Xumarın hekayələri

Xumar Ələkbərova, sadəcə Xumar. O, nəsr yaradıcılığına iyirmi il öncə başlayıb. İlk kitabı «Qorxulu yuxular» 2003-cü ildə işıq üzü görüb. Şərqşünasdır. Nəsr adına yalnız hekayələri məlumdur. «Dövrün mozaikası» sayılan bu kiçik, amma vəzndə yüngül olsa da, bədii çəkisi ağır olan bu janrda qələmini sınayır və mən bilən, hələ heç bir tənqidçi (bu sətirlərin müəllifindən başqa-«Körpü» jurnalı, 2005, № 2, qısaca bir yazı idi)) onun hekayələrindən söz açmayıb. Halbuki, həm «Qorxulu yuxular» kitabındakı, həm də sonralar «Azərbaycan» jurnalında çap etdirdikləri hekayələr maraqlıdır, oxunaqlıdır və ən başlıcası, müəllifin istedadlı hekayəçi olduğunu sübut edir.

Mən bir daha onun hekayələrindən söz açmaq istəyirəm. Konkret olaraq aşağıdakı məsələləri aydınlaşdırmağa çalışacağam. 1. Xumarın hekayələri hansı özünəməxsus xüsusiyyətləri ilə seçilir? 2. Bu hekayələrdə dövrün, zamanın, müasir çağımızın əks-sədasını eşidirikmi, görürükmü? 3. Hekayələrdə qəhrəman problemi necə qoyulur?

Hekayənin nəsrin janrları içərisində tutduğu yeri və onun «damlada dəryanı» əks etdirməsi haqda çox danışılıb. İndi bu söhbəti çözələməyə heç bir ehtiyac yoxdur. Elə yazıçı var, nasirlik qabiliyyəti daha çox hekayədə üzə çıxır. Çünki əsl hekayə də-o balaca, çoxlarının «kiçik» adlandırdığı janrda da parlaq uğurlar qazanmaq olar. Çexovu, Mirzə Cəlili, Haqverdiyevi, Çəmənzəminlini, İlyas Əfəndiyevi, Ənvər Məmmədxanlını, Yusif Səmədoğlunu, Anarı, Elçini, İsi Məlikzadəni xatırlayın. Bu yazıçılar digər janrlarda da qələmlərini sınamışlar, lakin onların hekayələrini hamı oxuyur, bəyənir. Müasir Azərbaycan hekayəsi özünün ən yaxşı keyfiyyətlərinə görə klassik nəsr ənənələrinə bağlıdır, ideyalılıq, xəlqilik, dövrün, zamanın ən mühüm mətləblərini yığcam şəkildə bədiiləşdirmək, lakoniklik, psixoloji təhlilə meyl klassik hekayələrimizdən gəlir. İndiki hekayə axını və bolluğu dövründə yaxşını pisdən, keyfiyyəti kəmiyyətdən ayırmaq üçün bunlar yenidən meyara çevrilir. Ola bilsin ki, dediyimiz bu əlamətlərin heç də hamısı bir hekayəyə, yaxud konkret bir müəllifin hekayə yaradıcılığına tam aid olmasın. Məgər ideyalılığı və mətləb aydınlığı aşkar nəzərə çarpan, amma sənətkarlıq keyfiyyətlərindən məhrum olan azmı hekayə yazılır, çap edilir?

Hekayə də bir janr kimi inkişaf edir və bu gün yazılan bir çox hekayələrlə klassik hekayələri müqayisə elədikcə bəzi fərqli məqamlar da nəzərə çarpır. Bu günün (konkret olaraq son iyirmi ilin) get-gedə yeni bədii məziyyətlərlə zənginləşir, özünə daha artıq psixoloji rəng qatır, hadisə nəql etməkdən obrazların daxili aləminin təsvirinə meyl aşkar nəzərə çarpır və s. Mən M.Orucun, A.Məsudun, S.Budaqlının, E.Hüseynbəylinin, Yaşarın, F.Uğurlunun, A.Qaradərəlinin, Əlabbasın, A.Quliyevin, S.Alışarlının hekayələrini bu mənada maraqlı və orijinal hesab edirəm. Xumarın bir sıra hekayələrində də bu yeniliyi görürəm.

