Adını XX əsr Türkiyə incəsənəti tarixinə qızıl hərflərlə yazan azərbaycanlı

O, Qafqaz İslam Ordusunun tərkibində erməni daşnaklarına qarşı vuruşub

XX əsrin əvvəlləri Azərbaycan tarixinin ağrılı-acılı, tale yüklü səhifələrindən biri olsa da, ölkəmizin mədəniyyəti ilə bağlı mənzərə tamamilə başqa idi. Bu dövrdə incəsənətimiz, xüsusilə təsviri sənət sahəsi ənənəvi çalarlarla öz inkişafını davam etdirdir, professional rəssamlıq ənənələri yaranırdı. Bu ənənələrin yaranmasında sənət fədailərindən Bəhruz Kəngərli, Əzim Əzimzadə, Şamil Qazıyev, Adil Qazıyev və başqalarının böyük xidmətləri olmuşdur. Qeyd edək ki, həmin gənclərin arasında elələri də olmuşdur ki, onların yaradıcılığı təkcə Azərbaycan rəssamlığının inkişafına yox, ölkə hüdudlarından kənara çıxaraq dünya incəsənəti tarixinə də töhfə vermişdir. O, dövrün gənc rəssamlardan biri olan İbrahim Səfinin yaradıcılığı bu cəhətdən də diqqəti cəlb edir.

Əvvəlcə Rəhman Səfiyev, sonralar isə İbrahim Səfi adı ilə tanınan rəssam, 1898-ci ildə Naxçıvan Muxtar Respublikasının Şərur rayonunda, Cəlilkənddə Qafar bəy və Hürnisə xanım Səfiyevlərin ailəsində dünyaya göz açıb. Səfiyevlər əsilli, nəcabətli nəslin nümayəndələrindən olub. Bu nəslin kökü Səfəvilərə dayanır. Qafar bəy Səfiyevin altı övladı olub – Kərim bəy, Bədirnisə, Şiəmən, Mina, Xırdaxanım və Rəhman. Ziyalı insan olan Qafar bəy şer də yazarmış.

Qafar bəy vəfat edəndə ailənin sonbeşiyi Rəhmanın üç yaşı var imiş. Qafar bəyin digər övladları ata qayğısını, sevgisini görsələr də, Rəhmanın yaşı az olduğundan, o, bu hisslərdən uzaq olmuş, qardaş və bacıları ilə birgə qohumların himayəsi altında böyümüşdür. Rəhmanın uşaqlıq illəri Cəlil Məmmədquluzadənin doğma yurdu olan indiki Cəlilkənddə keçmişdir. O, orta məktəbi də bu kənddə bitirmişdir. Rəhman və qardaşı Kərim bəy ibtidai, sonralar ali təhsil alsalar da, bacıları təhsil ala bilməyiblər.

Rəhman Səfiyev orta məktəbi bitirdikdən sonra seminariyada oxumaq üçün İrəvana gedir. İrəvan Müəllimlər Seminariyasında oxuduğu illərdə onun rəsmə olan həvəsi daha da artır. Seminariyanı bitirdikdən sonra ali rəssamlıq təhsili almaq, bu sənətin sirlərinə dərindən yiyələnmək üçün Rusiyaya gedir. 1917-ci ildə Rusiyada baş verən inqilabdan sonra təhsilini yarımçıq qoyub geri qayıtmalı olur. Həmin ilin dekabr ayından başlayaraq erməni quldur dəstələri Naxçıvana, Şərur-Dərələyəz və Ordubad şəhərlərinə basqın edir, evləri dağıdır, yandırır, minlərlə insanı vəhşicəsinə qətlə yetirir, canlarını qurtaranlar isə öz yurdlarından didərgin düşürdülər. Vətənin müdafiəsinə qalxan azərbaycanlıların igidliyi və türk əsgərlərinin qardaşlıq köməyi ermənilərin bölgəyə sahib olmaq və azərbaycanlıları tamamilə bu bölgədən qovmaq və öldürmək planlarının qarşısını almışdır. Həmin dövrdə vətənin müdafiəsinə qalxan könüllü gənclər sırasına Rəhman Səfiyev də qoşulmuşdur. O, Qafqaz-İslam Ordusunun tərkibində, Zəngəzur döyüşlərində könüllü olaraq ermənilərlə vuruşur. Qafqaz-İslam Ordusu geri çəkiləndə, o da bu ordunun sıralarında Türkiyəyə gedir və ailəsi ilə əlaqələri itir. Rəhman, ömrünün sonuna kimi qardaşı Kərim bəyin böyük qızı Zərrux xanım istisna olmaqla, qohumlarını görə bilmir. Ailənin digər üzvləri Kərim bəyin himayəsi ilə Bakıya, sonralar Gəncəyə köçür və orada kök salırlar.

