“Yaxşı danışığın təməli
ailədə qoyulur”
Cəlalə Nəzəroğlu:
“Əgər yaxşı danışmaq istəyirsinizsə,
kitabda oxuduğunuz hadisəni mütləq kiməsə nəql
edin”
"Bir dəfə banka getmişdim, bank işçisi mənə dedi ki, Cəlalə xanım, radioda sizi dinləyirəm. Fikir vermişəm ki, siz bəzi sözlərin tələffüzünü düz etmirdiniz. "Vətəndaşlar” əvəzinə, "vətəndaşdar” deyirsiniz. Bu da düz deyil. Təbii ki, mən həmin vaxt orda ona "lar-lər" şəkilçisinin bəzən yerinə görə "nar-nər, dar-dər, rar-rər" ola biləcəyini izah edə bilməzdim”. Bu sözləri bizimlə söhbətindəASAN radionun aparıcısı, nitq təlimçisi Cəlalə Nəzəroğlu dedi. Bildirdi ki, bunlar dili dərinliyi ilə bilməməkdən irəli gəlir. Əslində, düzgün yazı, danışıqla bağlı doğru bilinən yanlışlara tez-tez rast gəlirik. Bəs bu yanlışları necə aradan qaldıraq? Gözəl nitqə sahib olmaq üçün nələri bilməliyik? Bu mövzuda C.Nəzəroğlu ilə söhbətləşdik.
- Danışıram - pis olur, danışmıram – his. Atalar sözümüz boşuna deyilməyib, çox insan tez-tez "danışım-danışmayım” dilemması qarşısında qalır. Burdakı ortaq nöqtənin tapılmasından başlayaq...
- Hər şeydə olduğu kimi, danışığın da çoxu ziyandır. "Danışmaq gümüşdürsə, susmaq qızıldır” fikri də boşuna deyilməyib. Bir insan düşünmədən danışırsa, sonra fikirləşməyə məcbur olur-gec, ya da tez. İnsanların yaşadıqları sıxıntıların təməlində daha çox insan faktoru dayanır. Bir az da konkretləşdirsək, stresimizin qaynağında söz, hərəkət dayanır. Biz bəzən sözlə deyil, bədən dili ilə də danışırıq. Əgər hansısa məsələ ilə bağlı bir neçə dəqiqə dayanıb düşünsələr, demək istədiklərini yox, başqa şey dilə gətirəcəklər. Hər zaman elə o saniyə cavab vermək məcburiyyətində olmuruq. Bəzən bizim bir neçə saat sonra cavab verməyə ixtiyarımız olur. Əgər həmin an fikrimizi kimsə soruşursa, bu durumda belə aydınlaşdırıcı suallar verib vaxt qazana, beynimizdə sürətli təhlillər aparıb vəziyyətə uyğun davrana bilirik. Mümkün qədər az və düşünülmüş formada, emosiyalara qapılmadan danışmaq lazımdır.
- Ani
məqamda emosiyanı idarə etmək heç də asan
olmur, axı...
- Belə söz var ki, çox əsəbi və sevincli olanda heç kimə söz vermə. İstər sevinc, istərsə də əsəb uzunmüddətli olmur. Bir az keçir, hislər soyuyur. Hər şey qaydasına düşəndə peşmanlıq başlayır. Bir az sonra etiraf etməsək belə, özümüzlə danışanda başa düşürük ki, həqiqətən də səhv etmişik. Ona görə də maksimum soyuqqanlı olmaq lazımdır. Misalla izah edim. Məsələn, işdə kiməsə möhkəm əsəbiləşmisiniz, özünüzə qadağa qoymayın ki, mən ona pis söz deməyəcəm. İnsan qadağalara meyillidir. Sadəcə, əsəbiləşəndə özünə de ki, 10 dəqiqə sonra gəlib o adama ürəyimdən keçən hər sözü deyəcəm. Sonra o məkandan uzaqlaş, mütləq təmiz havaya çıx, dərindən nəfəs al. 10 dəqiqə sonra ya həmin adamla söhbət etmək istəmirsən, ya da məntiqlə danışırsan. Bu yazılı nitqə də aiddir, şifahiyə də, telefon danışıqlarına da. Çünki həmin anda hiss etdiyimizlə 10 dəqiqə sonra hiss edəcəklərimiz bir-birinə qətiyyən oxşamır. Soyuqqanlı olduqda qarşı tərəfi dinləyə bilirsən. Dinləyib başa düşəndən sonra cavab vermək lazımdır.