Xumarın «Qorxulu yuxular», «Bir yay səhəri», «Cizel», «Qarın yalançı rəngi», «Dərdin gözləri», «Etiraf», «Heç kəsməyən yağışlar», «Səyyar qəzet satıcısı»,«Zirzəmi», «Göz dağı» hekayələri simvolik-rəmzi mənalarla diqqəti cəlb edir. Bu hekayələrdə qorxulu yuxular, gecənin rəngi, xəyaldan gələn qallüsinasiyalar gerçəkliyə, təsvir olunan qəhrəmanların düşüncələrinə qarışır-yaşıl rəngli maşın, ölüm soyuqluğu, qırmızı qan, qarın yalançı rəngi…Diqqət edirsinizmi, hamısında eyni rəng. Bütün bunlar isə Xumarın hekayələrini «psixoloji hekayələr kimi» qavramağa gətirib çıxarır. Məsələn, «Dərdin gözləri» hekayəsində oğlu bir harın, pullu, əli yuxarılara çatan bir adamın qəzəbinə tuş olmuş, şikəst hala salınmış… ananın iztirabları təsvir olunur. Müəllif yalnız iki kiçik hadisəni nəql edir: Ana gənc prokurorun yanına gəlir və hiss edir ki, ədalətdən dəm prokuror onun dərdinə çarə tapmayacaq, müqəssir məlum olsa da, onu heç cür günahkar hesab etməyəcək. Amma ikinci dəfə onunla görüşəndə, məlum olur ki, Ananın oğlunu şikəst hala salmış Qəzənfərovun özünün 31 yaşlı oğlu bir qətlin qurbanı olub. Ana yas məclisinə gəlir, burdakı vay-şivəni seyr edir, amma rahatlıq tapmır. Çünki evdə onu DƏRD gözləyir. «İrəli yeriyib qapını açdı: köhnə kreslonun içində çuxura düşmüş, gözlərinin altı qapqara, üz sümükləri çıxmış, sallaq dodaqları titrəyən, qulağının dibi ilə uzanıb üzünə dağılan seyrək saçlı, əl-ayağı iflic olmuş kimi bürüşüb oturmuş DƏRD Solmaza baxır, dərdin gözləri parıldayır. Dərd gözlərini Solmazın gözlərinə dikib durmuşdu». Bu hekayədə bütün təfsilat Ananın duyğu və düşüncələrindən, içindən keçir.

Ümumiyyətlə, daxili intonasiya onun hekayələrinə psixoloji bir ovqat aşılayır. «Qorxulu yuxular»da Bəxtiyarın, «Jizel»də Ülkərin, «Bədbəxt hadisə»də Qocanın keçirdiyi hisslər bu daxili intonasiyanın, içdən gələn düşüncələrin diktəsi ilə reallıq kəsb edir. Xumar mümkün qədər hadisənin mahiyyətindən doğan psixoloji effektlərə diqqəti yönəldir.

Klassik hekayələrimizin bir çoxuna xas olan konkret bir hadisəni, qəhrəmanın başına gələn əhvalatı yerli-yataqlı nəql etmək prinsipinə onun hekayələrində demək olar ki, təsadüf eləmirik. Hadisə, əhvalat içəridə, daxildə baş verir, çarpışma, ziddiyyət daha çox iki «mən» arasında cərəyan edir. Təbii hesab edək bu meyli. Keçən əsrin 70-80-ci illərinin bir çox hekayələri də məhz bu sayaq qələmə alınmışdı. Ətraf aləm, cəmiyyətdə baş verən müxtəlif olaylar-bütün bunlar obrazın «düşüncə ərazisi»ndədir.

Xumarın hekayələrində konkret zaman və məkan məlumdur. Keçid dövrü insanlarının həyat və düşüncə tərzi, gün-güzəranı bu hekayələrin əsas mövzusunu təşkil edir. Məkan da əsasən yol qırağı. Bazar, metronun içi, küçə və zirzəmidir. Və bir də Ailə daxili. Elə bilirəm ki, bütünlüklə ZİRZƏMİ obrazını məkan kimi əsas götürmək olar. «Yerin altvında»-zirzəmidə yerin üstündən fərqli bir həyat yaşanırdı. Buranın sakinləri yerin üstündə baş verən hadisələrdən, həqiqətlərdən qaçıb burda pərdələnirdilər. Həqiqət bu divarlardan içəri keçə bilmirdi. Bu divarların arxasında başqa həqiqətlər dolanırdı və bu «yeraltı dünya»nın sakinlərinin həqiqət axtarışları sehrli nağılların qəhrəmanlarının sehrli çıraq və sehrli üzük axtarışlarına bənzəyirdi. Uşaq olarkən nağıl qəhrəmanlarının üzləşdiyi tilsimli qayalar, ağzından od püskürən əjdahalar, təpəgözlər, divlər haqqında hekayətləri maraqla dinlədiyi kimi, bu gün də yüksək voltlu işıqlarla işıqlandırılmış bu qaranlıq dünya qəhrəmanlarının həqiqət axtarışlarının, divlər, hiyləgər tülkülər, zəif dovşanların gündəlik yaşamının, öz nağıl səhifəsini izləyirdi. Onlar üçün həqiqət nədir?-həqiqət o parlaq işığı qaranlıq aləmdə tapıb yandıra bilməkdimi? Əsla!»

