Dillərimiz getdikcə yaxınlaşır, tərcüməyə ehtiyac qalmır

Yavuz Akpinar: “Kaspi”nin Rusiya müsəlmanları arasında çox böyük etibarı və proseslərə təsiri olub”

Azərbaycan üçün çalışanlar dünyanın dörd bir tərəfində var. Bəziləri bu millətin nümayəndələridir, bəziləri ölkəmizi sevənlər. Yavuz Akpinar böyük alimdir və Azərbaycanımızı sevən, əməllə xidmət edən ziyalıdır. O "Kaspi” və "Tərcüman” qəzetlərinin bütün saylarının elektron resursa çevirib, İsmayıl bəy Qaspiralının bütün elmi irsini çapa hazırlayıb, Azərbaycanın bir çox şair və yazıçılarının əsərlərini Türkiyədə ilk dəfə dərc etdirib, Mirzə Fətəli Axundovun həyat və yaradıcılığını tədqiq edib. Onun xidmətləri o qədər çox, saysız-hesabsızdır ki, hamısını bütün əhatəliliyi ilə çatdırmaq çətindir. O, yaşadığımız əsrin yorulmaz araşdırıcısı, böyük alimidir.

– Bildiyiniz kimi, bu il bizim "Kaspi” qəzetinin 135 yaşı tamam olur. Bu qəzetlə bağlı sizin fikirlərinizi öyrənmək istərdim. "Kaspi” Azərbaycan mətbuatı tarixindəki yerini necə xarakterizə edərdiniz?