Təxminən 1918-ci ildə ürəyi daima sənətlə döyünən Rəhman, sənətdə özünü tapmaq, arzularını gerçəkləşdirmək, gələcəkdə layiqli rəssam olmaq üçün Türkiyənin böyük şəhərlərindən birinə, sənaye, ticarət və sənət mərkəzi olan İstanbula gedir. Qürbət diyarda gənc Rəhmanın həyatı ilk vaxtlar çox ağır keçir. O, bir qarın çörək qazanmaq üçün tütün fabrikində fəhləlik edir. Lakin rəssam olmaq arzusu İbrahimi heç vaxt tərk etmir. Bir neçə illik həyat mübarizəsindən sonra nəhayət, o, İstanbul İncəsənət Akademiyasına daxil olur və Moskvada yarımçıq qalmış təhsilini burada davam etdirir. O, 1923-cü ildə rəssamlıq təhsilini başa vurur.

Rəhman Səfiyev təxminən 1940-cı illərdə Türkiyə Cümhuriyyətinin vətəndaşlığını qəbul edir, ad və soyadını dəyişdirərək rəsmi sənədlərdə İbrahim Səfi yazdırır. İbrahim Səfi Türkiyədə, həmçinin Azərbaycan da daxil olmaqla bir çox ölkələrdə ikinci ad və soyadı ilə tanınır və çəkdiyi əsərləri də bu adla imzalayır. Onun Rəman Səfiyev adı ilə imzalanmış əsəri məlum deyil.

İbrahim Səfinin həyat yoldaşı Yunanıstanın paytaxtı Afina olan, yunan mənşəli Zaharina adlı xanım idi. Onun övladı olmur. Zaharina Səfi İbrahim Səfinin vəfatından sonra həyat yoldaşının dostları ilə birgə rəssamın xatirəsinə həsr olunmuş sərgi təşkil edir. Zaharina xanım doğma yurdu Afinaya, öz ailəsinin yanına köçür və həyat yoldaşının ən dəyərli, heç vaxt satmadığı, sevərək qoruduğu tabloları da özü ilə aparır. Sonralar Zaharina xanım maddi ehtiyac üzündən İbrahim Səfinin ən dəyərli tablolarını satır. Bu tabloların bəziləri rəssamın yaradıcılığına böyük mənəvi dəyər verən Ənvər Tali tərəfindən, bir neçə tablonun qarşılığında geri qaytarılır. Digər əsərlərin isə aqibəti naməlum olaraq qalır.

İbrahim Səfinin Türkiyədəki həyatı onun yaradıcılıq fəaliyyəti ilə sıx bağlı idi. Yeni əsərlərin çəkilməsi, sərgilərin təşkili, sənət sirlərinin öyrənilməsi, sənətdə mükəmməlliyə çatmaq, sənət dostları ilə görüşlər, söhbətlər, yaradıcılıq ezamiyyələri, xarici ölkə səfərləri İbrahim Səfinin həyatının bir parçası idi. Onun həyatı yalnız sənət gözəlliklərindən, dostları və ömür-gün yoldaşı Zaharina Səfi ilə paylaşdığı gözəl anlardan ibarət olur.

