Azərbaycan
Xalq Cümhuriyyəti dövründə prokurorluq orqanlarının təşkili və
fəaliyyəti
Məhkəmə və hakimlər haqqında bəşəriyyətin qədim dövrlərdə məlumatları olsa da, prokurorluq haqqında bəşəriyyət məlumatı çox sonralar əldə etmişlər. Belə ki, prokurorluq orqanlarının əsası ilk dəfə XIV əsrin əvvəllərində Fransada qoyulmuşdur.
Fransız prokurorluğunun banisi IV Filpp hesab edilir. «Prokuror»
termini isə Fransada yalnız XVIII əsrin əvvəllərində işləməyə
başlamışdır, prokuror
termini latın dilində olan «prokurare» sözündən
götürülməklə, «qayğı göstərirəm»
mənasını verir.
Rusiyada isə prokuror nəzarətinin, dövlət
mexanizminin tərkib hissəsi kimi, formalaşması prosesi I Pyotrun çarlığı
dövründə başlamışdır. Belə
ki, Rusiyasında çar I Pyotrun 12 yanvar 1722-ci il
tarixli Fərmanı ilə prokurorluq yaradılmış, onun əsas vəzifələri
və fəaliyyət
prinsipləri «Baş prokuror vəzifəsi haqqında» 27 aprel 1922-ci il tarixli Fərmanla
müəyyən edilmişdir.
Şimali Azərbaycan XIX əsrin əvvəllərində
Çar Rusiyası tərəfindən işğal
edildikdən sonra, bütün dövlət orqanları kimi, prokurorluq orqanlarının
təşkili və fəaliyyəti Çar Rusiyasının qanunvericiliyi
ilə müəyyən
edilmişdir. Həmin dövrdə Azərbaycanda
prokuror nəzarəti
Bakı və Yelizovetpol (Gəncə şəhəri-İ.A) quberniyalarındakı
dairə məhkəmələrinin
prokurorları və onların müavinləri
fəaliyyət göstərmiş,
Azərbaycan məhkəmələri
üçün apellasiya
məhkəməsi rolu
oynayan Tiflis Məhkəmə
Palatasının prokuroru
və onun müavinləri prokuror nəzarətini həyata keçirmişlər. Həmin prokurorlar
Çar Rusiyası Ədliyyə Nazirinin təqdimatı ilə Çar tərəfindən
təyin edilməklə,
Tiflis Məhkəmə Palatasının
prokuroruna tabe idilər.
Aydın məsələdir ki, həmin dövrdə milli Azərbaycan prokurorluğunun mövcudluğundan
söhbət gedə bilməzdi. Çünki bu təşkilat
Çar Rusiyasının
imperiya siyasətini müstəmləkə hüququ
Azərbaycanda həyata
keçirməklə, cəza
aparatı rolunu oynayırdı.
Çar Rusiyasında 1917-ci ilin fevralında baş vermiş burjua-demokratik inqilabı nəticəsində
əsrlərlə ömür
sürmüş mütləqiyyət
quruluşu devrilir. Zaqafqaziyada Dövlət
dumasına seçilmiş
deputatlardan ibarət Zaqafqaziyanın idarəsi üzrə xüsusi komitə, noyabrda isə Zaqafqaziya Komissariatı yaradılır.
Zaqafqaziyadan Rusiyanın
Müəssislər Məclisinə
seçilmiş və
bolşeviklərin oktyabr
çevrilişindən sonra
onda iştirak edə bilməyən nümayəndələr 1918-ci il fevralın
14-də Tiflisdə toplaşırlar
və Zaqafqaziyada ali hakimiyyət orqanı olan Zaqafqaziya Seymini yaradırlar.
Ümummilli lider Heydər Əliyev demişdir: «Xalq gərək daim öz kökünü xatırlasın, tarixini öyrənsin». Ulu öndərin bu
kəlamı isə məqalənin yazılmasına
bir növ mənəvi stimul olmuşdur.
1917-ci ilin
fevralında «xalqlar həbsxanası» Çar Rusiyasında baş verən burjua-demokratik inqilabının qələbəsindən
sonra Zaqafqaziyada siyasi proseslər özünəməxsus inkişaf
yolu ilə cərəyan edir.
1918-ci il
may ayının 25-də Zaqafqaziya
Seyminin son iclası keçirilir. Gürcüstan
Zaqafqaziya Seymindən çıxaraq may ayının
26-da öz müstəqilliyini
elan edir .
Zaqafqaziya Seymi dağıldıqdan bir gün sonra,
mayın 27-də Azərbaycanın
istiqlaliyyətini elan etmək və ilk Azərbaycan hökuməti
yaratmaq üçün
Seymin bütün müsəlman nümayəndələri
Tiflisdə toplanır. Hərtərəfli müzakirədən sonra onlar belə ağır bir zamanda Azərbaycanın idarə olunmasını öz üzərlərinə
götürmək qərarına
gələrək özlərini
Azərbaycanın Milli
İslam Şurası
elan edirlər.