Amma əslində, Xumarın qəhrəmanları zirzəmi həqiqətindən sıyrılıb çıxa bilmirlər. Onların həqiqəti elə zirzəmidir. Zirzəmidən işığa çıxmaq üçün özlərində mənəvi qüvvə tapa bilmirlər. Burada kimi günahlandırmaq olar?-yazıçınımı? Yoxsa onun qəhrəmanlarınımı? Əlbəttə, nə yazıçını, nə də onun qəhrəmanlarını. Çünki bu obrazlar həyatın içində kifayət qədərdir və Xumar onları təsvir edərkən həqiqətə böhtan atmır. Ancaq söhbət ondan gedə bilər ki, bu həqiqəti təsvir edərkən Xumar MAHİYYƏTİN dərinliklərinə kifayət qədər enə bilməlidir, onun hekayələrində ZİRZƏMİNİN yalnız özü var, mahiyyəti, psixologiyası yoxdur, varsa da, deklarasiya şəklindədir. Daha doğrusu, Zirzəmi var (sadəcəmməkan kimi), amma zirzəmilik mahiyyət kimi yoxdur.

Xumarın bir sıra hekayələri novella tərzi ilə diqqəti cəlb edir və əlbəttə, bu da onun hadisələri qurmaq-davam etdirmək-bitirmək strukturuna yiyələndiyini sübut edir. Onun «Sirr» adlı maraqlı bir hekayəsi var. Bu hekayəni birbaşa novella da adlandırmaq olar. Hekayənin adı da lap əvvəldən gözlənilməzlikdən xəbər verir. Akif-Solmaz, ər-arvad. Kişi indi ağır xəstə yatır və ölüm ayağındadır. Çətinliklə də olsa, üç oğlan böyüdüblər. İkisi həyatda öz yerini tapıb, sonuncusu isə atanın arzusu ilə ali məktəbə qəbul olunmalıdır, amma buna hazır deyil və hərbi xidmətə getməyi üstün tutur. Ata da oğlanlarından tələb edir, pul yığın, qoy bu uşaq instituta hazırlaşsın. Bəli, ölüm ayağı. Əzrayıl qapını kəsdirib. Ancaq birdən möcüzə baş verir. Solmaz ərinə bir sirr açır. Söyləyir ki, oğlanlardan biri-Lətif başqa kişidəndir. Bu sirrin açılışı gözlənildiyinin əksinə bitir. Möcüzə baş verir. Kişi ölüm yatağından qalxır, dirilir. Xəstənin vəziyyəti birdən-birə yaxşılaşır, oğulları da sevinir, gəlinləri də, Lətif də. Hekayə Solmazın daxili həyəcanları ilə başa çatır.

Xumarın hekayələrində təqdim olunan obrazlar müxtəlif peşə sahibləridir. Əsasən adi insanlardır. Onların «hərəkət marşrutu» ailədən başlayır. Sırf ailə münasibətlərindən bəhs edən «Heç kəsməyən yağışlar» hekayəsində mövzu tanış olsa da (qaynana-gəlin münasibətləri), yozum, bədii şərh yenidir. Hekayənin adı ilə gəlinin keçirdiyi əndişələr bir-birilə tam uyğunlaşır. «Yadda qalan hadisə» hekayəsində isə Xumar əlil arabasına möhtac olmuş bir qadının-Xurşidin intiharından söz açır. O, vaxtilə çı idi, kənd toylarının bəzəyiydi. Amma indi anasının qulluğuna möhtacdı. Dərk edir ki, hamı ondan bezib: «O bədbəxt hadisə…necə də qurudu ayaqları…yarım ildən çox çarpayıda qaldı, anası onunla bərabər nə günlər keçirdi, qucağında saxladı, qucağında çimizdirdi…sonra nəhayət ki, min bir zülümlə bu təkərli arabanı onun üçün tapdı. Tapana kimi də on yaş qocaldı…beş manat təqaüd yenə bir köməkdir, dava-dərmana pul çatdırmaq olmur. Ağrıları başlayanda isə iynənin birini od qiymətinə tapıb vururlar.Kağız-sənəd işi lap bezdirib onu, səsini çıxarmır, amma Xurşid bilir ki, o da, dədəsi də bezib…elə hamı bezib…bir halda ki, özü bezib, yorulub». Bax, belə düşüncələr qadını intihara sürükləyir və baş verən hadisə yadda qalır. Bu ölümün mənəvi əsası da var imiş.

Xumarın «Leyla» hekayəsinisə onun ən mükəmməl hekayələrindən biri hesab etmək olar. Bu hekayədə dolanışıq ucbatında kənd çayxanasında işləyən on üç yaşlı bir qızın obrazı canlandırılır. Müəllif məktəbdən ayrılıb məcburiyyət qarşısında burda işləyən xəyalpərvər bir qızın daxili dünyasına bizi çəkib aparır. Hər günkü real görüntülər, çayxana söhbətləri və bir də xəyallar. O xəyallar real həyatın bu çirkli-paslı mənzərəsindən qat-qat yuxarıdadır. Elə bilirəm, Xumarın bundan sonra yazacaqları hekayələrin qəhrəmanları balaca, dar mühitdən həyatımızın işıq tərəfinə yüyürəcəklər.

Xumara gözəl daha gözəl hekayələr yazmağı arzulayıram!

Vaqif Yusifli

Kaspi. - 2014.- 6-8 sentyabr.- S. 17.