Azərbaycan ordusu və diplomatiyasının şanlı tarixi  

Cəfər bəy Rüstəmbəyovu tanıyaq

Azərbaycan tarixində iz qoymuş tanınmış soyadlardan biri də Rüstəmbəyovlardır. Azərbaycanın istiqlalını bəyan etmiş Azərbaycan Milli Şurasının ilk tarixi iclasında iştirak etmiş tanınmış ictimai-siyasi xadimlərdən biri də Şəfi bəy Rüstəmbəyov olmuşdur. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin üzvü, jurnalist, hüquqşünas, Daxili İşlər Nazirinin müavini, Himayəetmə Nazirliyinin qaçqınların işləri üzrə baş müvəkkili, rus dilində nəşr edilən "Azərbaycan” qəzetinin redaktoru Şəfi bəy Rüstəmbəyov, eləcə də ayrı-ayrı vaxtlarda müxtəlif vəzifələrdə, o cümlədən hökumətin qərarı ilə Azərbaycanın Kuban, Krım, Don hökumətləri nəzdində diplomatik nümayəndəsi, Kubandan Bakıya qayıtdıqdan sonra isə Cümhuriyyət hökumətinin qərarı ilə Ticarət, sənaye və ərzaq nazirinin müavini işləmiş, Azərbaycan sovetləşdirildikdən sonrakı dövrlərdə, o cümlədən, 1922-ci il martın 12-də Zaqafqaziya Sosialist Federativ Sovet Respublikası yaradıldıqdan sonra Zaqafqaziya dövlət ticarəti kollegiyasının üzvü, həbsindən əvvəl Zaqafqaziya dəmir yolunda səhiyyə şöbəsinin müdiri vəzifələrində çalışmış Cəfər bəy Rüstəmbəyov bu soyadın tanınmış nümayəndələrindəndir. Əvvəlki dövrlərdə işıq üzü görmüş kütləvi nəşrlərdə və ensiklopediyalarda yuxarıda adı çəkilən şəxslər haqqında məlum səbəblər ucbatından kifayət qədər məlumatlar dərc edilmədiyindən, onlar haqqında bilgilər demək olar ki, yox səviyyəsində olmuşdur. Yalnız 1991-ci ildə, Azərbaycan Respublikası yenidən öz müstəqilliyini əldə edərək, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini özünün varisi elan etdikdən sonra həmin dövrün tarixi geniş şəkildə tədqiqata cəlb edilərək, öyrənilməyə başlandı. Artıq işıq üzü görmüş Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyasında və digər elmi-kütləvi nəşrlərdə Cümhuriyyətin bir çox ictimai-siyasi və dövlət xadimləri və onların silahdaşları haqqında ətraflı məlumatlar dərc edilmişdir. Hazırkı dövrün kütləvi nəşrlərində Şəfi bəy Rüstəmbəyovun həyat və fəaliyyəti haqqında müəyyən həcmdə məlumatlar dərc edilmiş olsa da, onun böyük qardaşı Cəfər bəy Rüstəmbəyov haqqında hər hansı bir məlumat demək olar ki, dərc edilməmiş və yaxud dərc edilmiş məlumatlar olduqca qısa və natamam olmuşdur. Tariximizin hər bir səhifəsinə dərin hörmət və ehtiramla yanaşaraq, arxiv sənəd və materialları, həmin dövrün mətbuatı və digər mənbələr əsasında, Cəfər bəy Rüstəmbəyov haqqında hazırladığım məqaləni hörmətli oxucularımızın diqqətinə çatdırıram.

Azərbaycanın maraqlarını qətiyyətlə qoruyub

Denikin ordusu 1919-cu ilin may ayına Petrovsk və Dərbənd də daxil olmaqla, demək olar ki, bütün Şimali Qafqazı zəbt edərək Azərbaycan Respublikasının sərhədlərinə daha da yaxınlaşdı. Azərbaycan real təhlükə qarşısında qaldı. Yaranmış vəziyyəti müzakirə etmək üçün Azərbaycan parlamentinin 26 may və 5 iyun 1919-cu il tarixdə fövqəladə iclasları keçirildi. Parlamentin 26 may tarixli iclasındakı çıxışında M.Ə.Rəsulzadə qeyd etdi ki, son zamanlar Azərbaycan əhalisinin həyəcanlı vəziyyətdə olmasının səbəbi "könüllər ordusu”nun Petrovsk və Dərbəndi zəbt etməsidir: "Müstəqilliyimizin müdafiə edilməsinin vacibliyi aşkardır. Dağıstan Azərbaycanın qapısıdır və orda oturan düşmənlər Azərbaycanın və bütün yeni yaranmış dövlətlərin düşmənləridir...Ona görə də biz hökumətə sual ilə müraciət edirik ki, bizim müstəqilliyimizin qorunması üçün hansı tədbirlər görülmüşdü?”

