Mübarizə, alın təri, yuxusuz gecələr...
Akademik Teymur Bünyadov: “Xalam dedi ki, rəhmətlik
qardaşımın paltosunu satıb buğda alım”
Canının,
qanının mübarizə, zəhmət, alın təri, yuxusuz gecələr olduğunu
və bunların hesabına istədiklərinə
çatdığını deyir.
Uşaqlıq və gənclik illərində
qarşılaşdığı çətinliklərin onun zəhmətlə böyüməsi, həyat
mübarizələrində daha inadkar olması ilə nəticələnir. Bu dəfə
Azərbaycan Milli Elmlər
Akademiyasının 87 yaşlı həqiqi üzvü,
Arxeologiya və Etnoqrafiya
İnstitutunun Tarixi etnoqrafiya şöbəsinin rəhbəri, əməkdar
elm xadimi, tarix elmləri doktoru, professor Teymur Bünyadovun uşaqlıq və gənclik illərinə
nəzər saldıq...
“Heç
kim deyə bilməzdi ki,
sən yetimsən”
1928-ci il yanvarın 20-də Qazax bölgəsinin Şıxlı kəndində qulluqçu ailəsində dünyaya göz açıb. 7 yaşında anasını, 8 yaşında atasını itirib. 1937-ci ildə atası Əmiraslan xalq düşməni kimi repressiyaya məruz qalır və 1938-ci ilin əvvəllərində Qazaxda güllələnir. 19 il qorxu-hürküdə içərisində yaşayıb, bəzən “xalq düşməninin oğludur” deyə qəlbinə də dəyiblər. Valideynlərini və tək qardaşını itirən 8 yaşlı Teymuru əmisi və əmisinin həyat yoldaşı olan xalası saxlayır: “Əmim uşaqları bir yana idi, mən bir yana. Çünki bacı ilə, qardaşın yadigarı olmuşam. Onlar mənə övladlarına etmədiklərinin ediblər. Qabiliyyətim, bacarığım, işgüzarlığımla da bu hörməti qazanmışam. O qədər ötkəm adamam ki, heç kim mənə deyə bilməzdi ki, sən yetimsən”.
14 yaşından həm oxuyur, həm də evə pul gətirir
Birinci sinfə Şıxlı kənd orta məktəbində getsə də, valideynlərinin vəfatından sonra əmisigildə qaldığından təhsilini Ağstafa rayonunun Muğanlı kəndindəki orta məktəbdə davam etdirir. Müharibə başlayanda 14 yaşı olmasına baxmayaraq məktəbə gedə-gedə əmisinin ailəsinin dolanışığı da onun üzərinə düşür. Əmisi və böyük əmisi oğlu əsgər getdiyindən Teymur ailənin böyük oğlu sayılırdı: “Çox əziyyət çəkirdim, həm dərs oxuyur, həm də evi ərzaqla təmin etmək üçün dəridən-qabıqdan çıxırdım. Bizim kəndlə Qazaxın arası 35 km-dir. Qazaxa gedəndə pambıq aparırdım. Üstünə də doğradığım odunu qoyurdum. Qazaxda satıb əlimə düşəni alırdım. Özü də o yollarda hərəkət etmək belə qorxulu idi, çünki yollar qaçaq-quldurla dolmuşdu. Bir dəfə də Salahlı kəndindən çıxanda, qarşımızı qaçaqlar kəsdi. 2-3 araba adam idik, hamımız arabadan düşdük. Üstümüzdəki arpadan bişirilmiş əl boyda çörəyi və balaca bankada üzü alınmış keçi südünü alıb bizi buraxdılar”.