- Gözəl
nitqdən danışaq. Bir qisim adamlar var ki,
danışıqlarına fikir versək, görərik ki, nə
artıq söz olur, nə də qarışıq nə isə.
Sözlərin bir nitqdə axıcı formada düzülməsi
nəyin sayəsində olur?
- Burada iki faktor var: dil və ondan istifadə
bacarığı. Dil
nitq vasitəsidir, nitq isə prosesdir. Bəzi
insanlar dili bilir, kifayət qədər söz ehtiyatı var.
Nitq isə həmin sözləri sapa düzmək
bacarığıdır. Dil muncuq, nitq isə
sapdır. Onu səliqəli şəkildə
düzməyi bacarmaq lazımdır. Hər
bir muncuğu böyüklüyünə, rənginə
uyğun şəkildə ard-arda qoymağı
bacarırıqsa, bu zaman səlis nitq yaranır. Çox kitab oxumaq söz ehtiyatını
artırır. Ancaq bəzən insanlar
şikayət edir ki, nə qədər kitab oxusam da,
danışmağa söz tapmıram. Problem
ondan ibarətdir ki, öyrəndiyini tətbiq etmir. Əgər yaxşı danışmaq istəyirsinizsə,
kitabda oxuduğunuz hadisəni mütləq kiməsə nəql
edin. Hər şey vərdişdən
asılıdır. Axıcı nitqdən
söhbət gedirsə, buraya söz ehtiyatı, ağız
aparatının yaxşı işləməyi daxildir. Adam var sözü deyir, başa düşmürsən.
Çünki hər hərfin özünün
deyiliş qaydası var. Ağız aparatı ilə işləmək
çox önəmlidir. Əgər
insanın fiziki problemi yoxdursa, ağız tənbəlliyini
aradan qaldırmaq asandır. Fiziki problem
dedikdə dovşandodaqlıq, dil bağının
qısalığı, yaxud heç olmamağı, dil
böyüklüyü, dişlərin qeyri-standart və
aralı olmağı, damaqda şişkinlik, ağıziçi
xəstəlikləri nəzərdə tuturuq. Bunlarla yanaşı, nəfəs də çox
önəmlidir. Yaxşı və
güclü səsimizin olmasını istəyiriksə,
düzgün nəfəs almalıyıq. Nə
qədər bol hava qəbul etsək, onu geri verərkən bir
o qədər də təzyiq olur. Bu isə,
səs tellərinin yaxşı titrəməyi deməkdir.
Bu zaman həm səs yaxşı
çıxır, həm də nitq axıcı olur. Bütün bunlar vəhdət təşkil edəndə,
axıcı nitq yaranır. Bundan sonra isə
nəyi harada, necə demək qalır.
- İndi bir çox işə qəbul müəssisələrində
tələbin biri də gözəl danışıq qabiliyyətinə
malik olmaqdır. Bu tələb son vaxtlar aktuallaşıb.
- Təqdimatdan
çox şey asılıdır. Real olaraq
işəgötürən vəzifəsində əvvəllər
çalışmışam. Televiziyalarda
departament rəhbəri olarkən bu prosesin canlı şahidi
olmuşam. Bəzən CV-də yaxşı təcrübə,
bir neçə dil biliyi, kompüter bacarıqlarının
olduğu yazılır, amma adam gəlib
qarşımızda oturanda özünü ifadə edə
bilmir. Bəlkə də o, yaxşı əməkdaşdır,
amma özünü ifadə edə bilmədiyinə görə
mən onu işə götürməmişəm. Ondan
daha az təcrübəli, dil qabiliyyəti
bir az zəif olanın isə özünütəqdimetmə
qabiliyyəti elə gözəl idi ki, onu dərhal işə
götürdüm və buna peşman olmadım. Danışdığı kimi də işini
gördü. Yaxud, tutaq ki, sənin şirkətin
gəlirlərini artıracaq gözəl layihən var, amma onu
təqdim etməyi bacarmırsan. Dil
dolaşır, iki kəlməni yan-yana deyə bilmir, tər
basır və öz bacarıqlarını rəhbərliyə
göstərə bilmir. Əgər, o,
öz layihəsini dili ilə sata bilmirsə, yararsız əməkdaş
olacaq. Bundan başqa, iş yerlərində
həmkarlararası və rəhbərliklə münasibət
önəmlidir.