Parlamentin 5 iyun tarixli iclasında Nazirlər Sovetinin sədri Nəsib bəy Yusifbəyov bildirmişdi ki, "könüllülər ordusu”nun Azərbaycanın müstəqilliyinə baxışı respublikamız üçün qəbuledilməzdir. O, həmçinin ingilis qüvvələrinin Qafqazdakı komandanı general Q.N. Kori ilə görüşdüyünü bildirərək, qeyd etmişdi ki, Dağlı Respublikasında törədilən hadisələrdən sonra Azərbaycan artıq ona edilən vədlərə deyil, yalnız öz qüvvəsinə inanır: "Biz ingilis komandanlığından çoxlu vədlər almışıq, lakin təkrar edirəm ki, verilən vədlər heç də həmişə özünü doğrultmamışdır, ona görə də rifahımızı vədlər üzərində qurmağa bizim heç bir əsasımız yoxdur. Qonşuya ümid olan şamsız qalar. Yeganə etibarlı ümidimiz öz qüvvəmizdir və istənilən düşmənin kobud çağırışını bu qüvvəyə arxalanaraq qarşılamalıyıq. Düşmənlərimizin iştahası hədsiz, niyyətləri isə məkrlidir”.

Parlamentin həmin iclasında "Müsavat” və sosialistlər fraksiyalarından daxil olmuş ümumi qətnamədə qeyd edilirdi: "Denikin təhlükəsi haqqında hökumət başçısının məruzəsini dinlədikdən sonra Azərbaycan Parlamenti uca səslə bildirir ki, Denikinin bizim dövlətçiliyimizə qarşı niyyəti köhnə çar generallarının kiçik xalqların məhkum edilməsinə və azadlıqsevən demokratiyanın məhvinə yönəlmiş imperialist cəhdlərinin nəticəsidir, ona görə də qərara alınır: dövlətin müdafiəsi məqsədi ilə hazırkı hökumətin tərkibindən xüsusi orqan ayrılsın və ona müdafiə sahəsində təcili tədbirlərin görülməsi: ümumi səfərbərliyin elan edilməsi, ölkədə və yaxud onun ayrı-ayrı bölgələrində fövqəladə hərbi və yaxud mühasirə vəziyyətinin elan edilməsi, qüvvədə olan qanunların müvəqqəti ləğvi və yaxud dəyişdirilməsi, könüllü dəstələrin yaradılması, qeyri-məhdud kreditlərin təltəlhesab xərclənməsi üzrə müstəsna səlahiyyətlər verilsin”. 1919-cu il, iyunun 9-da Cümhuriyyət hökumətin qərarı ilə tərkibi baş nazir Nəsib bəy Yusifbəyov, hərbi nazir S.S.Mehmandarov, xarici işlər naziri M.Y.Cəfərov, rabitə yolları naziri X. Məlik-Aslanov və əmək naziri A.Səfikürdski daxil olmaqla, beş nəfərdən ibarət Dövlət Müdafiə Komitəsi yaradıldı. Ölkədə ümumi səfərbərliyin, hərbi-müdafiə vəziyyətinin elan edilməsi və müdafiə üzrə fövqəladə tədbirlərin görülməsi hüququ həmin Komitəyə verildi. Digər tərəfdən, hökumət hərbi qoşunların Dağıstan cəbhəsinə doğru çəkilməsinə qərar verdi. Azərbaycanın səsinə qonşu Gürcüstan da səs verdi. Denikinin müharibə təhlükəsinə qarşı Gürcüstanla hərbi konvensiya bağlamaq məqsədi ilə Azərbaycanın hökumət başçısı N.b.Yusifbəyov və hərbi nazir S.b.Mehmandarov Bakıdan Tiflisə yola düşdülər. 1919-cu il iyunun 16-da Tiflisdə Azərbaycan və Gürcüstan Respublikaları arasında hərbi-müdafiə müqaviləsi imzalandı. Qeyd edək ki, Zaqafqaziya konfransı tərəfindən, müstəqilliyinə və ərazi bütövlüyünə təhlükə yarandığı vaxt birgə mübarizə aparmaq üçün üç respublikanın hərbi-müdafiə ittifaqı yaradılması ilə bağlı təklif irəli sürüləndə Azərbaycan və Gürcüstan bu təklifi qəbul edərək, müqaviləni imzaladılar. Ermənistan isə bundan imtina etdi. Bunun səbəbi "könüllülər ordusu ilə Ermənistan arasındakı gizli sazişin mövcudluğu idi.