– Əslində, bu mövzuda iki fikir demək olar. Bir tarixi, yəni keçmişdə çap olunan "Kaspi” və müasir dövrdəki "Kaspi” barədə. Bu gün mən mətbuatı internetdən izləmə imkanına sahibəm və Azərbaycanla bağlı biri kimi də hər gün nəsə oxumağa çalışıram. Və məncə, "Kaspi” qəzeti Azərbaycandakı qəzetlərin içərisində ən yaxşılardan biridir. Bu qəzetin Azərbaycanın daha da tərəqqi etməsinə, irəli getməsinə, modernləşməsinə, demokratikləşməsinə böyük miqyasda xidmət etdiyinə inanıram. Son dövrlərdə Sona Vəliyevanın bəzi əsərlərini oxuduqdan, məsələn, "İşığa doğru gedən yol” romanı və s. onun Azərbaycana, dünya problemlərinə hansı gözlə baxdığını daha yaxından izləmə imkanı tapdıqdan sonra "Kaspi” qəzetinin bu yolda daha da böyük nailiyyətlər əldə edəcəyinə inamım artdı. Mən "Kaspi” qəzetinin 135 illiyini ürəkdən təbrik edirəm və bu nəşrə gələcək fəaliyyətində böyük uğurlar arzulayıram. Amma tarixi "Kaspi” qəzeti haqqında fikrimi daha asanlıqla söyləyə bilərəm. Çünki o dövr - XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində bütün Rusiya müsəlmanları, türk dünyası mənim elmi fəaliyyətimin əsas sahəsini təşkil edir. Deyə bilərəm ki, "Kaspi” artıq müsəlman qəzeti adını qazanandan sonra sadəcə Azərbaycanın deyil, bütün Rusiya müsəlmanlarının mətbu orqanı oldu. Bu gün Azərbaycan deyəndə, əslində, kiçik bir coğrafi ərazini nəzərdə tuturuq. Halbuki, 1905-ci illərdə "Kaspi” bütün Qafqaza, yəni dağıstanlılara, ləzgilərə, kumuklara, qaraçaylara, gürcü müsəlmanlarına (acarlara) da xitab edirdi. Deməyə ehtiyac yoxdur ki Ermənistan ərazisində yaşayan türklər də bu qəzeti oxuyurdular. Məsələ bununla da bitmir. Krımda, Volqaboyundakı tatarlar, hətta kazaklar arasında da "Kaspi” qəzeti oxunurdu. Daha az nisbətdə olsa da Orta Asiyada özbəklər, türkmənlər arasında da qəzetin təsiri var idi. Ona görə də "Kaspi”yə geniş bir nöqteyi-nəzərdən yanaşmaq lazımdır, sadəcə Azərbaycan tərəfindən yox. Bunun bir səbəbi də budur ki, 1905-ci ildə artıq bütün türk xalqlarında rus dili öyrənən ziyalıların sayı artmışdı. XIX əsrin ortalarında isə belələrinin sayı az idi. Məsələn, Mirzə Fətəli Axundovun, Həsən bəy Zərdabinin zamanında nə qədər adam rusca bilirdi? Barmaqla sayılacaq qədər. Amma 1905-ci ildə Azərbaycanda təkcə Qoridən məzun olan kifayət qədər rus dilini bilən var idi. Demək ki, bir tatar, kazak, noqay, kumuk, özbək bəlkə də Azərbaycan türkcəsini oxusa başa düşməyəcəkdi, amma rusca bildiyinə görə rus dilində yazılan qəzeti oxumağında problem yox idi. Ona görə də "Kaspi”nin bütün Rusiya müsəlmanları arasında çox böyük etibarı və təsiri olub. Xüsusilə, 1905-ci ildən sonra Rusiya müsəlmanları arasında bu qəzetin əhəmiyyəti İsmayıl bəy Qaspiralı, Əlimərdan bəy Topçubaşov, Yusuf Akçura, Seyit Gəray Alkin, Abdurreşid İbrahim kimi ziyalıların liderliyində toplanan Rusiya müsəlmanları konqreslərində heç bir şübhəyə imkan verməyəcək dərəcədə anlaşılmışdı. İlk konqres Nijni Novqorodda keçirildi və ondan sonra 1917-ci ilə qədər bu konqreslər davam etdi. Daha sonra Dumada "İttifaq-ı Müslimin” adlı partiyanın sədrliyini edən "Kaspi” qəzetinin baş redaktoru Əlimərdan Topçubaşı böyük bir ziyalı və nüfuzlu siyasi lider kimi bütün Rusiya müsəlmanları tərəfindən qəbul edilmişdi. Sovet dövründə də Rusiya müsəlmanları konqresləri davam etdi, Bakıda 1917-ci ildə Ümumrusiya müsəlmanları konqresi oldu. Bu konqreslərdə Topçubaşov çox böyük bir rol oynadı. Eyni zamanda, bu konqreslərin gedişi zamanı tatar, kazak, azərbaycanlı və digər türk xalqlarının nümayəndələri bir araya gəlib bir-biriylə tanış olmağa başladı. Bununla da belə bir fikir formalaşdı ki, Qaspiralının, Topçubaşovun, tatar ziyalılarından Yusif bəy Akçura, Əbdurrəşid İbrahimin liderliyi ilə "İttifaqi-müslimin”, yəni müsəlmanların ittifaqı adlı bir partiya yaransın. Və o partiya, hətta seçkilərə də getmək istədi. Düzdür, bəzi şeylər arzuladıqları kimi olmadı, çünki o dövrdə Rusiya Dumanı tez-tez dağıdır və təkrar seçkilər təyin edirdi. Amma yenə də bütün türk xalqları və müsəlmanları tarixdə ilk dəfə bir iş birliyi və qardaşlıq anlaşmasını hiss etdilər. Bu zəmini hazırlayan və 1917-ci ilə qədər davamlılığını mümkün edən fikir ocaqlarından biri də "Kaspi” idi. İsmayıl bəy Qaspiralının "Tərcüman” qəzeti, "Həyat”, "İrşad” qəzeti və digər Azərbaycan qəzetləri də həmçinin. 1917-ci ilə qədər Rusiyada çıxan qəzetlərin aralarında bir ittifaq, iş birliyi var. Qarşılıqlı şəkildə bir-birilərinin yazılarını alırdılar, xəbərlər verirdilər. Təəssüf ki, Türkiyədə də, Azərbaycanda da türk xalqlarının qəzetləri arasındakı münasibətlər hələ də əhatəli tədqiq olunmayıb. Amma mən türk dünyası fikir və ədəbiyyat hərəkatları ilə məşğul olan adam kimi bunun əhəmiyyətini anlayıram. Bu məsələlər öz tədqiqatçısını gözləyir. Dediyim tədqiqat aparılsa, "Kaspi”nin müsəlman türkləri arasında nə qədər əhəmiyyətə malik olduğu görüləcək. Tatar ziyalıları müsəlmançılıq ideallarında bir az mühafizəkardırlar. Tatarların belə olmasının səbəbi də rusların 1552-ci ildə Kazan şəhərini tutduqdan sonra burada çoxlu sayda qətilamlar, qırğınlar törətmələri idi. Buna görə də o ərazidə yaşayan tatarlar ruslarda nə gördülərsə rədd ediblər. Bunu qeyri-müsəlman hərəkəti kimi qəbul edib və içlərinə qapanmışdılar. Dolayısıyla, XIX əsrin ortalarından başlayan tatarların oyanma hərəkatında ziyalılar Qərb mədəniyyətini əxz eləsələr də, özlərini dini təsirdən xilas edə bilmədilər. Amma Azərbaycan aydınları, məsələn, Peterburqda oxuyan Əli bəy Hüseynzadə, Moskvada oxuyan Həsən bəy Zərdabi, Əlimərdan bəy Topçubaşov, Əhməd bəy Ağaoğlu isə Qərb mədəniyyətini həqiqi və hərtərəfli mənada öyrənmişdilər. Bütün bunları Rusiya müsəlmanları arasında yaymaqda isə vasitəçi rolunu qəzetlər oynayırdı ki, "Kaspi” qəzeti onlar arasında xüsusi çəkiyə malikdir. "Kaspi”yə bu baxımdan yanaşmaq lazımdır. Tatar ziyalılarının Qərb mədəniyyəti qarşısındakı tərəddüdlərini bir az da Azərbaycan ziyalıları aradan qaldırdılar. Hətta, bu işin başında olan Axundov daha da irəliyə getdi. Dolayısıyla, mən "Kaspi” qəzetinin əhəmiyyətinin günümüzdə yenidən tədqiq olunmasının, obyektiv bir şəkildə ortaya çıxarılmasının tərəfdarıyam və ümid edirəm ki, bu tədqiqlər aparılacaq.

