“İRƏLİ GETMƏYƏ TƏPƏRİ” OLAN ŞAİR

Etibar Etibarlı

Poeziyanın yazılmamış, təkzibolunmaz qanunu var: əgər şair öz qəlbinin səsini dinləsə, öz ürək çırpıntıları üstdə köklənsə, o zaman yaranan şeir özünə yaraşan “libasda” boy göstərəcək, təbii ki, başqalarını da ovsunlayacaq. Yalnız dərin poetik düşüncəyə, həsas duyum, dəqiq müşahidə qabiliyyətinə malik, canında –qanında təvazökarlıq, əsərlərində, sözün həqiqi mənasında səmimiyyət olan şair rəğbət qazana bilir. Bu baxımdan tanınmış şair, dramaturq, tərcüməçi Əjdər Olun şeirləri mənim, bir oxucu kimi, həmişə diqqətimi çəkmişdir, imzasına rast gələndə “hökmən yaxşı nəsə var” deyib yazdıqlarını iki daşın arasında oxumağa imkan tapmışam, uğurlarına sevinmişəm.

Əjdər Ol müxtəlif janrlarda yazdığı otuza yaxın kitabın müəllifidir. O, həmçinin teatr aləmində bir dramaturq kimi də tanınır. Onun “Molla Nəsrəddin” və Əmir Teymurun filləri” pyesi Gənc Tamaşaçılar, “Son məktub” pyesi isə Dövlət Milli Akademik teatrlarında tamaşaya qoyulmuşdur. Kitabları İranda və Türkiyədə nəşr edilmiş, 2010-cu ildə Milli Kitab Mükafatına layiq görülmüşdür. Tamaşaçılar yəqin ki, Ə.Olu AzTV-də yayımlanan “Gülüstan” ədəbi verilişinin rəvan və mənalı nitqə malik bir aparıcısı kimi unutmayıblar. Ədəbi irsimizdən, klassiklərimizin həyat və yaradıcılığından bəhs edən bu veriliş şairin ədəbiyyat tariximizə yaxından bələd olmasından da xəbər verirdi. Ə. Ol öz nəfəsi, öz dəsti-xətti olan şairdir. Bütövlükdə götürsək, o səmərəli bir yaradıcılıq yolu keçib, çünki ürəyində “ irəli getməyə təpəri” var, elə ona görə də inamla addımlamaqdadır. Kitablarının birində (“Yaşa”, Nurlar nəşriyyatı, 2010.) dediyi kimi

Birinci yerdən də qabaqda yer var,

Bəlkə də heç kəsin xəbəri yoxdur.

O kimdir ilişib birinci yerdə,

İrəli getməyə təpəri yoxdur.

Təki qəlbindəki bu təpər üzülməsin, yazıb-yaratmaq ehtirası soyumasın!

Onun şeirləri forma baxımından rəngarəng və oxunaqlıdır, çünki öz ürəyinin diktəsiylə yazılır. Hansı vəzndə olur olsun, şeirlər orijinal forması ilə seçilir. Hər şeir “öz boy-buxununda”, öz ölçü-biçisində doğulur, qafiyələr də yerli-yerində. Ən başlıcası, şair oxucu ilə “gizlinpaç” oynamır, nə demək istədiyini sadə, aydın və obrazlı dildə deyir, sanki onunla ən yaxın dost kimi təmasda olur: gah pıçıltı ilə dərdləşir, gah onun nöqsanlarını ərkyna üzünə vurur, gah da qəzəblənir, lakin oxucu ondan incimir, əksinə düşünür, sual verməyə isə ehtiyac qalmır, çünki həmsöhbətini haqlı sayır və deyilənləri təbii qəbul edir. Şairin şeirlərində sevincin də, kədərin də “öz dadı, öz tamı” var. Ona görə də şeirlər öz müəllifini nişan verə bilir. Bu da şair uğururnun ilkin şərtidir.