1918-ci ilin may ayının 28-də Qafqaz
canişinin iqamətgahında
doktor Həsən bəy Ağayevin sədrliyi ilə Azərbaycan Milli İslam Şurasının
iclası keçirilir
və Azərbaycan Milli İslam Şurası «İstiqlal bəyannaməsi»ni qəbul edir.
Azərbaycan Milli İslam Şurasının
28 may 1918-ci il tarixli Qərarı ilə Fətəli Xan Xoyski Baş
Nazir olmaqla, 9 nəfərdən ibarət
müvəqqəti hökumət
təşkil edilir.
Bu dövrdə
isə Azərbaycanda məhkəmə sistemi dağınıq, pərakəndə
və iflic vəziyyətində idi.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Azərbaycan üçün
çox mürəkkəb
bir tarixi şəraitdə fəaliyyətə
başlayır. Bu vaxt,
Bakıda, S.Şaumyan
başda olmaqla, Azərbaycana qarşı düşmənçilik mövqeyi
tutan Bakı Xalq Komissarları Soveti fəaliyyət göstərirdi. S.Şaumyanın rəhbərliyi ilə
1918-ci ilin martında Bakıda, Şamaxıda, Qubada törədilən azərbaycanlı qırğınlarından
sonra Bakı Kommunası azərbaycanlı
əhali arasında öz nüfuzunu tamamilə itirmişdi.
Onların hakimiyyəti Bakıdan
kənara çıxa
bilməmişdi. Azərbaycanın qəzalarında isə
tam hakimiyyətsizlik idi
və hərc-mərclik
hökm sürürdü.
Öz təsir
dairəsini bütün
Azərbaycan ərazisində
yaymaq məqsədi ilə 1918-ci il
iyunun 16-da Azərbaycan
Milli İslam Şurası və hökuməti Tiflisdən
Gəncəyə köçür.
Milli İslam Şurası 17 iyun 1918-ci ildə Yelizavetapol (Gəncə – İ.A.) şəhərində
Məmməd Əmin Rəsulzadənin sədrliyi
ilə 28 may 1918-ci ildə
Milli İslam Şurası tərəfindən
təşkil edilmiş
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin birinci
müvəqqəti hökumətinin
istefasını qəbul
edir və Fətəli Xan Xoyskinin sədrliyi ilə yenidən 12 nəfərdən ibarət
tərkibdə ikinci müvəqqəti hökumət
təşkil edir. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Müvəqqəti hökumətinin
hüquq və vəzifələri haqqında
qərarında göstərilirdi
ki, Müvəqqəti
hökumətin dövlət
müstəqilliyini, mövcud
siyasi azadlığı,
aqrar və digər vacib məsələləri dəyişmək
hüququ yox idi. Həmin hökumət 6 aydan
gec olmayaraq təsis yığıncağını
çağırmalıydı.
Təəssüflər olsun ki, Sovet
dövründə Azərbaycan
Xalq Cümhuriyyətinin
fəaliyyəti öyrənilməmişdir. Belə ki,
kommunist idealogiyası
tərfindən bu məsələnin öyrənilməsinə
faktiki qadağa qoyulmuş, hələ bu azmış kimi, əksinə, onun fəaliyyətinin, həyata keçirdiyi tədbirlərin və o dövrün hadisələrinin
mahiyyəti təhrif olunmuşdu. Qeyd etmək yerinə düşər ki, Sovetlər dönəmində
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin «Milli İslam Şurası» orqanının adından
«İslam» sözü
mexaniki olaraq çıxarılmış və
həmin orqanın adı təhrif edilərək «Azərbaycan
Milli Şurası» adlandırılmışdır.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti cəmi 23 aylıq fəaliyyəti dövründə
müstəqil respublikanın
ədliyyə, məhkəmə,
polis və prokurorluq orqanlarının yaradılmasına
xüsusi əhəmiyyət
vermişdir.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Nazirlər
Şurasının 1 oktyabr
1918-ci il tarixli qərarı ilə Bakı Dairə Məhkəməsi
və onun tabeçiliyində prokurorluğun
fəaliyyəti bərpa
edilmiş, başqa sözlə prokurorluq orqanları yaradılmışdır.