- "Kaspi”yə yazan müəlliflərin çoxu Azərbaycan Xalq Cümhuriyyət yarananda onun əsasında dayanan adamlar idilər. "Kaspi”nin, ümumiyyətlə, Azərbaycan Cümhuriyyətinə, onun fikir tarixinin formalaşmasına təsiri nədən ibarət oldu?

- "Kaspi” sadəcə 1917-ci ildən sonra Azərbaycandakı istiqlal hərəkatını dəstəkləyən qəzetlərdən biri olmamış, eyni zamanda bütün Rusiya müsəlmanlarının istiqlala, qurtuluşa gedən yolunda çox böyük rol oynamışdır. Yəni, qəzetin sadəcə Azərbaycan Cümhuriyyətinin ortaya çıxmasında deyil, Tatar Cümhuriyyətinin, özbəklərin Buxara Xalq Cümhuriyyətinin, Krım tatarlarının hökumətlərinin qurmasında da rolu vardır. Əvvəldə də qeyd etdiyim kimi, müsəlman konqresləri istiqlala gedən yolu hazırladılar. "Kaspi”ylə birlikdə çıxan Azərbaycan, Tatar qəzetləri, İsmayıl bəy Qaspiralının "Tərcüman” qəzeti istiqlal yolunu açdılar. O istiqlal təfəkkürü bu qəzetlərin nəşriyyatından çıxdı. Əli bəy Hüseynzadənin "Həyat” qəzetindəki, Əhməd bəy Ağaoğlunun müxtəlif mətbu orqanlarda dərc olunan yazıları da istiqlal yolunda əhəmiyyətli rola malikdir. Yəni, türk xalqlarının milli şüura çatmasında, xüsusilə, Əli bəy Hüseynzadənin "Türklər kimdir, kimlərdən ibarətdir?” yazısı olduqca əhəmiyyətlidir. Bu yazının sadəcə Azərbaycan türklərinin deyil, bütün Rusiya türklərinin milli şüurlarının oyanmasında çox böyük rolu oldu.

– Haqlarında danışıqlarınız şəxsiyyətlərdən bəziləri həm də ədəbiyyat adamları idilər. Həmin dövrün ədəbi mənzərəsinin yaranmasında "Kaspi”nin rolu nədə idi?