- Bəzən görürsən ki,
azyaşlı uşaq elə gözəl nitqə sahibdir ki.
Fikirləşirsən ki, bu, o qədər kitab oxumayıb, bəs
bu, nə ilə bağlıdır?
-
Uzağa getməyək, Rusiya və Türkiyə təcrübəsinə
baxaq. Onlar çox rahat danışırlar.
Yaxşı danışığın təməli
isə ailədə qoyulur. Bu, daha çox
ana ilə bağlıdır. Qadın
uşağını dünyaya gətirməzdən əvvəl
onunla söhbətə başlamalı və gözəl
danışmalıdır. Hamilə olarkən
qarnını sığallayıb söhbət etməlidir.
Uşaq doğulduqdan sonra hər şeyin
izahını verib çoxlu danışmaq lazımdır.
Geyindirərkən paltarın rəngi,
forması, qəşəngliyi ilə bağlı
danışmalıdır. Bu zaman uşaq həm
çox söz eşidir, həm də necə eşidirsə,
elə də danışır. Ona görə
eşitdikləri sözlərin də doğru olması
üçün biz də gözəl danışıb onlara
da aşılamalıyıq. Uşaqla
çoxlu söhbət etmək və izah vermək
lazımdır. Uşaqlar çox sual versələr
də, valideynlər onları dinləməlidirlər. Belə olanda uşaqlar özlərini həm önəmli
hesab edirlər, həm də danışmaq üçün
stimul qazanırlar. Bəzən valideyn
sonradan təşvişə düşür ki,
uşağımı yaxşı bağçaya və məktəbə
göndərim. Amma bunun əlifbası var. Təməl
lap kiçik yaşlarından qoyulur. Nitqi ilə
bağlı fiziki problemi olan uşaqları yaxşı olar
ki, loqopedin yanına aparsınlar. Uşaqla
səlis danışmaq və onlara kitab oxumaq lazımdır.
Gecə yatmazdan əvvəl oxunan kitablar daha
faydalıdır. Bizə elə gəlir
ki, uşaq bunu yadda saxlamır. Amma uşaq
yuxuya gedəndən sonra beyin öz işini görür.
Bu şəkildə söz ehtiyatı da
artır.
- İlkin formalaşma ailədə
olur, bəs bağça, məktəbin üzərinə nə
düşür?
- İnsan hər bir yaş mərhələsində
mütləq şəkildə nəyisə öyrənir. Bağçada, orta məktəbdə,
ali təhsil müəssisəsində. Təəssüf ki, bütün müəllimlərin
nitqi səlis deyil. Ali məktəblərdə
nitq mədəniyyəti fənnini çox vaxt dil-ədəbiyyat
müəllimləri tədris edirlər.
- Bir
çoxumuz nə qədər çalışsaq da, ləhcə
ilə danışmaqdan xilas ola bilmirik. Ləhcə ilə ədəbi dildə olan sözlərin
qarışdırılması hallarına da rast gəlirik.
- Ədəbi dil deyilən qanunlar toplusu var. Bu, orfoepik və
orfoqrafik qaydalardan ibarətdir. Orfoepiya hamının
mütləq şəkildə əməl etməli olduğu
tələffüz qəlibini nəzərdə tutur. Ləhcələrə hörmət edirik. Bu, bizim milli mənliyimizin bir hissəsidir. Ailə içində, qohumlar arasında ləhcə
ilə danışa bilərik. Amma cəmiyyət
içində bunu göstərmək olmaz. Əgər bir sözü ətrafımızdakı
insanlar, dostlarımız, həmkarlarımız istifadə
etmirsə, televizorda və radioda eşitmiriksə, nadir
tapılan sözdürsə, artıq o sözü
araşdırmaq lazımdır.
- Hər bir işdə
danışıq vacibdir. Amma olmazsa-olmaz sahələr
də var. Bunlar hansılardır?
-
Heç şübhəsiz ki, jurnalistlərin,
aparıcıların nitqi başqalarına nümunə
olmalıdır. Çünki insanlar fikirləşir
ki, ən yaxşı aparıcı danışmalıdır.
İndi reklam böyük qüvvədir. Mütəxəssislərin, özlərini reklam edənlərin
yaxşı danışığı çox önəmlidir.
