Atıl-batıl çərşənbə
Mən burada sizə qısa olaraq bahar bayramı olan “Novruz” haqqında danışmaq istərdim. İstərdim ki, bu mərasimləri həm müstəqil Azərbaycan Respublikası, həm uzun illər yeni il təqvimi kimi qəbul edib icra etmiş Güney Azərbaycan həyatı, oradakı soydaşlarımızın adət-ənənələri timsalında sizə təqdim edim.
Həmin adətlər Quzey Azərbaycanda da 70 il dəyişmədi, günümüzdə, məişətimizdə, qəlbimizdə, düşüncəmizdə yaşadıldı. Bununla belə, XX əsrin 70-ci illərində Sovet dönəmində Azərbaycanda çərşənbə axşamı mərasimlərində tonqal qalamaq, onun ətrafina yığışmaq mitinq keçirməyə bərabər bir iş hesab olunardı və belə təşəbbüslər ən yaxşı formada təqiblər, ali təhsil ocağından qovulmaq və pis hallarda isə azadlıqdan müəyyən müddətə məhrum olma cəzası ilə də nəticələnə bilərdi.
Müstəqillik qazanıldıqdan sonrakı dönəmlərdə Azərbaycanımız Novruzu yeni təqvim ilinə bərabər ən ciddi və müqəddəs bir tərzdə qeyd etməyə başladı! O, daha da zənginləşdi, milli bayramımıza çevrildi, dövlət səviyyəsinə qaldırıldı və hətta beynəlxalq miqyaslarda təqdim edildi.
Novruz bayramı elimizin-obamızın qədim tarixinə köklənmiş, adət-ənənələrimizi, milli ruhumuzu özündə əks etdirən ən gözəl el şənliyimizdir. Bu bayram illərin qışından, soyuğundan, qarından, istisindən, bürküsündən, xalqımızın yağı düşmənə qarşı döyüş meydanlarından, zəfərlərindən, torpaqda xarüqələr yaradan zəhmətkeş insanların həyat tərzindən, düşüncə və əqidə süzgəcindən keçərək əxlaqımıza, mədəniyyətimizə hopdu, milli kimliyimizi təcəssüm etdirən bir amilə çevrildi!
Elə buradaca qeyd edək ki, “Novruz” təqvimi ən qədim təqvimlərdən biri hesab edilir və o, günəşin hərəkətinə əsaslanır. Novruzla bağlı bizə məlum olan ən qədim təqvim miladdan öncə 505-ci ildə bərpa edilmiş "Yeni Avesta" təqvimidir. Buna “Salname-ye Zərtoşti” (Zərdüşt salnaməsi) də deyirlər. Ən qədim "Avesta" haqqında verilən məlumatlar onun Azərbaycan mühiti ilə bağlı olmasını və maqlar tərəfindən təlim edilib yayılmasını təsdiq edir. Qədim "Avesta" təqviminə görə, ilin uzunluğu 360 gün hesab olunmuş, dəqiqlik itməsin deyə, ilə hər altı ildə bir ay, hər yüz iyirmi ildə isə daha bir ay əlavə edilmişdir. Əhəməni hökmdarı Daranın dövründə bərpa edilmiş Zərdüşt salnaməsinə görə isə ilin uzunluğu 365 gün hesab edilmiş, ilə hər dörd ildə bir gün, hər 120 ildə bir ay əlavə edilmişdir. Ona görə də yazın ilk günü hesab eilən Novruz ilin müxtəlif fəsillərinə düşürdü.
Əslində bahar türk dünyasının bayramıdır. Belə ki, uzun əsrlər və qərinlər boyu əsasən köçəri həyat tərzi sürmüş, xüsusilə maldarlıqla məşğul olaraq ilin fəsillıərini daha çox yaylaq-qışlaq mövsümləri ilə tənzimləyən türklər ilin bu fəslini təbiətin oyanışının başlanğıcı hesab edərək, bütün işlərini və hesablarını baharın gəlişinə, iş-gücün bu zaman başlanmasına bağlamışlar, hətta türk sultanları bahar fəslinin ilk gününü – 21 martı təqvim ilinin ilk günü kimi təyin edərək vergilərin toplanması zamanını da həmin günə nisbətdə təyin etdilər.
