Müsəlman dövlətlərində hökmdar qadınlar

Bacılar

IX yazı

Flora XƏLİLZADƏ

əməkdar jurnalist

Adlarını hökmdar xanımların tarixi siyahısına həkk etdirmiş qadınların tale yolunu araşdırdıqca həm maraqlı, həm də heyrət doğuran faktlarla rastlaşdıq. Təsəvvürə gətirin ki, XIV əsrdə Maldiv sultanlığı taxtında 42 il ərzində dalbadal üç qadın hökmdarlıq etmişdir. Ən maraqlısı da odur ki, bu xanımlar bacı olublar. Onların hakimiyyəti zamanında Maldiv adalarında insanlar çox sakit həyat sürüblər, azad, müstəqil yaşayıblar. Qanunların yumşaq olması əhali arasında sultanlıq taxtında əyləşənə qarşı inam və rəğbət hissləri yaradıb. Bu səbəbdən də üç bacının hökmdarlıq dövrünü Maldiv adalarının “xoşbəxtlik və firavanlıq illəri” adlandırıblar. Əsrlər ötüb keçsə də onların xatirəsi ürəklərdə yaşamaqdadır. Xalq arasında bu bacılar haqqında o qədər əfsanələr yaranıb ki... Zamanın və ayrı-ayrı insanların arzu-istəklərinin aynası olan bu nümunələrdə çox vaxt faktlar, illər, söyləmələr, hətta adlar, bioqrafiyalar belə üst-üstə düşməsə də onların hamısının ruhunda bir məsələ aydın duyulur: sultan bacılara olan məhəbbət, inam və böyük hörmət hissi! Hökmdarın sağlığında sadə adamlar, eləcə də əyanlar tərəfindən hörmətlə qarşılnması, təzimlərin olması, qulların baş əyməsi, əsgərlərin farağat komandasında düzülməsi təbidir, çox halda da protokol qaydalarıdır ki, icrası məcburidir. Amma dünyasını dəyişmələrindən əsrlər ötsə də yaddaşlardan silinməmək, ehtiramla xatırlanmaq, yad edilmək, haqqında rəvayət dolu dastanlar yaratmaq qədirbilməyin, unutmamağın, ən başlıcası da ehtiramın əlamətidir.

Maldiv respublikası Hindistanın cənub qərbində yerləşir. Qədim səyyahların qeydlərində bu adaların 2000-ə qədər olduğu və yalnız 17-də insan yaşadığı bildirilib. Son zamanlar təsdiqlənib ki, həqiqətdə 300-ə qədərində yaşayış var. Bu adaların ortasında yerləşən Male bütün Maldiv adalarının hökumət mərkəzidir. Kənd təsərrüfatı və balıqçılıqla məşğul olan maldivlilərin hamısı namaz qılan, oruc tutan, ibadətlə məşğul olan, zərif duyğulu, ruh və bədənləri təmiz insanlardır. Kindən-küdurətdən uzaq olan adalılar yaxşılıq və nəcibliyi unutmayan, onu nəsildən-nəsilə ötürən mərd təbiətli məziyyətlərə malikdirlər.

Bir mənbədə göstərilir ki, hökmdar Məhəmməd əl –Adilin zamanında-1153-cü ildə maldivlilər islamı qəbul ediblər. Maldivlilər arasında geniş yayılmış bir əfsanəyə görə islamı qəbul edən ilk maldivli hökmdar Əhməd Şənurazə olub. Başqa bir mənbədə isə maldivlilər Əbul-Bərəkat adlı məqribli bir bərbərin yardım və təşviqi ilə müsəlman olduqları üçün ona qarşı duyduqları hörmətin bir simvolu olaraq Bərəkatın Maliki məzhəbini qəbul etmişdilər. Əlbəttə, maldivlilərin kimin dövründə, kimin təşəbbüsü ilə müsəlmançılığı qəbul edərək İslam hümməti olublar –tarixini araşdırmaq niyyətində deyilik. Əsas odur ki, maldivlilər islama sidq-ürəklə bağlandılar.