Ə. Olun şeirləri mövzu baxımından da rəngarəngdir. Ədəbiyyatın Ana, Vətən, Torpaq, Məhəbbət kimi əbədi və əzəli mövzularının mahiyyəti dəyişməsə də, hər sənətkar həmin mövzulara öz könül pəncərəsindən baxır, onları öz ürəyinin hərarətiylə qızdırır, sözlərə obrazlı don geydirib oxucuya təqdim edir. Ə. Olda da belədir. Onun ikinci diqqətəlayiq cəhəti isə təlqin etmək istədiyi ideya naminə insan münasibətlərinin, təbiət hadisələrinin aysberq kimi görünməyən tərəflərini, həmçinin ilk baxışda kimsənin fikir vermədiyi, görmədiyi adicə daş parçasını, yağış damlasını, daha nələri... nələri... bədii vasitəyə çevirb, mənalandırmaqla oxucunu heyrətləndirmək bacarığıdır. Şairin “Yaşa” şeirlər toplusunun sonunda yazdığı qeydlər də dediklərimə tutarlı sübutdur. O, yazır:”Tarix boyu ciddi sənət nümunəsi sayılan şeirlər obrazlarla, rəmzlərlə, bənzətmələrlə zəngin olduğundan, qafiyələrlə hörüldüyündən, canlı danışıq dilindən çox seçildiyindən onu heç kəs axıra qədər başa düşə bilməyib. İnsanların əksəriyyəti yazılı şeir mətnlərindən ürküb. Şeiri nəğmə içində eşitməyi daha artıq xoşlayıblar. Ümid şeir xridarlarına qalıb. Şeir bu gün də az oxunur. Şeir kitablarının alıcıları barmaqla sayılqa bilər. Ona görə də şeiri sadə, aydın, danışıq dilində yazmağa üstünlük verirəm. Məncə, şeirdə məna dərin, duyğu şəffaf, obrazlar anlaşıqlı, qafiyələr yumşaq, ritm yatımlı, dil şux, misralar diri və nəhayət fikir sağlam olmalıdır...” Şair demək olar ki, bütün şeirlərində dediklərini sübuta yetirir və əqidəsinə sadiq qalır.

Şairin Anaya, Vətənə, doğma Torpağa həsr etdiyi şeirlərində iftixar-təəssüf, itgi- qələbə, dönüklük- sadiqlik kimi təzadlı hisslər həzin kədər və xəfif sevinc notları üzərində qurulub. Belə şeirlərində şairin “mən”i təəssübkeş vətəndaş mövqeyində dayanır. Onun təntənəli sözləri də, kövrək pıçıltıları da təbii təsir bağışlayır “Oxşama” şeirindəki kimi:

Neynim gücüm

Vətənlikdir,

Bələklikdir,

Kəfənlikdir...

Yaraşarmı canı güdüm?

Qənim olar ana südüm,

didilsəm də didim-didim,

haram var ki, hara gedim?

Vətən dedim!

“Gözaydınlığı”, “Soyadım, adımVətən”, “Azərbaycan”, “İstiqlal”, “Uyu, əzizim, uyu!”, “Bizim vaxtımızda da”... və s. başlıqlı şeirlərində də yurdumuzun azadlığı, enməz bayrağı, ağrı-acıları, Qarabağ dərdi öz poetik əksini tapmışdır. Şair sanki haqq səsini eşitmək istəməyən kar qulaqlara eşitdirmək istəyir ki, dünya xəritəsində qədimdən-qədim tarixə malik, gözəlliyi göz çıxardan “Azərbaycan” adlı basılmaz bir məmləkət var.

“Bir bayraq, doqquz əsgər” lirik poemasını isə həyacansız oxumaq olmur. Poema o qədər səlis, lakonik və poetik dillə qələmə alınmışdır ki, oxuduqca hadisələr kinolenti kimi gözlərimizin önündən keçir— özünü bir bayrağın və doqquz əsgərin yananda hiss edirsən. Dörd tərəfdən üzük qaşı kimi mühasirəyə alınan əsgərlər çıxılmaz vəziyyətə düşürlər, lakin təslim olmağı ağıllarına belə gətirmirlər.

Hər cığırda on yağı

Hər yol üstdə bir alay.

Qorxudan göy üzündə

Sarılıq tutmuşdu Ay.

Dörd tərəf əliqanlı,

Yağılar yar bağında.

Necə əsir düşəsən

Doğmaca torpağında?!

Mərd oğullar ”Öldü var, döndü yoxdur” deyərək, vuruşa-vuruşa bir kilsəyə sığınırlar. Azğın düşmən Allah evini--kilsəni gülləbaran edir. Son gülləyədək vuruşan əsgərlərdən səkkizi həlak olur, doqquzuncusu isə özünün və ölən yoldaşlarının tüfənglərindən son güllə qalana qədər atəş açır, ağır yaralanır. Sonra əlində bayraq, son gücünü toplayıb kilsədən çıxır və düşmənin düz üstünə yeriyir. Bayrağı alıb dəstəyini sındırır, qumaşını isə cırırlar. Əsgər qürurunu sındırmır: “Bayrağı özününkü əyməyibsə, bayraq qalib kimidi”, nə olsun ki əsir düşüb...

Yenə göy qurşağının

Mənası dəyişmədi.

Yenə onun göyü göy,

Yaşılı da yaşıldı.

Dostlarının qanı tək

Alı işıl-işıldı.

Beləcə, onlar Vətən yolunda qəhrəmancasına qurban gedirlər. Poema nisgilli sonluqla bitir-- Qarabağ hələ də düşmən əlindədir...

Bir bayraq, doqquz əsgər

Şəhid tək öldü, itdi.