Yazın ilk günü xalq qarın, qışın getmsindən və təbiətin ayılmasında sevinib öz şadlıqlarını müxtəlif mərasimlərdə əks etdirməklə baharı qarşılamışlar. Baharda nəinki təbiət canlanır, al-əlvan geyinir, bütün çöl-çəmən, dağ-meşə yaşıllığa bürünür, eyni zamanda bütün canlı aləm hərəkətə gəlir, coşur, cütləşir, valideynlər oğulları-qızları üçün ən yaxşı geyimləri tədarük edir, onlar üçün ən yaxşı və xoşbəxt anlar bəxş edəcək günləri arzulayır və yalnız bəxtəvərlikdən danışırlar.
Həftənin çərşənbə axşamı günü xalq arasında yüngül və yaxşı gün hesab edildiyindən, həmin günlərdə təmizləmə, yuma işlərini görərdilər, “əzizi ölənlərin ürəyi açılmaz” deyə tanışlar, yaxınlar gedib onun da evinin tozunu alardılar.
El-obamızda adətdir ki, bayrama qırx gün qalmışdan pay yollamaq fikrinə düşərlər. Gəlinlərə ata və ya qardaş evindən, adaxlı qızlara isə oğlan evindən pay gedər, imkan olarsa, xala və bibini də yaddan çıxarmazlar, payın üstünə onlar üçün də “xələt” qoyarlar.
Dahi Şəhriyarın “Heydər babaya salam!” poemasında “Novruz”un bu adət-ənnənələri beləcə tərənnüm edilir:
Bayram idi,
gecə quşu oxurdu,
Adaxlı
qız bəy corabın toxurdu,
Hər kəs
şalın bir bacadan soxurdu,
Ay nə
gözəl qaydadı şal sallamq!
Bəy
şalına bayramlğı bağlamaq!
Bayram
olub, qızıl palçıq əzərlər,
Naxış
vurub, otaqları bəzərlər
Taxçalara
düzmələri düzərlər
Qız-gəlinin
fındıqçası, hənası,
Həvəslənər anası, qaynanası.
Bakiçinin
sözü, sovu kağızı,
İnəklərin
bulaması, ağızı,
Çərşənbənin
girdəkanı, cəvizi
Qızlar
deyər: “Atıl-batıl çərşənbə,
Ayna təkin baxtım açıl çərşənbə!”
Evin kişik yaşlı oğlan uşaqları
üçün “su bülbülü”, tütək və
kiçik yaşlı qız uşaqları üçün
isə “dülgə” qoyardılar. Kuzəçilər
bu əşyaları saxsıdan düzəldər və
onların üzərində də gül və ya başqa
şəkillər çəkərdilər. Su bülbülünə su töküb lüləyindən
üfürərdilər və o da bülbül səsi
çxarıb bülbülün yazda cəh-cəh
vurmasının yaxınlaşmasını bildirərdi.
Dülgənin içərisinə müxtəlif
rənglərlə boyanmış yumurta qoyardılar.
Çərşənbə
axşamlarında gün batandan od
yandırmağa başlayarlar. Oddan qabaq evdə
qalan qızları çubuq və ya süpürgə ilə
bayıra qovan, onların tez ərə getməsini istəyən
analar da olardı. Uşaqlar “taraqqa”
adlı fitil düzəldib yandırar və göyə
atardılar və göyə atılan həmin yanar fitil ulduz
saçan fişəng rolunu oynayardı. Əgər həmin
gün yerdə qar olsaydı, uşaqlar qaş-qabaq sallayıb
deyərdilər: “Ulduzlu fişəng top-taraqqa, çərşənbə
qaldı qar altda”. Od qaladıqdan sonra evə
gedib qarışıq məcməyinin (sininin) başında
oturarlar. Həmin məcməyidə iydə,
qax, noxud, kişmiş, quru tut və qorğa olardı. Məcməyidə ailə üzvlərinin sayı qədər
şam yanardı. Boş otaqlarda və dəhlizdə
də şam yandırarlar.
Qulaq asmaq, qapı pusmaq, qurşaq atmaq (şal sallamaq)
çərşənbə gecəsinin mərasimlərindəndir. Niyyət eləyib özgənin
evinə gedib qapı və ya pəncərə arxasından
qulaq asarlar, yaxşı sözü xoş və pis
sözü də bəd əlamət kim
bilərlər. Ona görə də bu günlərdə
uşaqlara tapşırırlar ki, evdə yaxşı söz
danışsınlar ki, birdən qulaq asmağa gələn
olar.