“Rəhmətlik qardaşımın paltosuna buğda aldım”
Aclıq illərində qardaşının vəfat etdiyini deyən müsahibimiz qardaşından qalan «drab» paltonu xalasının məsləhəti ilə satmalı olur: “Xalam dedi ki, Astanbəyli kəndinə gedim, paltonu orada atamın dostu olan kolxoz sədri çopur Məmmədə verim, satsınlar, puluna da buğda alıb dəyirmanda üyüdüm. Elə də etdim. Mənə yaxşı hörmət etdilər, paltonu götürdülər və pula 4 put buğda aldım. Üyüdüb geri qayıdanda yolda xurcun uzunqulağın başından aşıb yerə düşdü. Bilmədim nə edim, qaldırmağa gücün çatmazdı. Axşam saat 6 idi, qaranlıq düşürdü, kəndə də 5 km yol qalmışdı. Əvvəlcə düşündüm ki, xurcunu burada qoyub kənddən adam çağırmağa gedim. Gecəni də orda qalmağa qorxdum ki, qaçaq-quldur gəlib unu əlimdən alacaq, özümü də öldürəcək. Birdən elə bil vəhy gəldi. Təpiklə uzunqulağın ayağından vurdum, yıxıldı. Xurcunu sürütləyə-sürütləyə belinə qoydum. Gələndə gördüm ki, qardaşımın paltosu evimizdədir. Mən buğdanı üyüdüb gətirənə qədər atamın dostu onu evimizə göndərmişdi”.
Məktəbi qızıl medalla bitirir
Ailənin yükü üzərində olmasına baxmayaraq, Teymur dərslərini də axsatmır. Məktəbi qızıl medalla bitirir və imtahansız indiki Bakı Dövlət Universitetinin Tarix fakültəsinə daxil olur. Tələbəlik illəri də müharibədən sonraya təsadüf etdiyindən kasıbçılıqla keçir. Bakıda yataqxanada qalır. Hər kənddən gələndə xalası ona yavanlıq kimi 4-5 kq qovut hazırlayır, əriştə kəsib qurudub yollayır ki, suya töküb yesin: “Günüm-güzəranım yaxşı keçmirdi. Amma həmişə hansısa səs mənə deyirdi ki, arxayın ol, qorxma, mübariz ol, sən həmişə qalib gələcəksən. 87 yaşım var. Şükürlər olsun, yaşayıram, yaradıram, yazıram, nəvələrim, nəticələrim var”.
“Stalin gələndə özünü
maşının altına
at”
1951-ci ildə universiteti
fərqlənmə diplomu
ilə bitirərək
Şirvanşahlar dövlət
muzeyində işə
başlayır. Sonra onu milli təhlükəsizlik
orqanlarında işləmək
üçün görüşə
dəvət edirlər:
“Mənimlə xeyli söhbət edəndən
sonra dedim ki, atam xalq
düşməni kimi
güllələnib, siz
məni buraya nahaq çağırırsınız.
Onlar sözügedən orqanlarda
işləmək üçün
məhz mənim kimi adamın lazım olduğunu bildirdilər. Çox qorxdum.
Atamı
bu idarə güllələyib, indi də məni işə dəvət edirlər. İşdən imtina etdim və aspiranturada oxumaq üçün Moskvaya getdim”.
Moskvada oxuyanda Tomskdan məktub alır: “Tomskda yaşayan əmim oğlunun qızından məktub gəldi. Yazırdı ki, Kremlin qapısında
durum, Stalin gələndə özümü maşınının
altına atıb deyim ki, atamın,
əmim oğlanlarının
təqsiri yoxdur.
Əmim nəvəsi bilmirdi ki, məni Stalinə
yaxın buraxan kimdir. Qeyd edim ki, bizim
nəsildən adam qalmamışdı,
hamısını sürgün
etmişdilər. Atam xalq düşməni olduğuna görə əmisi uşaqlarına
10-11 il iş
vermişdilər”.
Moskvadan
qayıdanda T.Bünyadov
Bakıda kirayədə
qalır: “Bakıda təhsil alan
xalam uşaqları, qohum-əqrəba hamımız
baş-ayaq yatırdıq.
Əmimlə xalamın uşaqlarını
mən oxudur, üstlərində dururdum.
Onların hamısını oxutdum, evləndirdim, ərə verdim”.
