi motivlər Fərqanə şeirlərinin tən ortasından şırımlayıb keçib. “Vərəqlər üstündə bitən dərdimi. Yazıram el-oba, Vətən dərdimi”. Özü də o şeirlərin ağrısı elə mövzunun özü qədər dözülməzdir, təsirlidir.

Bağrının başında yara dağ kimi,

Dolanır boynuna qara bağ kimi,

Neyləsin, dərdi var Qarabağ kimi,

Qırmızı geyinə bilməyir Anam.

Məni də geyməyə qoymayır Anam.

Fərqanə gerçək hadisələrin, adi məsələlərin sadə cizgilərini ustalıqla nəzmə çəkə bilir -

Qəbrimin üstə qoymaya,

Başıma düşən daş bəsdi!

və ya

Eləsini saxla, qardaş,

Başıma yaraşan olsun.

– deyimləri yuxarıdakı fikrimin təsdiqidir. “Daşyonanla söhbət” şeirindəndir. “Başa düşən daş”ı başdaşı əvəzi heykəlləşdirmək, ancaq şair xəyalı ola bilər, özü də sözü əlində mum kimi oynatmağı bacaran şair, Fərqanə kimi.

Fərqanə bü günkü şeirimizdə yeri olan, söz deyən, poetik dünyası aydın görünən, misraları ilə həmən tanınan, sayılıb-seçilən şairlərimizdəndir. Və buna çox sevinirəm. Azərbaycan qadını yuxa qəlbi ilə şeir deyirsə, şeir yazırsa, demək, o, sevir, sevilir. Fərqanənin poeziya dünyasında ən uca taxtı isə oxucusunun ürəyidir.

Bü günkü şeirimizin istedadlı (həm də ən istedadlısı!) nümayəndəsi Fərqanə Mehdiyevanın cəmi üç şeirinin - məni tutub özündə saxlayan üç şeirinin üstündə dayandım. Bir də şeir atəşində möcüzələşən şair bacımızın bir-iki xarakterik cizgisindən söz açdım, deməyə söz isə lap çoxdur –

Şeirlə bölürəm bu tən dərdimi,

Vərəqlər üstündə bitən dərdimi.

Almaz ÜLVİ,

filologiya elmləri doktoru

Kaspi.-2014.-23 iyul.-S.14.