Mətbuat - dövrün siyasi hadisələrinə münasibətdə

Tarixin və onunla təsdiq olunan nəzəri fikrin təcrübəsi sübut edir ki, nə qədər ki, cəmiyyətdə dövlət mövcuddur, onda müəyyən ideologiyaya da tələbat qalacaq. Tarixdə bütün ideologiyalar hansısa zümrəyə, siyasi partiyaya, hakim sinfə məxsus olub. Məsələn, özünü dünyada ən humanist, demokratik ideologiya hesab edən marksizim “inqilabçı proletariyat”ın ideologiyası idi. Bu ideologiya ölkəmizdə 70 ildən çox bir zaman marksizim-leninzim ideologiyası adı altında təbliğ edildi. Onun təbliğində bolşeviklərin hakimiyyəti zəbt etdiyi zaman əsas rolu mətbuat və ədəbiyyat oynayırdı.

Azərbaycanda 1920-ci il aprel işğalından sonra mətbuat və ədəbiyyat bir mənalı olaraq hakim partiyanın təbliğatcısına çevrildi. Hakim partiyanın ideologiyasını təbliğ etməyən, ona qarşı çıxan yazarlarımız 1930-cu ildən başlayaraq çox güclü repressiyaya məruz qaldılar.

“Repressiya hökmran olduğu bütün dövrlərdə və bütün cəmiyyətlərdə mümkün ola bilən anti-insani, anti-bəşəri bir prosesdir. İmperiyalı dövlət kiçik dövlətləri, imperiya ideologiyası ilə tabeçiliyində olan millətləri, onların düşünən zəkalarını, böyük şəxsiyyətlərini repressiyaya məruz qoya bilir. Dövlətin tabeliyindəki ölkəyə, xalqa belə münasibəti repressiya adlanır. Repressiya isə yad təfəkkürünün, əcnəbi əxlaqın və onu ehtiva edən totalitar ideologiyanın millətin genefonduna qarşı yönəldilmiş siyasi qəsdir”.

1937-ci ildə də belə oldu. Ölkədə hakim partiya öz siyasətini marksizm-leninizim ideologiyasının təbliği adı altında zor gücünə həyata keçirilirdi. Bu yolla milləti şüurlu surətdə öz adət-ənənəsindən, dünənindən, tarixindən qopararaq onu manqurtlaşdırırdılar.

Əksər tədqiqatçıların fikrincə “ideologiya cəmiyyətdə milli birliyi və ümumxalq münasibətlərini qorumaq, millətin tarixdəki mövqeyini izah və təsdiq etmək üçün yaradılır. İdeologiya xalqın milli-mənəvi varlığının ilkin əlamətlərindəndir. O xalqın kimliyini əks etdirən təfəkkür, adət və inaclar sistemidir”.

Lakin, sovet hökuməti isə tamamilə bunun əksinə bir ideologiyanı təbliğ edirdi. Əksinə xalqı öz kök-soyundan, dilindən, dinindən uzaqlaşdıraraq, ölkə ərazisində ruslaşma siyasətini aparırdı. Bu isə millətpərəst, vətənpərvər ziyalılarımızın etirazına səbəb olurdu. Onlar milli ideologiyanın yaradılmasını tələb edirdilər.

Bütövlükdə millətin mənafeyini, istək və arzularını ifadə edən ideyalar sistemi kimi milli ideologiyanın yaranması obyektiv tarixi hadisə kimi ilk növbədə milli mətbuatın rolu böyükdür və danılmazdır.

Məlumdur ki, mətbuat yarandığı dövrün, xalqın, onun həyat və məişət şəraitini öz səhifələrində əks etdirməklə yanaşı xalq mənəviyyatının inikası olmalı, əsrin, ictimai həyatının nəbzini tutmalı, günün zəruri və aktual məsələlərini işıqlandırmalıdır. Sovetlərin dövründə xüsusən də 1920-ci illərin ortalarından, 1980-ci illərin ortalarına kimi SSRİ ərazisində mətbuat yalnız və yalnız hakim partiyanın təbliğat vasitəsinə çevrilərək onun diktə etdiklərini yazırdı.