– Təkcə "Kaspinin deyil, bu işdə bir çox qəzetlərin rolu var idi. Əvvəla, rus ədəbiyyatını nümunə kimi göstərirdilər və bununla Qərb ədəbiyyatına gedən yolu açmış kimi görünürdü. Yəni rus ədəbiyyatı birinci dərəcədə idi. Bu ənənəni birinci dəfə qıran Əli bəy Hüseynzadə olub. O, "Həyat”dakı yazıları ilə göstərdi ki, insanlığın səadətinin yolu və gələcəyi Qərbdə-Avropa ədəbiyyatındadır. Yəni Rusiyanı da təsir altına alan bir Qərb ədəbiyyatı, mədəniyyəti var. Ona görə də siz "Həyat”a, "Füyuzat”a baxsanız, burada Hötedən, Şillerdən, Şekspirdən bəhs olunduğunu görə bilərsiniz. Həmçinin, Əhməd bəy Ağaoğlunu da nümunə göstərə bilərik. Daha sonrakı qəzetlərdə də bu var. Dolayısıyla, sadəcə "Kaspi” deyil, digər qəzet və jurnallar da Azərbaycanın gözünü bütün dünyaya açdılar. Rus mühitindən başqa da bir mühit olduğunu xalqa, ziyalılara öyrətdilər.

– Sonralar "Kaspi”ni artıq "Müsəlman Kaspi”si adlandırmağa başladılar. Bu həm də qəzetin ətrafına toplaşan ziyalıların mövqeyi idi. Siz bu prosesin həm tarixini bilirsiniz, həm də bu qəzetin arxivləşdirilməsində, mənbələşdirilməsində xidmətləriniz olub.

– O yol Axundovla başladı. Abbasqulu ağa Bakıxanovun, İsmayıl bəy Qutqaşınlının, Seyid Əzim Şirvaninin də müəyyən dərəcədə rolu olsa da, əsl Qərb fikir həyatının başında dayanan Axundovdur. Onu bu mövqeyə gətirən rus dilini bilməsi idi. Buna rus dilini bildiyinə görə ruscada Avropa mütəfəkkirlərinin, məsələn, Volterin yaradıcılığı ilə tanışlığını misal göstərmək olar. Məncə, Axundova ən böyük təsir edən də elə Volter olub. Amma, unutmayaq ki, o dövrlərdə Osmanlıda – Şinasi, Namiq Kamal, Ziya Paşa, Əli Suavi kimi fikir və ədəbiyyat adamlarının başında dayandığı bir türk modernləşməsi var idi. Prosesdə müəyyən dərəcədə bu modernləşmənin də rolu var idi. Türkiyədəki modernləşmələr də 1870-ci illərdə artıq yüksək səviyyədə idi və hərəkatdan Həsən bəy Zərdabinin də xəbəri var idi. Daha sonrakı illərdə M.Şahtaxtlı Türkiyədə olub və İstanbulda qəzet müxbiri kimi çalışıb. Türkiyədəki yeniləşmə hərəkatlarından Ə.Ağaoğlunun və Ə.Hüseynzadənin də xəbəri var idi. Türkiyədəki yeniləşmə hərəkatları, ümumilikdə, Qərb mədəniyyətinin müsəlman, türk yolu idi. Bu yolun başında Namiq Kamal dururdu. 1912-ci ildə M. Ə. Rəsulzadənin İrandan Türkiyəyə gəldiyi zamanlarda, bu kimi ziyalıların axını nəticəsində Türkiyədə bir islamçılıq, türkçülük hərəkatı formalaşmışdı. Bu hərəkat, xüsusilə, islamçılıqla başladı. İslamçılıq hərəkatına dünya miqyasında bir canlılıq gətirən Cəmaləddin Əfqani idi. Cəmaləddin Əfqani Rusiya ziyalılarını da təsir altına almışdı. Əhməd bəy Ağaoğlu Parisdə olduğu zamanda C.Əfqani ilə birbaşa münasibətdə idi və tez-tez əlaqə saxlayırdılar. Yəni, C.Əfqaninin təsirini Ə. Ağaoğluda da görə bilərsiniz. Bu təsirlər Türkiyə mətbuatının Azərbaycana gəlməsinə səbəb oldu. Azərbaycanda bu fikir həyatının formalaşmasında Rusiyanın, birbaşa Qərb-Avropa ədəbiyyatının təsiri var. Türkiyədə türkə və islama görə yenidən düşünülmüş bir Qərb mədəniyyəti var. Məsələn, İslamda Qərb mədəniyyətini necə yaşamaq olar? Türkiyə bunun təcrübəsini N. Kamalın simasında yaşayıb. "Kaspi” qəzeti və o dövrdə dərc olunan Azərbaycan mətbu orqanları bu 3 mədəniyyətin – Qərb-Rusiya və Türkiyənin təsiri altında olub. Amma bu sintezi Azərbaycan ziyalıları Kazan tatarlarından daha yaxşı səviyyədə ortaya çıxardılar və Qərb mədəniyyətini daha yaxşı mənimsəyə bildilər.