Orta əsrlərdə on üç vilayətə ayrılmış olan adalar qazılıq vəzifəsini aparan vali tərəfindən idarə edilirdi. Hökmdarın adından hərəkət edən bir böyük vəzirdən başqa, hökmləri böyük əhəmiyyət daşıyan və Fəndiyar Kalu adlanan bir qazi də vardı ki, məhkəmə işlərini o idarə edirdi. Bu baş qazi ilk müsəlman Maldiv hökmdarı Əhməd Şənurazədən bəri adət halına gəlmiş olduğu üçün üç adanın gəlirini özü alırdı.

Maldiv adalarının 19-cu hökmdarı qadın olmuşdur. Sultan Xədicə adlanan bu xanımın da taxta sahiblik etməsinin maraqlı tarixcəsi var. Atası- hökmdar Sultan Cəlaləddinin ölümündən sonra əvvəlcə taxta qardaşı Şihabəddin çıxdı. Yaşının az olduğuna görə tədbirli və Cəlalədinin yaxın adamı Abdullah ibn Hadramuni ona vəzir təyin edildi. Demək olar ki, taxt-tacın bütün işlərini vəzir həll edirdi. Şihabəddin yetkinləşəndən sonra köləsi Əli Kələkini özünə vəzir təyin etdi. Gənc hökmdarı hakimiyyət deyil, eyş-işrət məclisləri və yüngül əxlaqlı qadınlar daha çox maraqlandırırdı. Demək olar ki, ayıq günü olmurdu. Elə əyyaşlığı da onun edam etdirilməsilə nəticələndi.

Bu sülalənin taxta varis ola biləcək nümayəndələrinin üçü də qadın idi. Onlar da növbə ilə hakimiyyəti uğurla idarə edərək atalarının əsil davamçıları oldular və qardaşlarının xalq arasında yaranmış mənfi obrazını unutdurdular.

1347-ci ildə Sultan Xədicə xalqın arzusu ilə taxta çıxdı. Əri Cəlaləddin isə vəziri təyin edildi. Bütün əmrlər Məlikə Xədicənin adı ilə verilirdi. O, hökmdar olsa da başının üstündə həmişə Allahı görən, özünü onun qulu sayan bir bəndə kimi hamıya qarşı ədalətli və mehriban idi. Cümə xütbələrində Sultan Xədicənin adı bu şəkildə oxunurdu: “İlahi, insanlara bilərək başçı seçdiyin qulunun işlərini xeyirli et. O bütün müsəlmanlara rəhm göstərərək başçı təyin etdiyin Sultan Xədicə binti Sultan Cəlaləddin Ömər İbn Sultan Səlahəddindir”.

Məlikə Xədicə vəzir əri ilə birlikdə xaricdən gələn qonaqları “Dar” adlı otaqda qəbul edərdi. Qoltuğunda ən azı iki hədiyyə gətirən ziyarətçi əvvəlcə Məlikəni salamlayaraq hədiyyənin birini yerə qoyar, sonra da vəzirə təzim edərək ikinci hədiyyəni eyni cür sahibinə çatdırardı. Sultan Xədicənin yerli və əcnəbilərdən təşkil olunmuş min nəfərdən ibarət hərbi qvardiyaçı əsgəri hər gün Dara gəlib rəsmi salam mərasimini yerinə yetirərdi.

Adalarda pulu dəniz heyvanının qabığı olan muncuqlar əvəz edirdi. Bütün ticarət və alış-verişlər bu muncuqlarla olardı. Onu da ümmanların dibindən sultanlığın xüsusi-daha doğrusu inanılmış qəvvasları tapıb gətirərdilər. Çox güman ki, bu muncuqlar indi bizim mirvari adlandırdığımız incilər olub. Qvardiyaçı əsgərlərin aylıqları isə düyü ilə ödənilirdi. Maldiv adalarında düyü çox qiymətli və müqəddəs nemət sayılırdı. Evində düyüsü çox olan şəxs varlı və imkanlı hesab edilirdi. Çünki düyünü hər şeylə dəyişmək və rahat şəkildə satmaq mümkün idi.