1930-40-cı illərdə isə mətbuat, ədəbiyyat sırf olaraq “xalq düşməni” obrazı yaratmağa daha çox önəm veribdi. Bu illər ərzində “Müttəfiq, ya düşmən”, “Bizimlə deyilsənsə, bizə düşmənsən!” şüarları bütün ölkədə, xüsusən də türk-müsəlman respublikalarında təhlükəyə çevrildi. Yazıçılar, şairlər, tənqidçilər bir-birini xüsusi amansızlıqla ifşa edir, tənqid planı şəkildə aparılırdı. Mərkəz isə buna qanuni don geydirirdi. Belə ki, 1925-ci il 18 iyun da “Partiyanın ədəbiyyat sahəsindəki siyasəti haqqında” Qətnamə qəbul edən mərkəz bu qətnaməni rəhbər tutaraq bütün ölkə ərazisində bolşevizmin təbliği üçün amansızcasına mübarizə aparırdı. Əslində bu mübarizə ədəbi-nəzəri müstəvidən çox siyasi zamində gedirdi.

Arxiv materialları və bu dövrlə baxlı olan tədqiqat əsərləri ilə tanış olarkən bir daha bəlli olur ki, bu illər ərzində mətbuatımız, ədəbiyyatımız ümumən ədəbi prosesimiz çox gərgin şəraitdə fəaliyyət göstərib. Çünki ölkə ərazisində ədəbi qanunlar deyil siyasi qanunlar mətbuatı və ədəbiyyatı idarə edib. Deməli 1937-ci il hadisələrindən və bu hadisələrin mətbuata təsirindən və yaxud mətbuatın hadisələrə təsirindən danışarkən istər-istəməz ölkədə əvvəlki illərdə baş verən bütün siyasi, ictimai, mədəni hadisələri nəzərdən keçirmək lazımdır.

Dövrü sənədlər sübut edir ki, əslində 37-ci il hadisələrinin başlanması üçün bunlar mərkəz tərəfindən planlı şəkildə hazırlanmışdı. Tədqiqatçı alim Aslan Kənan demiş: “Münasibətlərin düyünləri hələ 1931-ci ildə vurulmağa başlamışdı. Moskvada SSRİ Yazıçılar İttifaqının rəhbərliyinə ədəbiyyata bir siyasi-ideoloji pərsəng kimi baxan Averbax gəldi və belə şüar irəli sürdü ki: “Bizimlə deyilsən, bizə düşmənsən!”. Bu bütün ölkədə, xüsusən də türk-müsəlman respublikalarında təhlükəyə çevrildi”.

1937-ci ildə istər mərkəzdə, istər ölkəmizdə qurultaylar, plenumlar bir-birini əvəz etməklə guya bu prosesi qanuniləşdirmək istəyiblər. Keçirilən bu qurultay və plenumların tarixinə fikir versək (xüsusən də 1937-ci ildə) Mərkəzin Azərbaycan ziyalısını məhv etmək üçün tələskənliyi açıq-aydın görünür. Məsələn, 1937-ci ilin fevralın 22-dən 24-nə kimi Moskvada Ümumrusiya Yazıçılar İttifaqının IV plenumu keçirilir. Cəmi 23 gün sonra Bakıda Azərbaycan Sovet Yazıçılar İttifaqının III plenumu keçirilir. İki ay 11 gündən sonra isə Azərbaycan bolşeviklərinin 13-ü qurultayı çağrılır. Bununla da ölkədə bolşevizmin 17 illik qələbəsini qeyd etmək üçün Azərbaycan xalqı faciələr yaşamalı olur.