Elmi fəaliyyəti
T.Bünyadov SSRİ Elmlər Akademiyasının
Maddi Mədəniyyət
Tarixi İnstitutunun aspiranturasında oxuyur. Məşhur Qafqazşünas alim, Lenin
mükafatı laureatı
Krupnovun rəhbərliyi
altında namizədlik
dissertasiyasını müdafiə
edərək tarix elmləri namizədi alimlik dərəcəsi alır. Müdafiədə
iştirak edən Qafqazşünas alimlər
dissertasiya işinə
yüksək qiymət
verir, bu mövzuda tədqiqat əsərinin təkcə
Azərbaycanda deyil, hətta bütün Qafqazda ilk dəfə qələmə alındığını
və tarixşünaslıq
baxımından mühüm
əhəmiyyət kəsb
etdiyini vurğulayırlar.
Moskva həyatını
başa vuran T.Bünyadov sonrakı elmi fəaliyyətini Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Tarix,
1993-cü ildən isə
Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunda davam etdirir. 40 yaşında
o, “Azərbaycanın qədim
və Orta əsrlərdə təsərrüfat
həyatı” mövzusunda
doktorluq dissertasiyası
müdafiə edərək,
arxeologiya və etnoqrafiya elmləri sahəsində respublikada
ilk tarix elmləri doktoru alimlik dərəcəsi alır,
1970-ci ildə isə
professor adına layiq görülür. Taleyini elmə bağlayan zəhmətkeş alim
1989-cu ildə Azərbaycan
EA-nın müxbir üzvü, 2001-ci ildə
isə AMEA-nın həqiqi üzvü seçilir.
Azərbaycan arxeologiya və
etnoqrafiya elminə aid
29 monoqrafiyanın, 1000-ə yaxın məqalənin müəllifi olan akademik T.Bünyadovun əsərləri təkcə
respublikamızda deyil,
onun hüdudlarından
uzaqlarda - Türkiyə,
İran, Rusiya, Ukrayna, Norveç kimi ölkələrdə
də çap edilib.
Azərbaycanın bütün bölgələrini
qarış-qarış gəzən,
topladığı etnoqrafik
materialları özünəməxsus
dəsti-xətlə yazıya
gətirən xalqşünas
akademikin “Ana Kürüm”,
“Qızıl qaya”, “Mərd qalalar, sərt qayalar”, “Zirvəqala” kimi əsərlərində vətənin
müxtəlif guşələrinin
tarixi, etnoqrafiyası öz əksini tapıb.
Akademik T.Ə.Bünyadov
təkcə tarixçi-etnoqraf
alim deyil, həm də folklorşünas, nasir və şairdir. Onun
1991-ci ildə yüksək
tirajla nəşr edilən “Göz yaşları” romanı, “Xan çinar kölgəsində”, “Anam
birdi, vətən tək”, “Başı çalmalı dağlar” adlı üçcildlik bayatı kitabları oxucuların böyük sevgisi ilə qarşılanıb.
Müsahibimiz Azərbaycan türklərinin
qəhrəmanlıq tarixindən
bəhs edən “Qız var oğuldan
qeyrətli”, “Cavanşir”,
“Atropat”, “Babək”, “Şəmsəddin Eldəniz”
və s. kimi elmi-populyar əsərlərinin
də müəllifidir.
Pedaqoji fəaliyyəti
T.Bünyadov təkcə elmi və bədii yaradıcılıqla deyil,
pedaqoji fəaliyyətlə
də məşğul
olub. O, uzun illər Bakı Dövlət, Dövlət Pedaqoji, Bakı Slavyan universitetlərində “Azərbaycan
tarixi”, “Qədim dünya tarixi” və “Arxeologiya” fənlərindən mühazirələr
oxuyub. Öz elmi məktəbini
yaratmış xalqşünas
alimin gənc kadrların hazırlanmasında
da gərgin əməyi olub. Onun rəhbərliyi altında
10-a yaxın elmlər
doktoru, 30-dan çox elmlər namizədi-fəlsəfə
doktoru yetişib.
Həmsöhbətimiz canının, qanının
mübarizə, zəhmət,
alın təri, yuxusuz gecələr olduğunu və bunların hesabına istədiklərinə çatdığını
deyir”.
Lalə MUSAQIZI
Kaspi.-2015.-23 yanvar.-S.21.