– Sizcə, bu nə ilə bağlı idi, ziyalıların Fransada, Rusiyada təhsil almaqları ilə, yoxsa...

– Əlbəttə, onunla bağlı idi. Amma o dövrdə Azərbaycan ziyalıları Türkiyə türkcəsini oxumaqda və yazmaqda çətinlik çəkmirdilər. Siz 1910-cu ildə Azərbaycanda çap olunan bir məqaləni gətirin, mən də həmin ildə Türkiyədə çap olunan məqaləni gətirim, müqayisə edək. Hansının Azərbaycan, hansının Osmanlı türkcəsində olduğunu ayırmaqda çətinlik çəkərik. Dil bu qədər yaxın olanda türk mühitinin təsiri altında qalmaq asandır. Eyni təsir İranda da var idi. İrandakı modernləşmə hərəkatları Osmanlı təsiri ilə meydana çıxıb. İranda birbaşa Avropa təsiri yoxdur. Uzaqdan-uzağa Rusiya təsiri sezilir, amma birbaşa olaraq Osmanlı mühitinin təsirini açıq-aydın görmək mümkündür. XIX əsrin sonlarında Türkiyənin təsiri altında qalan İran ədəbi mühitinin başında Azərbaycan türkləri dururdu. Bu da öz təsirini göstərirdi. Osmanlı türkcəsi onların da ana dili idi. Amma, Azərbaycanda Türkiyə təsiri nədənsə gözdən qaçıb.

– Siz bir məsələyə toxundunuz, Avropa, Türkiyə və Rusiya təsirinə. Bu təbii ki, onlarda bir düşüncə fərqi də yaradırdı. Bu parçalanmanın mənfi təsiri nədə oldu?

– Bunun Azərbaycanda obyektiv təhlil və tədqiq olunduğu qənaətində deyiləm. "Füyuzat” və "Molla Nəsrəddin” jurnallarını qarşı-qarşıya qoymağı sovet ideologiyasının məqsədi sayıram. "Füyuzat” jurnalı Avropa mədəniyyətini, avropalaşma, modernləşmə və Avropanın ən yaxşı cəhətlərini götürməyi açıq söyləyirdi. Və siz orada ilk dəfə olaraq Hötenin şeirlərini, Şekspirin əsərlərinin tərcümələrini görə bilərsiniz. "Molla Nəsrəddin” nə istəyirdi? O da avropalaşmaq istəyirdi, ruslaşmaq istəmirdi. Kim deyə bilər ki, onlar ruslaşmaq istəyirdi? "Molla Nəsrəddin” Türkiyədə və Azərbaycanda cəhalətdən doğulan mühafizəkarlığı, "ölülüyü” yıxmaq istəyirdi və bunlara qarşı çıxırdı. "Füyuzat” və "Həyat” isə bu mühafizəkarlığı təmkinlə yumşaltmaq istəyirdi. İkisinin də istəyi eyni, istifadə etdiyi yollar başqa idi. Yollar fərqli idi deyə, bu insanların dünyagörüşlərini fərqli zənn etmək doğru deyil.

– Amma, məncə, "Molla Nəsrəddin”də rusa daha çox yaxınlıq var idi. Çünki, Mirzə Cəlilin xətti bunu göstərir.