Təsadüfü deyildir
ki, elə həmin tarix əsas götürülərək
Azərbaycan Respublikasının
Prezidenti ümumilli lider Heydər Əliyevin 17 iyul 1998-ci il tarixli
Sərəncamı ilə
hər ilin oktyabrın 1-nin Azərbaycan
Respublikası Prokurorluğu
işçilərinin peşə
bayramı kimi qeyd edilməsi qərara alınmışdır.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Nazirlər Şurasının 14 noyabr 1918-ci il tarixli qərarı ilə «Azərbaycan Məhkəmə Palatası haqqında Əsasnamə» təstiq edilir. Əsasnamənin 5-ci maddəsinə əsasən Azərbaycan Məhkəmə Palatası yanında prokuror və onun müəyyən sayda yoldaşı (müavini – İ.A) olur. Azərbaycan Məhkəmə Palatasının və onun yanındakı Prokuror Nəzarətinin predmet dairəsi Əsasnamənin 6-cı maddəsinə müvafiq olaraq, 1864-cü il Nizamnamələri və Müvəqqəti Hökumətin 1917-ci ildə verilən müvafiq qanunları ilə müəyyən olunurdu. Azərbaycan Məhkəmə Palatasının və onun yanındakı Prokuror Nəzarətinin hakimiyyəti Azərbaycan Respublikasının bütün ərazisinə şamil edilirdi.
Bütün bunlara baxmayaraq, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə prokurorluq orqanları haqqında geniş və hərtərəfli müvafiq normativ hüquqi akt qəbul edilməmişdir. Səbəb ondan ibarət idi ki, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti rəhbərlərinin kifayət qədər dövləti idarə etmək təcrübəsi yox idi. Digər tərəfdən, əsas səbəb ondan ibarət idi ki, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti, nisbətən qısa müddət – cəmisi 23 ay yaşamışdır.
Nəzərə almaq lazımdır ki, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökuməti 23 iyun 1918-ci il tarixdə «Rusiya və Zaqafqaziya qanunlarının qüvvəsinin müvəqqəti saxlanılması haqqında» qərar qəbul etmişdir. Həmin qərara görə hazırda qüvvdə olan bütün idarəçilik və məhkəmə sahələrini əhatə edən qanunlar, nəzərdə tutulmuş qaydada, hökumət tərəfindən ləğv və ya dəyişilməyincə öz qüvvəsini saxlayır.
Beləliklə, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə prokurorluq məhkəmə orqanlarının tərkibində fəaliyyət göstərməklə, əsasən məhkəmədə dövlət ittihamı müdafiə etmək funksiyasını həyata keçirirdi. Ədliyyə nazirinin Bakı və Gəncə dairə məhkəmələrinin prokurorlarına ünvanlanan 8 dekabr 1918-ci il tarixli təmimnaməsi ilə prokuror müavinlərinə, habelə «ibtidai istintaqın aparılmasına faktiki göz qoyulması» vəzifəsi də həvalə edilirdi.
Azərbaycan Məhkəmə Palatası yanındakı Prokuror Nəzarəti cinayət prosesində ittihamı müdafiə və məhkəmə orqanlarında qanunların düzgün tətbiqinə nəzarət funksiyalarını həyata keçirirdi. Respublika Prokuror Nəzarətinə Baş prokuror rəhbərlik edirdi, o, habelə Ədliyyə naziri kimi, ali məhkəmə idarəçiliyi orqanlarının rəhbəri hesab edilirdi. Başqa sözlə, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə Ədliyyə Naziri eyni zamanda Respublika prokuroru vəzifəsini yerinə yetirirdi.
X.Xasməmmədov, A.Səfikürdiski və T.Makinski Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ədliyyə nazirləri, eyni zamanda Xalq Cümhuriyyətinin ilk Baş prokurorları olmuşlar.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Nazirlər Şurasının 14 noyabr 1918-ci il tarixli qərarı ilə «Azərbaycan Məhkəmə Palatası haqqında Əsasnamə» təsdiq edilir. Əsasnamənin 5-ci maddəsinə əsasən Azərbaycan Məhkəmə Palatası yanında prokuror və onun müəyyən sayda yoldaşı (müavini İ.A) olur. Azərbaycan Məhkəmə Palatasının və onun yanındakı Prokuror Nəzarətinin predmet dairəsi Əsasnamənin 6-cı maddəsinə müvafiq olaraq, 1864-cü il məhkəmə nizamnamələri və Müvəqqəti Hökumətin 1917-ci ildə verilən müvafiq qanunları ilə müəyyən olunurdu. Azərbaycan Məhkəmə Palatasının və onun yanındakı Prokuror Nəzarətinin hakimiyyəti Azərbaycan Respublikasının bütün ərazisinə şamil edilirdi.
Şərqdə yaradılmış ilk parlamentli respublika olan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti 1920-ci ilin aprelin 27-dən 28-nə keçən gecə bolşevik Rusiyasının XI Qızıl Ordusu tərəfindən süquta yetirilir.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin özü kimi, onun prokurorluq orqanları, nisbətən qısa müddət yaşasa da, şərəfli bir yol keçmiş və onun hər səhifəsi xalqımızın yaddaşında əbədi olaraq qalacaqdır.
İlham Abbasov,
Ədliyyə Akademiyasının baş
müəllimi,
hüquq üzrə fəlsəfə doktoru,
baş ədliyyə müşaviri
Kaspi. -
2014.- 24 sentyabr.- S. 15.