Bilmədilər Qarabağ

savaşı necə bitdi.

Azərbaycan ədəbiyyatında elə bir şair yoxdur ki, ana haqqında şeir yazmasın. (Poeziyadan söhbət gedir, söz yığınından yox!) C.Cabbarlının “Ana” şeiri bir aləm! Müasirlərimiz olan B.Vahabzadə, N. Xəzri, S. Tahir, N.Həsənzadə,M.Araz, M.İsmayıl kimi şairlərimizin anaya həsr etdiyi şeirləri kim xatırlamır?! Həmin şeirləri oxuyan kəsin kövrəlməməsi mümkün deyil. Onda gərək ürəyin daşdan-dəmirdən ola ki, dözəsən. Onu da deyim ki, analara yazılmış şeirləri (əlbəttə, əgər sözün əsl mənasında şeirdisə) müqayisə etməyin əleyhinəyəm, çünki hər şairin öz dünyası var.

Ə. Olun “Anamı xatırladım” şeiri isə anaya həsr olunmuş şeirlərindən ən təsirlisi, ən kövrəyidir. Şeirdə şəxsi kədər öz “çərçivəsindən” çıxıb ümumiləşir: ömrünü-gününü ərinin, övladlarının yolunda çıraq kimi yandıran, öz ağrı-acısını, göz yaşını belə hamıdan gizlədən, lakin hamının dərdini çəkən bu müqəddəs varlıq yenə üzündə gülümsər təbəssüm sətirlərin arasından canlı heykəl kimi boylanır.

Çıxmışdı bu həyatın

Çox bərkindən-boşundan,

Daim gülümsəyərdi,

Qaçardı göz yaşından.

İndi də gülümsəyir,

Boylanır baş daşından.

Anamı xatırladım...

Şairin öz dünyagörüşü, öz həyat fəlsəfəsi var. Əlbəttə, bu, heç də qeyri-adilik anlamına gəlmir. Sadəcə, o görüb-götürdüyünü artıq formalaşmış əqidəsinin süzgəcindən keçirir, həyatı, ömrü-günü öz baxış bucağından görür və mənalandırır. Dünyaya gələn insan qismətinə düşən ömür payını yaşayır, sözsüz ki, çalışmalı, öz arzularına yetməyə səy göstərməlidir, lakin yersiz iddiası “oz boyundan böyük” olmamalıdır—yaşmalısan, həyatın sevincini də, kədərini də təbii qəbul etməlisən, “həyatın dadını çıxarmağı” bacarmalısan, onda “için də dolu” olacaq, “sərmayəni quş südü, balıq pulu” sanacaqsan, “gözünə yulğun da çiçək kolu “ kimi görünəcək (“Ömür şirəsi”), yaxud “Ömür” şeirində deyildiyi kimi:

Ağrılara, əzablara darılma,

Öz içindən bərk-bərk yapış, yorulma,

Çalış ölmə, çalış itmə, vurulma,

Canım-gözüm, ömür elə budur, bu!

Tale, qismət deyirdin ha, odur, bu!

“Şairlər Yerin, Göyün, İnsanlığın dərdini çəkmək üçün dünyaya gəlirlər. Bu, onlara Tanrının bəxş etdiyi ömür payıdır (kursiv- E.E.). Şair “Dəyişik düşmüşük” şeirində Yerdə--insanlar arasında gördüyü naqislikdən bezib “Sizin aranızdan bəlkə də qaçdım, şərik yox dərdini bölən adama. Bəlkə də dözməyib sirrimi açdım, özgə planetdən gələn adama” deyir. “Bəlkə o da Yer adamını soyuq qarşılayacaq? Sirrini açdığına görə bu miskin adamdan xoşu gəlməyəcək? Bəlkə o da yaxşını yamandan seçməyəcək? Bəlkə o da öz planetindən küsgün düşüb, Yerə pənah gətirir? Bəlkə o, meracdan təzə bir peyğəmbər kimi gəlir?” Ya da şairin dediyi kimi:

Bəlkə də günahlar heç bizdə deyil,

Dəyişik düşmüşük, o gəl-getdədir.

Bəlkə mənim yerim Yer üstdə deyil,

Uzaqda, özgə bir planetdədir?!

Yuxarıda Ə. Olun əbədi və əzəli mövzulara fərdi münasibətindən söhbət gedirdi, lakin onun digər şeirlərində də fərdi baxış, özünəməxsusluq kimi keyfiyyətlər qabarıq şəkildə nəzərə çarpır. Yerigəlmişkən, şairin yaradıcılığında qısa şeirlər daha çoxdur. O, qısa və konkret yazmağa meylllidir. Bayatılarımızda olduğu kimi, əgər fikir dörd sətirə sığırsa, onu boş yerə uzatmağın nə mənası var?!