Azərbaycan respublikasının Cənubi Rusiya silahlı qüvvələrinin komandanlığı ilə rəsmi münasibətləri yox idi. Denikinin Bakıdakı nümayəndəsi polkovnik Lazarev ingilis komandanlığı nəzdində, Azərbaycanın Yekaterinodardakı nümayəndəsi Cəfər bəy Rüstəmbəyov isə Kuban hökuməti nəzdində fəaliyyət göstərmişdi. C.b.Rüstəmbəyov tutduğu həmin vəzifədə Azərbaycanın təhlükəsizliyinin təmin edilməsində və Denikinlə bağlı mümkün ola biləcək toqquşmanın və yaxud münaqişənin qarşısının alınmasında böyük rolu olmuşdur C.b.Rüstəmbəyov "könüllülər ordusu”nun Azərbaycanla qarşılıqlı münasibətləri məsələləri ilə bağlı dəfələrlə Denikinin komandanlığı nəzdindəki Britaniya hərbi missiyasının başçısı, general Briqqslə, həmçinin Cənubi Rusiya hərbi qüvvələrinin ali baş komandanı general Denikinlə görüşmüşdür. O, keçirdiyi bütün görüşlərdə Azərbaycanın maraqlarını qətiyyətlə qorumağa çalışmış və vəzifəsinin öhdəsindən lazımınca gəlmişdir.

Ağqvardiyaçılar tərəfindən həbs olunma təhlükəsi

Cəfər bəy 1919-cu il, iyunun 7-də Yekaterinodar şəhərindən Azərbaycanın xarici işlər naziri M.Y. Cəfərova göndərdiyi 105№-li məktubda həmin görüşlər haqqında ətraflı məlumat təqdim etmişdir. "Könüllülər ordusu”nun komandanlığı ilə diplomatik münasibətlərin təyin edilməsinə dair hökumətin mənfi münasibətini və neytral mövqeyini saxlamaq haqqında xarici işlər nazirinin müavini Adil xan Ziyadxanovun Azərbaycanın Kubandakı nümayəndəsi C.b. Rüstəmbəyova göndərdiyi 26 iyun 1919-cu il tarixli 1846 №-li təcili diplomatik məlumatda (depeşada) qeyd edilirdi: "Rusiyanın düzəngahında mübarizə aparan qüvvələrə münasibətdə bizim tutduğumuz bitərəfliyin gözlənilməsi mövqeyi doğrudur. "Könüllülər ordusu” ilə Azərbaycan arasında diplomatik nümayəndəliklərin mübadiləsi məsələsi hökumət tərəfindən mənfi olaraq həll edilmiş, lakin eyni zamanda, "könüllülər ordusu”nun komandanlığı ilə müxtəlif məsələlər üzrə danışıqların aparılmasına ehtiyac olduğu hallarda, belə danışıqların aparılmasının əleyhinə deyilik. Eləcə də "könüllülər ordusu” lazımi hallarda Azərbaycan hökuməti ilə danışıqların aparılmasını ingilis komandanlığı nəzdindəki nümayəndəsinə - general Lazarevə həvalə edə bilər”.

24 sentyabr 1919-cu il tarixli "Azərbaycan” qəzetində dərc olunmuş məlumatda bildirilirdi ki, Azərbaycan Respublikasının Kuban və Don hökumətləri nəzdindəki diplomatik nümayəndəsi C.b.Rüstəmbəyov Azərbaycanın maraqlarını müdafiə etmək üçün Cənubi Rusiya Silahlı Qüvvələrinin ali baş komandanlığında Azərbaycan Respublikasının nümayəndəsi təyin edilir. Denikin bolşeviklərə qarşı apardığı mübarizədə nə Azərbaycanı, nə də Gürcüstanı müttəfiq qismində özünə tərəf çəkməyə nail ola bilmədi. Buna cavab olaraq Denikin 1919-cu il, noyabrın 19-da Zaqafqaziyanın iqtisadi blokadaya alınması haqqında əmr imzaladı. Bu addımı general Denikinin diplomatik təzyiqinin sonluğu kimi qiymətləndirmək də mümkündür. Denikinin Azərbaycana və Gürcüstana qarşı elan etdiyi iqtisadi blokada nəticəsiz qaldı. Denikin nə hərbi-siyasi yolla, nədə ki, iqtisadi blokada metodu ilə həmin dövlətləri istila edə bilmədi. C.b.Rüstəmbəy ağqvardiyaçılar tərəfindən həbs olunma təhlükəsi qarşısında qaldığı üçün 1919-cu ilin noyabrın sonlarında Novorossiysk vasitəsilə Bakıya qayıtmalı oldu.