El adətinə görə kənd yerlərində evlərin
bacasından və ya da qapıdan içəriyə qurşaq
atarlar (biz indi buna “torba atdı” və ya “papaq atdı” da
deyirik). Ev yiyəsi də məcməyidə olan
qarışıq sovqatlardan və ya da bir xələt qoyub
qurşağın başından tərpədərək “day
çək apar” sözünü deyər. Oğlana sevdiyi qızı verməyəndə,
oğlan özü və ya da qohum-qardaşdan biri qız evinə
qurşaq atar. Bəzi vaxtlar qız evi “day əziz
gündə gəliblər” deyib qurşağa bir şey
qoymaqla öz razılıqlarını bildirərlər.
Çərşənbə axşamı gecəsi evdə
zibil qoymazlar qalsın. Mis qabları qalaylatdırarlar. Kimsə həmin axşam öz evindən
başqasına qonaq getməz, qonşuda da qab qalmaz, onu
qaytararlar. Xanımlar da yatmamışdan
öncə əllərinə həna qoyarlar. Səhər
çağı ala qaranlıqdan durub su novunun üstünə
gedərlər, nov üstündən atlanıb “diş
ağrım, baş ağrım, göz ağrım burda
qalsın deyərlər, təzə kuzədə nov
üstündən evə su gətirər, o sudan evin 4
bucağına səpib “qoy qurd-quş olmasın” deyə
söyləyərlər. “Bəxtim
açılsın” deyib suyu qıçları ilə kəsərlər.
Uşağı olmayan qadınlar, gəlinlər
“çilləm kəsilsin” deyib su üzərindən
atılarlar və həmin suda əl-üzlərini də
yuyarlar. Beləliklə, gecə əllərinə
qoyduqları xınanı yuyub yaxın tanışlarla
görüşməyə, çərşənbələri
təbrik etməyə gedərlər. Uşaqlara
da boyanmış yumurta verirlər və bundan sonra
küçələrdə yumurta oynu başlayır.
Şəhriyar demişkən:
Yumurtanı
göyçək, güllü boyardıq,
Çaqqışdırıb
sınanları soyardıq,
Oynamaqdan bircə məgər doyardıq?
Əli mənə
yaşıl aşıq verərdi,
İrza mənə
Noruz gülü dərərdi!
Elimizin adətinə görə, çərşənbə
günü küsülüləri barışdırıb
düşmənçiliyi aradan qaldırmağa
çalışırlar. Barışıq niyyəti
olan tərəf “gəlmişəm çərşənbələşməyə,
çərşənbələşsən də çərşənbələşəcəyəm,
çərşənbələşməsən də” deyərək
qarşı tərəfin ürəyində bir məhəbbət
və mərhəmət hissi yaradaraq son nəticədə
sülhə nail olur.
Çərşənbə
axşamı günü qonşu-qonşuya, dükan-dükana
od verməz. Deyərlər
“od verilən yerdən işıq kəsilər!”
Bayramda il təhvili süfrəsi üzərinə
toyuğun sinəsini, balıq, qiymə, kükü, sumaq,
sarmısaq (və ya da turşusunu), gülab, göyərti və
məcməyidə çərşənbə
qarışığı qoyarlar.
Aynanın (güzgünün) üzərinə Quran və
onun da üzərinə sikkə qoymaq adəti də var. Belə
ki, sübh tezdən evin çörək qazananı işə
gedəndə ailənin ən kiçik üzvü həmin
sikkəni ona verir. İl təhvil olan kimi gəlin qaynananın
əlinə gülab tökür, qaynananın üzündən,
qaynatanın isə sağ çiynindən öpür.
Türk ellərinin bahar bayramı ilə bağlı
keçirilən el şənliklərində bir “Təkə”
(Təkəm və ya da Təkəmçi) totemi də
vardır. Maldarlıqla məşğul olan köçəri
türk tayfalarında yaz-yay qıvraq və sürünün
başında qabaqda gedən erkək keçiyə təkə
deyərlər. Təkə
yağışı-qarı sevməz və belə şəraitlərdə
acizləşər. Ona görə də türk ellərinin
adət-ənələrindən qaynaqlanmış şifahi
xalq ədəbiyyatı nümunələrimizdə belə
bir deyim də var. Yazda təkədən soruşurlar “ay təkə
bu sürü kimindir?”. Təkə sinəsini
qabağa verib deyir “Mənimdir!”. Amma
qar-yağışda özünü itirər və deyər
“Bilmirəm!”. Beləliklə,
baharın gəlməsindən hamıdan çox təkə
sevinər.