Xəzəl işıq qurusudur,

Meyvə qurusu deyil.

Göz yaşım dup-duru sudur,

Bəndə ruzusu deyil.

(“Təəssüf”)

Sən qaraguruhdan,

mən ağguruhdan...

Sən gücdən düşmürsən,

mən də ki ruhdan.

(“Ağguruh”)

Dayanmışıq,

qızarmışam,

köz kimiyəm.

Sən --şəkil,

Mən –şəkilaltı

söz kimiyəm.

(“Şəkilaltı söz”)

--Ölərəm səninçin!

--Yaşa mənimçin!

(“Yaşa”)

Müxtəlif mövzuları əhatə edən “Bəs nə vaxt?”, “Qan”, “Cavab”, “Asi”, “Sapsarı”, “Saman çöpü”, “Protez”, “Tənha yağış”, Üzülmə”, “Öpdüm” və s. kimi bir çox şeirləri də bu qəbildəndir. “Nəğmə və “Yağış” kimi şeirlər isə məzmuna uyğun formada qələmə alınıb. Şairin məhəbbət şeirlərindən uzun-uzadı danışmadıq. Qısaca onu deyə bilərəm ki, bu şeirlər də öz təbiiliyi, orijinal yanaşma və ifadə tərziylə seçilir. Məsələn, “Allah evi” şeiri ənənəvi vəzndə, 6+5 bölgüsündə yazılıb, lakin bənzətmə maraqlıdır:

Demirəm, dua et, yeddiqat əyil,

bu, nə quş yuvası, nə şah evidir.

Elə məscidin də hücrəsi deyil,

ürəyim ayrı cür Allah evidir.

Gir sınıq qapıdan, eh nə desən də,

anlanar qiyamət sorağı kimi.

Səni Haqq gətirib yellər əsəndə,

Sapsarı bir Quran varağı kimi.

Şairin yaradıcılığında poeziyanın bütün janrlarında, hətta ritmik uslubda yazılan qəzələ qədər nümunələr var.

...Doludur, dopdoludur yırğalanan badə kimi,

İç, gülüm, qanımı iç, qanla dolan könlümdür.

......................................................................

Əjdər Ol, insaf elə, qoyma yad əllərdə qala,

Yaxşı bax, özgə deyil, körpə balan könlümdür.

(“Könlümdür”)

Ürəyimcə olan daha bir cəhət – şairin bir çox lirik şeirlərindəki satira ovqatı nəzərimdən qaçmadı. Son iyirmi ildə bu janr sanki unudulub. (Candərdi yazılanları nəzərdə tutmuram.) Görünür, dünya “dəvə boynu” kimi düzəlib ki, satiraya ehtiyac qalmayıb. Nə qədər ki,quruluşundan asılı olmayaraq, insan cəmiyyəti var, orada nöqsan da olacaq. Demək, satiranın da ömrü bəşər cəmiyyətinin ömrü qədərdir. Ə. Olun dahi Sabirimizi çox sevdiyini bilirəm və yazdığı satirik nümunələri (“Tifil”, “Mənlik” və s.) gördüyüm üçün belə bir qənaətə gəlmişəm ki, ondan birbaşa satirik məzmunlu şeirlər gözləməyə haqqımız var. M.Ə.Sabirə həsr etdiyi “Mənlik” satirası belə deməyə imkan verir:

Qəlbimiz çox yuxadır, bir sözə aldatmaq olur,

Dibimiz bərkiməyib, boşları laxlatmaq olur.

......................................................................

Əjdər Ol, günlər ötür, ay dolanır, il dəyişir,

Bu yerişlə deyirəm, tısbağaya çatmaq olur?!

Şairin danışıq dilindən gələn yeni sözləri şeirində (Əlbəttə, ucdantutma yox. Şivə, ləhcə və dialektin poeziyaya ayaq aşması yolverilməzdir) işlətməyə meylli olması təqdirəlayiq haldır. Məsələn, vər, sucaq, ayırd etmək, kapal (çoxluq mənasında), zəhər tuluğu, mağmın və s. kimi sözlər artıq tez-tez işlənməkdədir. Dilimiz ölçüyəgəlməz dərəcədə zəngindir. O böyük xəzinənin ağzını yalnız sayğı və sevgiylə açmaq olar.

Ə. Olun poeziyasından mən bir oxucu kimi söz açdım—duyduğum və bacardığım qədər. Onun pyesləri haqqında isə peşəkar teatrşünasların fikir yürütməsi daha məqsədəuyğundur. Hər halda bu cavan dramaturqun diqqətdən kənarda qalmaması ədəbiyyatımızın xeyrinə olardı. Son söz kimi, deyərdim ki, şair qardaş, “yaşa özünçün, yarat bizimçin”!

26. 06. 2014.

Kaspi.-2014.-28-30 iyun.-S.20-21.