Bu gün tariximizə qanlı faciələrlə həkk edilən 37-ci il hadisələrindən yarım əsirdən çox bir vaxt keçir. O zaman bu hadisələrin cərəyan etməsində mətbuatın rolunu öyrənmək aktual olduğu kimi həm də mühüm elmi əhəmiyyət kəsb edir.

Azərbaycan mətbuatında repressiya illəri ilə bağlı ciddi tədqiqat əsərləri olsa da bu çox azdır. Ayrı-ayrı alimlərin elmi araşdırmalarında müəyyən mülahizələrə, fikirlərə rast gəlmək mümkündür. Bu əsərlərin bəzilərində o dövrün ədəbi-tarixi və siyasi-ideoloji prosesləri geniş şəkildə təhlil edilir, bəzilərində mətbuat tədqiqat obyekti deyil, yalnız bəzi məqamlarda onun həmin dövrdə oynadığı rola müəyyən münasibət bildirilir.

Bu danılmaz bir faktdır ki, 37-ci ildə qonşu xalqlara nisbətən Azərbaycanda milli və ictimai zülm daha amansız olub. Qonşu xalqların bəzilərində yüz ziyalı repressiyanın qurbanı olubsa, bizdə minlərlə ziyalı və onların ailələri bu faciənin qurbanına çevrilib. Unutmayaq ki, o illərdə milli təfəkkür bir mənalı olaraq yasaq edilmişdi. Lakin millətin qabaqcıl, vətənpərvər, millətsevər ziyalıları bu ideologiyanın təbliği ilə razılaşmayaraq öz etirazlarını mətbuat və ədəbiyyat vasitəsilə bildirirdilər. Məsələn, H.Cavid, Ə.Cavad, M.Müşfiq, S.Mümtaz, S.Hüseyn, Ümugülsüm xanım, T.Şahbazi və yüzlərlə Azərbaycanlı yazar öz etiraz səsini qaldırdı. Lakin, təəssüflər ki, uzun müddət xalqımız onların bu fədakarlığından xəbərsiz yaşadı.

1937-ci illər mətbuatından, ədəbiyyatından onun fəaliyyətindən bəhs etmək üçün mütləq 1920-ci il aprel işğalından 37-ci ilə qədər olan dövr ərzində baş verən bütün siyasi-ictimai, ədəbi-mədəni proseslərə nəzər salmaq vacibdir.

20-ci yüzilliyin əvvəllərində Azərbaycan ədəbiyyatında, mətbuatında, ədəbi və mədəni mühitində müxtəlif siyasi, ədəbi, mədəni hadisələr baş vermişdi. Belə siyasi hadisələrdən biri də 1920-ci ilin aprel işğalı idi ki, bundan sonra ölkəmizdə fəaliyyətdə olan mətbuat orqanları, ümumiyyətlə ədəbi proses bir mənalı olaraq hakim partiyanın ideologiyasını dəstəkləməyə sövq edildi.

Unutmayaq ki, hər dövr, nəsil öz məqsədləri, ictimai meyilləri üçün keçmiş irsdə bir dəlil, bir dayanacaq axtarır. Buna görə də 20-ci illərdən başlayaraq xüsusən də 1937-ci ildə hakim partiya öz məqsədlərini həyata keçirmək üçün ölkəmizdə ədəbi tənqidin və fəlsəfi fikrin istiqamətini hakim partiyanın ideologiyasının təbliğinə yönəltdi.

Azərbaycan ədəbi-mədəni mühiti milli mənafe, azadlıq, müstəqillik, istiqlal düşüncəsindən tamamlilə uzaqlaşdırıldı. Demokratik respublika dövründə və əvvəllər nəşr olunan qəzet və jurnallar öz nəşrini dayandırmağa məcbur oldu. Belə olduqda dövrün, zamanın tələblərinə uyğun mətbu orqanları fəaliyyətə başladı. Mövcud qəzet və jurnallar “Bütün ölkələrin proletarları, birləşin!” devizi və bolşevik senzurası ilə çıxırdı. Bu orqanların çoxu Kommunist Partiyasının orqanı olur, marksizm-leninzm ideyalarını yayırdı. Bolşevik mətbuatı səhifələrində dərc olunan məqalələrdə tamamilə proletariat diktaturası tərənnüm və təbliğ olunurdu. Azərbaycanlı kommunistlər xalq adından danışaraq Müsavat hökumətini pisləyir, Şura Azərbaycanını, sovetlər ölkəsinin qayda-qanunlarının təqdir edirdilər.