Rəssam Türkiyədə yüzlərlə sənət əsəri yaratmışdır. Bu əsərlər Türkiyədə fəaliyyət göstərən muzeyləri, qalereyaları, həmçinin kolleksiyaları bəzəyən ən dəyərli əsərlər arasındadır. Demək olar ki, əsərlərinin böyük əksəriyyəti Türkiyə kolleksiyaçılarıdır. Munis Dündar, Erol Bilecik, Enver Tali, Naci Tərzi və digərləri onun əsərlərini sevərək qoruyan kolleksiyaçılardandırlar. Erol Bilecik kolleksiyasında yer alan əsərlər arasında onda xüsusi təəssürat oyadan rəsmin "İxtiyar adam və qış” olduğunu xüsusilə qeyd etmiş, həmçinin bu əsəri "mənəvi dəyəri ən yüksək olan əsərim” adlandırmışdır.

İbrahim Səfi yaradıcılığı boyunca realist üsluba sadiq qalsa da, ömrünün sonlarında mücərrəd əsərlər yaratmağa da meyl göstərmişdir. Bizə onun 4 mücərrəd tablosu məlumdur. Rəssamın əsas sənət ideyası real həyat hadisələri ilə bağlı idi. Onun əsərləri real olanın təsvirindən ibarətdir.

"İbrahim Səfi realist rəssamdır və ömrünün sonuna kimi yaradıcılıq ənənəsinə sadiq qalmışdır”. Bu fikir «Türk kültürü» jurnalının son nömrələrindən birində çap olunmuş, sənətşünas Süleyman Arasoyun «Sənətkar rəssam İbrahim Səfi» başlıqlı məqaləsində də öz əksini tapmışdır. Sənətşünas qeyd edir ki, "İbrahim Səfi yaradıcılıq aləminə gəldiyi ilk günlərdən indiyə kimi realizmə sadiqdir. O, öz yaradıcılıq təcrübəsində dünya incəsənətinin ən mütərəqqi ənənələrini davam etdirir”.

İbrahim Səfi ensiklopedik yaradıcılığa malik rəssamlardandır. O, əsərlərini müxtəlif janrlarda – natürmort, portret və mənzərə janrlarında yaratmışdır. Onun yaratdığı portret qalereyasına yüzlərlə tanış və tanış olmayan simalar daxildir. Ən dəyərli portretlərindən biri olan Atatürkün portreti yaradıcılığının şah əsərlərindəndir. Rəssam müxtəlif illərdə Türk dünyasının böyük lideri Atatürkün obrazına müraciət etmişdir. Rəssamın XX əsrin 60-70-ci illərində yaratdığı "Atatürkün Samsuna çıxışı” və 1975-ci ildə çəkdiyi "Atatürk” əsərləri xüsusilə diqqətəlayiqdir.

İbrahim Səfi, yaradıcılığı dövründə həm qarışıq sərgilərdə iştirak etmiş, həm də özünün 100 fərdi sərgisini reallaşdırmışdır. Ömrünün son 20 ilində təşkil etdiyi fərdi sərgisində rəssamın əsərləri sərgi salonunu dolduracaq qədər çox olmuşdur. 1973-cü ildə İstanbulda, Bəyoğlunda təşkil etdiyi fərdi sərgidə o, 175 əsərini sərgiləmişdir. Əsərlərin arasında Türkiyə mövzusuna həsr olunmuş əsərlərlə yanaşı, xarici ölkələrə həsr etdiyi tabloları da yer almışdır. "Münhendə bir qış mənzərəsi”, "Münhendə stadion və Hols Kirşə”, "Münhendə axşam”, "Almaniyada Tolsi qəsəbəsi”, "Konkord meydanı Paris” "Münhendə Hakker Kaller qarşısında”. Bu əsərlərdən məlum olur ki, rəssam hələ 70-ci illərə qədər Berlin və Hamburqdan sonra Almaniyanın ən böyük üçüncü şəhəri olan Münhendə, həmçinin Amerika Birləşmiş Ştatları, Rusiya, Fransa, Yunanıstan və digər ölkələrdə olmuşdur. Məlumdur ki, rəssam ömrünün iki ilini Münhendə yaşamışdır və həmin əsərlər də onun yaradıcılığının Münhen dövrünə aiddir.

İbarahim Səfi 1955-ci ildən sonra xarici ölkələrdə sərgi açmağa başlamışdır. Ömrünün iki ilini Münhendə olmaqla, on bir ilini xarici ölkələrdə yaşamışdır. Rəssamın fəaliyyəti yüksək dəyərləndirilmiş, hökumət tərəfindən Roma və Vyanaya yaradıcılıq ezamiyyələrinə göndərilmişdir.