– Çünki Mirzə Cəlil fransızca və digər Avropa dillərində bilmirdi. Məcbur idi ki, rus fikir çərçivəsində qalsın. Ən yaxşı halda Türkiyə ədəbi mühitindən xəbərdar olurdu. Mirzə Cəlil Qori Seminariyasının məzunu idi, orda yetişmişdi. Amma Ə.Hüseynzadə fransızca, almanca, ərəbcə, rusca, farsca bilirdi. Yəni, ziyalılıq və Avropa mədəniyyətini mənimsəmək nöqteyi-nəzərindən C.Məmmədquluzadə və Ə.Hüseynzadəni müqayisə etmək olmaz. Amma onları bir-birinə düşmən kimi təqdim etmək də düzgün deyil. Necə ki, C.Məmmədquluzadə xatirələrində deyir ki, Ə.Hüseynzadə Türkiyəyə gedərkən Tiflisdə "Molla Nəsrəddin”in redaksiyasına baş çəkir, onlar söhbət edirdilər. C.Məmmədquluzadə çox sevinir, ona elə gəlirmiş ki, Ə.Hüseynzadə elə bir yüksək mövqedədir ki, o gəlib mənimlə söhbət belə etməz. Amma Ə.Hüseynzadə, məhz onlara görə bura baş çəkdiyini deyir və bildirir ki, siz çox sadə bir dillə yazırsınız. Həqiqətən, jurnallar arasında bir dil-üslub fərqi var idi və bu, başqa bir problemdir. Ə.Hüseynzadə də orada bunu C.Məmmədquluzadənin nəzərinə çatdıraraq deyir: "Sadə dil ilə yazmaq da bir fəzilətdir və heç də asan deyildir”. Mirzə Cəlilin dili ərəb və farsın təsiri altında idi və çox sadə dil sayılırdı. Amma bugünkü ədəbi dil ilə müqayisə etsək, Mirzə Cəlilin dilinin çox da sadə bir dil olmadığını görərsiniz. Bu gün məktəb təhsilində heç kim deyə bilməz ki, mən lüğətsiz Mirzə Cəlilin yaradıcılığını oxuyuram. Əslində, Ə.Hüseynzadənin yazdıqlarını da lüğətsiz oxuya bilməzlər. Bəs Ə. Hüseynzadə niyə elə bir dildən istifadə edirdi? Halbuki, o dövrlərdə İsmayıl Qaspiralı bütün türk dünyasında çox sadə bir türkcədə yazırdı, onun da Azərbaycanda ən gözəl təmsilçisi Hüseyn Caviddir. Baxın, bu gün H.Cavidin dili qaldı, amma C.Məmmədquluzadənin dili qalmadı. H.Cavidin dilindən ədəbi mühitə yol keçdi. M.Hadi də fərqli idi, o Ə.Hüseynzadəyə yaxın bir dildə yazırdı. Ə.Hüseynzadənin Osmanlı türkcəsini seçməkdə məqsədi var. Və bu səbəbi nə üçünsə gözdən qaçırırlar. Hüseynzadə deyirdi ki, türklər müsəlman olduqdan indiyə qədər qarşılarında ərəbcə, farsca ədəbiyyat nümunələri – ədəbi, dini əsərlər və s. vardı. Türklər məcbur idi bu əsərləri oxusunlar və anlasınlar. Və həqiqətən də, biz ədəbiyyatda farscanı, elmdə də ərəbcəni götürdük. Bütün türklər XIX əsrin sonlarına qədər ərəb, fars dili ilə gəldi. XIX əsrin sonunda Osmanlı modernləşmə hərəkatı Avropaya doğru böyük bir cərəyan halında getdikdən sonra dildə də yeniləşmə əmələ gəldi. Məktəblər də yeniləndi. O dövrdə hökumətin rəsmi dili ilə məktəb dərsliyi yazmaq mümkün deyildi. Çünki o rəsmi dairələr arasındakı yazışma, ədəbiyyatda, təsəvvüfdə istifadə olunan dil idi. Bu dilin sadələşmə məcburiyyəti vardı, bunu da Şinasi başlatdı. Amma eyni zamanda, Avropadan o qədər çox tərcümələr edildi ki, XX əsrin əvvəllərinə gələndə Osmanlıca Avropadan hər hansı fikir və sənət əsərini tərcümə etmək üçün yetərli bir vəziyyətə gəlmişdi. Bu, Ə.Hüseynzadənin fikridir, mənim yox. Əli bəy deyir ki, indiyə qədər hamımız - bütün müsəlman dünyası ərəbcə, farsca bilmək məcburiyyətində idik, lakin artıq Osmanlı türkcəsi Avropa mədəniyyətindən bəhrələndikcə və çoxlu tərcümələr etdikcə elə yetkin bir hala gəlib ki, istədiyiniz Avropa ədəbi əsərini çətinlik çəkmədən tərcümə edə bilərsiniz. Və gəldiyi bu nöqtədə ərəblər də, farslar da Osmanlı türkcəsi ilə yazmaq məcburiyyətindədir. Çünki bu dil artıq o üç dilin imkanlarını ehtiva edəcək qədər çox zənginləşib. Ə.Hüseynzadə bu zəngin dildən xəbərdar idi. Amma tarixin təbii gedişi sadə türkcəni ortaya qoydu. Bizdə Milli Ədəbiyyat cərəyanı - Ziya Gökalp, Ömər Seyfəddin, Əli Canib şüurlu şəkildə günümüzdəki türkcənin önünü açdı. Ə.Hüseynzadə haqlı idi. Mükəmməl bir sənət əsərini tərcümə etmək üçün Azərbaycan türkcəsi o günlərdə yetərli deyildi. Bununla bir Şekspir tərcümə edə bilməzdin, amma Osmanlıca edə bilərdin. Amma indi təbii ki, etmək olar, çünki dil artıq bəlli bir prosesdən keçdi.