Bəlkə,
elə buna görədir ki, baharla bağlı el şənliklərində
Təkəm və ya Təkəmçi boynuna bir torba
salıb aldıqlarını ora yığar və taxtadan
düzəltiyi təkə fiqurunu oynada-oynada özü də
belə oxuyar:
Təkəm
oyun eylər,
Qurdu qoyun eylər.
Yığar
Gilan düyüsün,
Çəpiş
bəyin toyun eylər!
Həmin taxta fiqurdan olan təkənin belinə fərş
bağlayar, boynuna zınqırov salar və başına da
qotaz taxarlar. Təkəni bəzəmək üçün
güzgü və muncuqdan da istifadə edilir. Elə buna görə də həmin təkə
fiqurunu oynadıb, oxuyan şəxsə “Təkəm” və ya
“Təkəmçi” deyirlər. Hər təkəmçinin
özünəməxsus küçələri olar və
ayrı təkəmçi ora gəlməz. Təkəmçi
ərə getməli qızlara zarafatla öz qoşduğu
şeirləri oxuyar, onları güldürər və onlardan
ənamlarını alar:
Yaşlılar,
ay yaşlılar,
Divardan
boylaşallar,
Bu əyyamın
qızları,
Ər üstə dalaşallar.
Ağ
dumanın üzləri,
Yerə gəlməz
dizləri,
Bu əyyamın
qızları
Kəbin kəsir özləri.
Yazın
gəlişini qarşıladığımız ən
gözəl adətlər sırasında hamı
üçün əziz olan 4 çərşənbə
axşamı günləri vardır ki, Azərbaycanın
Quzeyində onları belə sıralayırlar:
1. Su
çərşənbəsi;
2. Od
çərşənbəsi;
3. Yel
çərşənbəsi;
4.
Axır (torpaq) çərşənbəsi.
Çərşənbələrin içərisində
ən vacibi axırıncı – axır çərşənbə
axşamıdır. Həmin gün ailəyə səadət,
xoşbəxtlik və bütün pis əlamətlərdən
uzaq olmaq arzulanır. Bütün evlərdə
bayram süfrəsi açılır. Cürbəcür
yeməklər, əsasən aş, paxlava, şəkərbura,
şəkərçörək, şorqoğal, və s. kimi
şirniyatlar hazırlanır. Xonçanın
ortasında səməni, hər ailə üzvünə aid
şam, boyadılmış yumurtalar qoyulur. Stolda yeddi növ yemək olur. Həmin
gün hamı öz evində olmalıdır, ancaq uşaqlar
ata-analarına baş çəkib, yenə də evə
qayıtmalıdırlar.
Güney
Azərbaycanda da 4 (dörd) çərşənbə mərasimi
mövcuddur və bu cür sıralanır:
1. Xəbərçi
çərşənbə;
El içində belə rəvayət edirlər ki, “xəbərçi
çərşənbə” bayramın yetişməsi
müştülüğunu verir və qar soyuğun getməsindən
söz açır.
2. Kölə
çərşənbə;
“Kölə çərşənbə”də
toyuqların tükünü yolub, qoyunlarln yununu
qırxırlar. Bu gözəl dəb Azərbaycan
xalqının təsərrüfat həyati, məşğuliyyəti
və öz ellərinə, onun inkişafına, illərlə
formalaşmız iş-güclərinə
bağlılığı ilə izah oluna bilər.
3. Qara
çərşənbə;
“Qara çərşənbə”də el qadınları
ev-eşiyin hisini-pasını alıb səliqə və
sahman yaradarlar.
4.
Axır çərşənbə.
“Axır çərşənbə”də ot-küləş
yığıb yandırar, odun üstündən
atılıb şənlik edərlər. Səhər
çağı yuxudan durub mal-davarın üzünə su səpərlər
və suyu aydınlıq bilib bayramın yetişməsini
gözləyərlər.
Müstəqil
Vətənimiz Azərbaycanda “Novruz”un qeyd
edilməsi mərasimi artıq rəsmi bayram şəklini
almışdır. Qeyd etməliyik ki, “Novruz” adlı bahar
bayramımız, onunla ilgili mərasimlərimiz, adətlərimiz
Azərbaycandan kənarda başqa şərq elləri
arasında da geniş miqyasda yayılmış və qeyd
edilir və bu gözəl mərasimlər sözün əsl
mənasında sülh, dostluq, qardaşlıq və əmin-amanlıq
bayramıdır.
Səməd Bayramzadə,
tarixi elmləri üzrə fəlsəfə doktoru
Bakı-çərşənbə
axşamı, 24 fevral, 2015
Kaspi.-2015.-26 fevral.-S.15.