1983-cü il görkəmli rəssam İbrahim Səfi ömrünün son səhifəsi olmuşdur. Son nəfəsinə kimi yaradıcılıq eşqi ilə yaşayan rəssam, ömrü boyu şan, şöhrət, rütbə dalınca qaçmadı, yalnız fərdi yaradıcılıq fəaliyyəti ilə məşğul oldu, sənətin zirvəsinə öz yaradıcılığı ilə qalxdı və insanların sevgisini öz sənəti ilə qazandı. Türk dünyasının görkəmli rəssamlarından biri olan İbrahim Səfinin palitra və fırça formasında olan başdaşı rəssamın sənətə nə qədər bağlı bir insan olduğunu səssizcə söyləyir. Həmçinin məzarının sinə daşında naməlum biri tərəfindən yazılan bir bənd şeirin misraları İbrahim Səfi sənətinin nə qədər uca olduğunu tam dolğunluğu ilə ifadə edir:

Renkten ve işıktan bir devdi Safi

Aramadı rütbe, şan, sevdi Safi

Doyulmaz güzellikte Safi`yi tanımaya

Gönül gözünüzle bakmanız kafi

Ömrünün sonuna kimi ancaq yaradıcılıqla məşğul olan görkəmli rəssam İbrahim Səfi XX əsr Türkiyə incəsənəti tarixinə adını qızıl hərflərlə yazmağı bacaran azərbaycanlılardan biridir. İbrahim Səfinin ölümündən artıq 35 il keçməsinə baxmayaraq, Türkiyədə onun zəngin yaradıcılığına diqqət azalmamışıdır. Həmişə olduğu kimi bu günün özündə belə böyük rəssamın əsərlərinə təkcə kolleksiyaçılar deyil, həmçinin sənətşünasların da böyük marağı var.

İbrahim Səfiin yaradıcılığı Azərbaycanda da hər zaman diqqət mərkəzində olmuşdur. Ölkə muzeylərimizdə onun yaradıcılığını əks etdirən əsərlər hələ ötən əsrlərdən bu günə kimi qorunmaqdadır. Müxtəlif illərdə rəssamın həyat və yaradıcılığına həsr olunmuş elmi və publisistik məqalələr də nəşr olunmuşdur. Azərbaycan muzeylərində İbrahim Səfi yaradıcılığının Türkiyə dövrünə aid 11 əsəri qorunmaqdadır. Bu əsərlərinin əksəriyyəti etüd xarakterli olduğundan, ölçü cəhətdən bir qədər kiçikdir. Onlardan ikisi – "Zərrux xanım” və "Bosfor mənzərəsi” Azərbaycan Milli İncəsənət Muzeyində qorunur. Bu əsərlərin hər ikisi də muzeyə 1970-ci ildə daxil olub. Rəssamın digər 9 əsəri isə Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat və İncəsənət Muzeyində qorunur. Bu əsərlərin ölkəmizə necə gətirilməsinin hekayəsi də tamamilə fərqlidir.

Dövlətimiz hər zaman sənət adamlarını, onların yaradıcılığını diqqət mərkəzində saxlamaqdadır. Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin Sədri Vasif Talıbov 17 oktyabr 2018-ci ildə "Görkəmli rəssam İbrahim Səfiin 120 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında” Sərəncam imzalamışdır. Həmin sərəncamdan keçən dövr ərzində həmyerlimiz İbrahim Səfinin həyat və yaradıcılığı daha da ətraflı tədqiq olunmaqdadır. Ümid edirik ki, görkəmli rəssamın həyatı və yaradıcılığı ilə bağlı yeni məlumatlar əldə ediləcək, ona həsr olunan kitab və albom-kataloq nəşr olunacaqdır.

Fizzə Quliyeva,

AMEA Naxçıvan Bölməsinin İncəsənət, Dil və Ədəbiyyat

İnstitutu təsviri və dekorativ-tətbiqi sənətlər şöbəsinin müdiri, Azərbaycan Rəssamlar İttifaqının üzvü

Kaspi 2018.- 5 dekabr.- S.7.