– Amma Cəlil Məmmədquluzadə rus müəlliflərini əsərlərini tərcümə edirdi.

– Çünki o müəlliflər Şekspirin dramları, "Faust” səviyyəsində deyildi. Nəsr tərcümə etmək asan məsələdir, bədii dil ayrı şeydir.

– Ə.Hüseynzadənin Hötedən, "Faust”dan tərcümə parçaları var. O tərcümə parçaları təbii ki, Türkiyə türkcəsindədir. Onu sadələşdirəndə görürsən ki, nəsə çatmır.

– Amma Osmanlıcanı bilən adam kimi oxusan sadələşdirməyə ehtiyac qalmır. Şübhəsiz ki, onların yenidən tərcümə olunması lazımdır. O müddət çoxdan başa çatıb. Qaspiralı haqlı çıxdı, sadə dil qalib gəldi. "Həyat” qəzeti çıxanda Qaspiralı Hüseynzadəyə sadə dildə yazmağı tövsiyə edir.

– Qaspiralının naşirlik fəaliyyəti daha böyük miqyaslı idi. Siz onun irsini tədqiq etmisiniz, elmi nəşrin hazırlamısınız və bu nəşrin birinci cildinə onun məhz, bədii ədəbiyyat nümunələrini salmısınız. Kitabları bu cür tərtib etməkdə məqsədiniz nə idi, onu daha çox yazıçı kimi göstərmək istəyirdiniz?

–Mən onun külliyyatını nəşrə hazırlamışam. Bədii, ədəbi əsərlərini birinci cilddə topladım. Ona görə ki, Sovet imperiyası dağıldıqdan sonra Türkiyənin digər türk xalqları ilə münasibətləri daha da dərinləşdi, yəni arada Sovet dəmir pərdəsi qalmadı. Qaspiralının Türkiyədə əsərləri yoxdur, dolayısıyla onun zamanında "Tərcüman” qəzetində yazdığı bədii əsərlər unudulmuşdu, ancaq adları var idi. Mən onları nəşr etdikdən sonra indi Türkiyədə bütün universitetlərdə dərs kitabı kimi istifadə olunur. Türkiyə filologiyasının Azərbaycan filologiyasından fərqli tərəfi var. Fuad Köprülü türk ədəbiyyatının tamamını önümüzə qoyub. Yəni, biz universitetdə türk dili və ədəbiyyatı oxuyanda sadəcə Türkiyə türkcəsi və ədəbiyyatını oxumuruq. Göytürk kitabələrindən başlamış Əlişir Nəvaidən, Füzulidən qıpçaqların ədəbiyyatına qədər hər şeyi oxuyuruq. Azərbaycanda belə bir tədris vəsaiti yoxdur. Və mən əsərlərini nəşr etdikdən sonra artıq Qaspiralı həm də yazıçı kimi tanındı, ədəbi şəxsiyyəti ortaya çıxdı. Məsələn, onun "Darürrahat Müsəlmanları” adlı bir utopik romanı var. Yəni türk ədəbiyyatında ilk utopik roman yazmış adamdır. "Qadınlar ölkəsi” adlı hekayəsi də ilk fantastik ədəbi əsərdir. Bu ədəbi əsərləriylə Qaspiralı ədəbi nöqteyi-nəzərdən də cığır açıb. Bu baxımdan Qaspiralı türk ədəbi fikrinə yenidən daxil oldu deyə bilərik.

– XX əsrin əvvəllərində birdən-birə necə oldu ki, Azərbaycanda bu qədər böyük şəxsiyyətlər yetişdi?