Sultan Xədicə bütün ziyarətçilərini- fərq etməzdi, kişi, ya qadın olsun, üzü və başı açıq qəbul edərdi. İslamın örtünməklə əlaqədar qanunlarını Sultan Xədicə adalarda tətbiq etməmişdir. Məlumdur ki, XIV əsrin ortalarında Maldivdə qadınların çoxu bellərindən aşağını örtür, yuxarı hissəsini ekvator şəraitinə uyğun olaraq tamamilə açıq qoyurdular. Bir il yarım bu adalarda qazilik etmiş İbn Battüta nə qədər şalışa da qadınları geyindirə bilmədiyini etiraf etmişdir. Sultan Xədicə də bu sahədə heç bir ciddi tədbir görməmiş, hər şeyi qadınların öz ixtiyarına vermişdir. Amma özü bir xanım olaraq geyiminə xüsusi diqqətlə-abırla yanaşdığından çoxuna örnək ola bilmişdir. Tarixçilər onun bu həssas və ağıllı hərəkətini həmişə dəyərləndirirlər. Həqiqətən də zorən yox, nümunə ilə qalib gəlmək mümkündür!

Sultan Xədicə düz 33 il Maldiv adalarında hakimlik etdi. Onun hökmdarlığı dövründə adalarda heç bir qanqaraldıçı hadisə baş vermədi. İnsanlar çox rahat və sülh şəraitində yaşadılar

1379-80-ci ildə vəfat edən Xədicənin yerinə bacısı Sultan Məryəm keçdi. Sanki artıq ənənə almışdı. Onun da vəziri əri Məhəmməd ibn Məhəmməd Cəmaləddin oldu. Bacısının işini eyni şəkildə davam etdirən Sultan Məryəmin hökmdarlığı 3 il çəkib. Onun vəfatından sonra səltənəti idarə etmək Sultan Fatmaya qismət olub. Doğrudur, bəzi tarixçilər onun Sultan Məryəmin qızı olduğunu iddia edirlər. Amma mənbələrin əksəriyyətində onların məhz bacı olduqları yazılıb. Məlikə Fatmanın sultanlığı 1388-ci ildə sona çatmışdır. Beləliklə də, Maldiv sultanlığı taxtında 42 il ərzində dalbadal 3 qadın hökmdarlıq etmişdir. Onlar Sultan Cəlaləddin Ömərin qızları- Xədicə, Məryəm və Fatma bacıları idi...

Adaların dördüncü sultanı

Maldiv adalarının şimalında təxminən 50 kv.km. ərazisi olan Malikut əvvəllər Maldiv sultanlığına daxil idi. Sultanlardan biri Malikutu öz qardaşına bağışladıqdan sonra bura müstəqil kiçik bir dövlətə çevrilmişdir. Adaların müsəlman qadın hökmdarlarının dördüncüsü də məhz Malikutda olmuşdur.

Səyyah Fransua Pirardın “Səyahətnamə” kitabında görüşüb söhbət etdiyi kraliçadan geniş söhbət açsa da adını çəkmir. “XVII əsrin əvvəllərində Malikutun hökmdarı bir müsəlman qadın olmuşdur” yazan Pirard bildirib ki, bu qadının hökmranlığı dövründə Maldiv adətləri tamam dəyişmişdir. Müsəlman maldivli qadınlar başlarını örtmədən çölə çıxmırlar. Ancaq kraliçə və prinsessaların yanında başı açiq ola bilirlər. Təəsüf ki, bu hökmdar qadının kimliyi ilə bağlı apardığımız araşdırmalar heç bir nəticə vermədi. Hətta türkiyəli ilahiyyatçı alimlər də onu “ naməlum hökmdar qadın” adlandırıblar. Məlum olan budur ki, islamın bütün qaydalarına nəinki özü ciddi əməl edirmiş, bütün maldivli qadınlara da müsəlman fərzlərini yerinə yetirməyə hökm veribmiş.

Tarixin də həyat kimi qəribəlikləri var. Adını heç bir səyyah yazmayıb, amma var olmasından, hökmlərindən qeydlər ediblər. Bəlkə də Malikutda yaşayanlar heç fərqinə də varmayıblar ki, onların XVII əsrdə bir qadın hökmdarları olub...

Kaspi.-2014.-4 iyun.-S.14.