Əslində sovet hakimiyyəti elə ilk gündən mətbuatın, ədəbiyyatın qarşısına müəyyən vəzifələr qoymuşdu; xalq həyatındakı “müsbət dəyişiklikləri” təsvir etmək, keçmişi hər vasitə ilə tənqid atəşinə tutmaq, yeni bolşevik insanının müsbət obrazını yaratmaq. Belə olduqda ədəbi prosesdə sinfi mübarizə getdikcə genişlənir və hakim partiyanın diqqətini daha çox özünə cəlb edirdi.

Lakin ölkəmizdə həyata keçirilən bu bolşevik yürüşü ədəbi həyatda 20-ci illərin əvvəllərindən sonlarına kimi heç də maneəsiz irəliləmirdi. Çünki “Yaşıl qələm” lərin üzvləri epizodik də olsa, milli istiqlalın bolşevizim irticası ilə əvəzlənməsini heç cür həzm edə bilmir və öz əsərlərində o dövrün həsrətini yaşadırdılar. Təbii ki, bu hakim partiyanın yürütdüyü siyasətə zidd idi. Ona görə də bolşeviklər amansız tədbirlərə əl atmalı oldular.

Deməli sovet dövründə hakim partiyanın ideya-siyasi xəttini qəbul edənlərlə yanaşı onu dəstəkləməyənlər də var idi. Xüsusən də təbliğat sahəsində bu prosesə qarşı çıxanlar arasında yazıçılar, şairlər, jurnalistlər əsasən fərqləndilər. Belə olduqda isə yazarlarımızın yaradıcılığı, şəxsiyyəti siyasi ideologiyanın qurbanına çevrildi.

Tədqiqatçı alim A.Kənan yazır ki: “İmperiyalı dövlət kiçik dövlətləri, imperiya ideologiyası isə tabeçiliyində olan millətləri, onların düşünən zəkalarını, böyük şəxsiyyətlərini repressiyaya məruz qoya bilir”. Əslində bu hər bir xalqa qarşı yönəldilmiş siyasi qəstdir ki, bu haqda da müəllif fikirlərinin belə tamamlayır: “Repressiya yad təfəkkürünün, əcnəbi əxlaqın və onu ehtiva edən totalitar ideologiyanın millətin genefonduna qarşı yönəldilmiş siyasi qəsdir”.

Azərbaycan xalqı da 1937-ci ildə belə bir siyasi qəsdə məruz qaldı. Bu siyasi qəsd uzun illər xalqın təfəkkür tərzində çox qorxulu bir şəkildə “yaşadı”.

Ətrafda baş verən siyasi hadisələr, ictimai etiraz, zülm və haqsızlıq əleyhinə aparılan mübarizələr və s. baş alıb gedirdi. Bütün bunları dəf etmək üçün Azərbaycan ziyalıları ilk növbədə azlıqda qalan xalqları əsarətdə saxlayan “mövcud siyasi quruluşu devirmək deyil, onu bir qədər mülayimləşdirmək tələbi ilə çıxış edirdilər”. Əvvəl bu siyasəti yürüdən ziyalılar sonra çox haqlı olaraq bir mənalı şəkildə xalqın tam azadlığı uğrunda mübarizəsinə qalxdılar.

(ardı var)

Qərənfil Dünyamin qızı,

BDU-nun dosenti, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

Kaspi.-2104.-20 noyabr.-S.15.