– Bu o dövrün siyasi, iqtisadi, ədəbi seyrindən asılı idi. Yəni, həmin dövrdə Türkiyədə də çox zəngin ədəbi hərəkat var idi. Bu hərəkatlar özünün təbii nəticəsini verdi. Azərbaycanda Axundovla başlayan modernləşmə hərəkatı XX əsrin əvvəllərində özünün müsbət təsirini göstərdi. Ondan sonra Stalin XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində ortaya çıxmış bu nəsli məhv etdi. Türk dünyası demək olar başsız qaldı. Bizdə də Balkan müharibələri, Birinci Dünya müharibəsi, Çanaqqala və nəhayət, istiqlal müharibələri oldu ki, bu savaşlarda aydınlarımızın böyük bir qismini itirdik. Amma heç olmasa, müstəqillik qazandıq. Amma sizdə Qaspiralının, Cavidin, Cəlil Məmmədquluzadənin yeri doldurulmadı. Onların yeri hələ də görünür. İndi Türk dünyasında yeni bir birgəliyə getməliyik, lakin yenə də bir problemlə qarşı-qarşıyayıq. Məsələn, H.Cavidin türk ədəbiyyatından xəbəri var idi, türklər də H.Cavidi tanıyırdılar. Amma indi internet əsrində bizim bir-birimizdən xəbərimiz yoxdur. Təəssüf olsun ki, Özbəkistan və Türkmənistan öz qapılarını bütün türk dünyasına bağlayıb, meydanda sadəcə Qazaxıstan qalıb. Amma mən ümid edirəm ki, o qapılar da bir gün təkrar açılacaq. Azərbaycanla Türkiyə qapılarını biri-birlərinə açdılar, bunun heç bir pis nəticəsi olmadı.

– Türkiyə türkcəsindən Azərbaycan türkcəsinə tərcüməyə qarşısınız. Bunu necə izah edərdiniz?

- Bunun filoloji izahı var. Slavyan dillərini müqayisə edərək türk yazı dillərinə keçmək bizə çox öyrədici ola bilər. Bunlarda da belə bir problem var. Məşhur bir filoloq var deyir ki, yaxın dillərdə danışan insanların bir-birlərinin dillərini öyrənmələri çox çətindir. Yəni, bir bolqar nə qədər çalışsa da mükəmməl rusca öyrənə bilməz. Çünki bu dillər o qədər yaxındır ki, iç-içə keçiblər və aradakı o incəliklər diqqətdən yayınır. Azərbaycan türkcəsi ilə Türkiyə türkcəsinin də vəziyyəti budur. Həm də tarixi birlik var. "Dədə Qorqud”dakı dili necə ayırmaq olar? Və ya Nəsimi, Xətai, Füzuli dilimizin birləşdiyi nöqtədir. Dilimizin kökü eynidir. Dolayısıyla, bizim dillərimiz çox yaxındır və mən bu dillərdə qarşılıqlı şeir tərcümə etməyin bir cinayət olduğunu düşünürəm. Çünki şeir qəzet mətni deyil, nəsr deyil, sadəcə mənaya dayanmır, şüuraltı mənaya malikdir. Tərcümə zamanı bu məna ölə bilər. Buna görə də bu dillər arasında şeir tərcümə etmək olmaz. Amma şeirin altında bəzi anlaşılması çətin sözlərin tərcüməsini yazmaq olar. Məsələn, aparmaq - götürmək. Mən bu günə qədər heç bir Azərbaycan şairinin şeirini tərcümə etməmişəm, bütün şeirləri orijinal vermişəm. Amma roman, hekayə, tarixi əsərləri tərcümə etmək olar. Mənim fikrimcə, siz latın qrafikasına keçdikdən sonra dillərimiz arasında yaranan bəzi hərf fərqlərinə alışdığımız zaman, asanlıqla Azərbaycan dilində olan hər hansı əsəri, məsələn, Anarın hekayələrini oxuyacağıq. Çünki dillərimiz getdikcə yaxınlaşır, tərcüməyə ehtiyac qalmır. Həm də tutaq ki, Azərbaycanda Volterin tərcüməsinə ehtiyac var, lakin bu, maddi ehtiyaclar yaradır. Amma bir azərbaycanlı Türkiyə türkcəsində Volteri asanlıqla oxuya bilər, beləliklə, Volteri yenidən tərcüməyə ehtiyac qalmaz. Eləcə də əksinə. Çünki eyni kökdən gəlirik və dilimiz də getdikcə yaxınlaşır. Məsələn, "kolay” sözü "Dədə Qorqud”da var, amma siz onun farscasını işlədirsiniz, "asan” deyirsiniz və ya biz "çimərliy”ə "plaj” deyirik.

Fərid Hüseyn

Kaspi.-2017.-11 yanvar.-S.8-9.