Bundan başqa, bəzi sahələrin mütəxəssisləri
nitqdən birmənalı şəkildə
asılıdırlar. Misal üçün bir psixoloq
öz pasienti ilə söhbət edəndə
qarşısındakı adam hətta ucqar
dağ kəndindən gəlsə belə,
danışıqdan təsirlənəcək. Səbirli,
sakit, axıcı, məntiqli danışıq olmasa, pasient
ondan razı qalmayacaq. Vəkillər də
əla danışmağı bacarmalıdırlar. Onlar kimisə müdafiə edirlər. Ümumilikdə, danışıq həyatdır.
Adi məişət söhbətində belə
düzgün danışıq önəmlidir.
- Mətbuat işçiləri də
bu sıradadır. Özünüz də bu sahədəsiniz,
mətbuat adamları ilə çox ünsiyyətdə
olursunuz, əsas problemlər nələrdir?
-
Hazırda televiziya və radiolarda çalışan həmkarlarımızın
bir çoxu başqa sahələrdən gəlib. Məncə bu, normal haldır. Əgər
aparıcılıq üçün tələb olunan
kriteriyalara cavab verirlərsə, ola bilər.
Amma aparıcının pis danışmağa
haqqı yoxdur. Bir həkim necə deyə
bilər ki, mən iynə vura bilmirəm? Aparıcının
belə bir şey etməyə ixtiyarı yoxdur. Tənqiddən nəticə çıxarmaq
lazımdır. Dilçilik İnstitutu
monitorinq aparır və bununla bağlı açıqlama
verir. Aparıcıların adları qeyd
olunur. Həmkarlardan biri etiraz olaraq
bildirmişdi ki, tənqidlərinizə etirazım yoxdur, amma
bunu aradan qaldırmaq üçün nə təklif edirsiniz?
Həqiqətən də konkret bir qurum olmalıdır
ki, nitq problemi olan hər kəs ora müraciət etsin.
- Yazılı, yoxsa şifahi nitqdə
problemlər daha çoxdur?
- Əslində hər ikisində var. Sosial şəbəkələrdəki statuslara, yazışmalara fikir versək, görərik ki, o qədər savadsız yazılar var ki! Hətta 3-4-cü sinifdə öyrədilən adi qaydalara əməl edilmir. «Da» və «də»-nin nə zaman bağlayıcı, nə zaman yerlik hal şəkilçisi kimi yazıldığını bilmirlər. Yaxşı danışıq kimi yaxşı yazı da qarşı tərəfdə fikir formalaşdırır. Ona görə, həm danışaraq, həm də yazaraq, reputasiyamıza diqqət yetirməliyik. Öyrənmək çətin deyil. Yaxşı redaktə olunmuş kitabları oxuyaraq öz nitqimizi inkişaf etdirə bilərik. Mən orfoqrafiyanı kitabları oxuya-oxuya öyrənmişəm.
- ASAN radioda "Ana dili” məlumatlandırma
proqramı da yaradıldı. Ümumiyyətlə, bu sahədə
məlumatlanma nə dərəcədədir?
- «Ana dili» mənim ən sevdiyim layihəmdir. Bunun
üçün "ASAN FM”in direktoru Emin Musəviyə təşəkkür
edirəm. Çünki ideya müəllifi odur. Çoxları tərəfindən doğru bilinən
yanlışları seçib, qısa formada təqdim edirəm.
Ona görə qısa edirəm ki, gün ərzində
dəfələrlə təkrarlana bilsin. Bundan
başqa, insanlar uzun-uzadı məlumata qulaq asa bilmir,
çoxlu məlumatı yadda saxlamır. Qısaca
olaraq bir söz, yaxud bir ifadədən danışıram.
Məsələn, əksəriyyət elə bilir ki, bu ifadə
belədir: "İlanın yarpızdan acığı gəlir,
o da gedib onun yuvasının qabağında bitir”. Əslində isə "İlanın yarpuzdan zəhləsi
gedir” olmalıdır. Yarpuz heyvan
adıdır. Əksəriyyət bunu
bilmir. "Narahatçılıq,
anlaşılmamazlıq, çatışmamazlıq” kimi ifadələr
var. Onlar da düzgün deyil - bir sözdə bir inkar şəkilçisi
ola bilər. "Xoşbəxtçilik,
bədbəxtçilik” ifadələri dilimizdə yoxdur.
Sevindirici haldır ki, "ASAN” radioya gələn
hər kəs ilk olaraq «Ana dili» layihəsindən
danışır. Demək ki, insanların
buna ehtiyacı var.
Aygün Asimqızı
Şəbnəm Mehdizadə
Kaspi 2018.- 14 fevral.-
S.10.