C.b.Rüstəmbəyovun Fövqəladə Komissiyada yazdığı izahatnaməsində qeyd edirdi ki, o, 1920-ci ilin fevralında ticarət, sənaye və ərzaq naziri M.H.Hacinskinin təklifi ilə həmin nazirlikdə nazir müavini təyin edilmişdir. Arxiv sənəd materiallarının araşdırılması zamanı müəyyən edilmişdir ki, həqiqətən də C.b. Rüstəmbəyov hökumətin 11 fevral 1920-ci il tarixli qərarı ilə ticarət, sənaye və ərzaq nazirinin müavini vəzifəsinə təyin edilmişdir. Həmin məlumat Cümhuriyyət hökumətinin rəsmi mətbu orqanı olan 18 fevral 1920-ci il tarixli 12№-li "Вестник Правительства Азербайджанской Республики” qəzetində dərc edilmişdir.

1924-cü ildə Azərbaycan Milli Mərkəzini yaradıblar

1920-ci ilin əvvəllərində Rusiyada gedən vətəndaş müharibəsinin bütün cəbhələrində köklü dəyişikliklər baş verdi. Yanvar ayında Krasnoyarskda Kolçakın 60 minlik ordusu təslim oldu. Sovet ordusu yanvarın 2-də Tsaritsanı, 8-də isə Rostovu ələ keçirərək Cənub cəbhəsində Denikinin qoşunlarını sıxışdırmağa nail oldu. Yuxarıda adı çəkilən generalların bolşeviklərə qalib gələ bilməyəcəyi artıq açıq-aşkar bəlli idi. Lakin qonşu Rusiyada vətəndaş müharibəsi hələ davam edirdi. Oradakı qeyri-stabil vəziyyət yenə Azərbaycan hökumətini narahat edirdi. Həmin vaxtlar "Azərbaycan ”qəzetində qeyd edilirdi: "Biz çox məmnun olardıq ki, tezliklə Rusiyada hüquq qaydası hökm sürsün, lakin elə hüquq qaydası ki, bizim üzərimizə nə ağ, nə qırmızı, də ki, qara at üzərində işğalçı göndərməsin”.

Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra C.b. Rüstəmbəyov sovet hakimiyyətinə qarsı millətçi əhval-ruhiyyəli ziyalıların bazası əsasında 1924-cü ildə yaranmış Azərbaycan Milli Mərkəzinin üzvü olmuşdur. Həmin Mərkəzə türk ziyalıları, o cümlədən Müsavat hökumətinin üzvləri, keçmiş nazirlər və əksinqilabi müsavat və ittihad partiyasının nümayəndələri rəhbərlik edirdilər. Milli Mərkəzin əsas məqsədi sovet hakimiyyətini yıxaraq, müstəqil Azərbaycan Demokratik Respublikasını yaratmaq olmuşdur. 1931-ci il, 5 sentyabr tarixdə Azərbaycan milli mərkəzinin 53 nəfər üzvünə qarşı ittiham irəli sürülmüşdür. Azərbaycan milli mərkəzinin üzvlərinin, o cümlədən C.b. Rüstəmbəyovun çox acı taleyi olmuşdur. Onların bəziləri güllələnmiş, bəziləri həbs olunmuş, bəziləri isə doğma yurd-yuvalarından sürgün edilərək məşəqqətli həyat tərzi keçirmişlər. Cümhuriyyət dövrünün bir sıra tanınmış ictimai-siyasi xadimləri kimi C.b.Rüstəmbəyov da qırmızı terrorun qurbanı olaraq, 1938-ci ildə vəfat etmişdir.

Rafiq Səfərov

Azərbaycan Respublikası Milli Arxiv idarəsinin Baş məsləhətçisi

Kaspi 2017.- 7 iyul.- S.15.