Allah bizi lazımsız əşyaya çevrilməkdən qorusun

“Əşyaların taleyi” layihəsində

Lüğətlər sözlərdən yaranıb. Sözlər, anlayışlar artdıqca lüğətdəki dürlü, müxtəlif mənalar da çoxalır, yeni fikirlər, anlayışlar yaranır. Eksperiment üçün ətrafımızdakı insanların əməllərinə, kimliklərinə nəzər salsaq, araşdırsaq, hasil etdiyimiz qənaətlərimizi sözlər, anlayışlar kimi ifadə etsək, onda yeni havacatda, təzə-tər ruhda sözlüklər, lüğətlər meydana gələr. Məsələn, elə insan var ki, o ədaləti, əyintisiz yaşamağı simvolizə edir, eləsi də var ki, əliəyriliyi, qana susamağı, xudpəsəndliyi. Ətrafımızdakı insanları anlayışlar kimi qavrasaq, elə lüğətdəki kimi yaxşılı-yamanlı sözlərin əhatəsində yaşadığımızın fərqinə vararıq. Ancaq bircə məqam fərqli olar: Hər kəsi öz adı ilə çağırmış olarıq...

Haqqında danışacağım, söhbətini təqdim edəcəyim şəxs əməkdar artist, Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetinin müəllimi, tanınmış aktyor, rejissor Nofəl Vəliyevdir. Bir söz kimi qavrasaydım, onu mütləqdir ki, "ZƏHMƏT” adlandırardım. Çünki özü, sənəti ilə tanış olduğum yeddi il ərzində onu daim çalışan, ideyalarla dolub-daşan, bildiklərini, öyrəndiklərini tələbələrinə ötürən, onların uğurlarına göz dolusu baxan, ürəkdən sevinən görmüşəm. Teatrlarla bir neçə il həmnəfəs olmağım, tamaşalardan ardıcıl yazılar, müsahibələr, reportajlar hazırlamağım mənə o mühitlə, həmin sənət ocaqları ilə yaxından tanış olmağa imkan yaratdı. O illərdə Nofəl Vəliyevi də tamaşaçı kimi tanıdım və yəqinim də bu oldu ki, o, həmişə səhnə məsuliyyətini tamaşaçıya ötürməyi bacarır, epizodik rollarını belə baş rol kimi ifa edir.

İndi Nofəl Vəliyevin siması fotokollaja, "qalereyaya çevrilib”. O gözümüzün önünə Məhəmmədhəsən əmi – ("Məkkəyə yol”, Cəlil. Məmmədquluzadə), Şahbaz, Müsyo Jordan – ("Hekayəti Müsyö Jordan və dərviş Məstəli şah”, Mirzə Fətəli Axundzadə) Knyaz Mışkın – ("İdiot”, Fyodr Mixayloviç Dostoyevski) Motsart – ("Motsart və Salyeri”, Aleksandr Sergeyeviç Puşkin) Məğrur – ("Axırıncı qatar”, İlqar Fəhmi, O.Kazımi) Ksanf – ("Ezop”, Gilyermo Fiqeyredo) Osvald – ("Kabuslar”, Henrix İbsen) Corc – ("Adamlar və siçanlar”, Con Steynbek) Kreont – ("Şah Edip”, Sofokl), Montekki ("Romeo və Cülyetta” Uliyam Şekspir) və neçə-neçə başqa obrazlarda gəlir. Ancaq o obrazların arxasında, teatr, səhnə taleyi ilə qoşa addımlayan biri – Nofəl Vəliyev var.

Əşyalar bizdə dünyaya hərislik də yarada bilir, eyni zamanda əlimizi dünyadan soyuda, daha gözü-könlü tox, nəfsiislah olmağa səsləyir. Səlim Babullaoğlu "Sentyabr. Eylül. Veresen. September” adlı şeirində yazır:

Pəncərə önündə tozlu əlcək

sözsüz bir yazıdır: dünyadan əl çək!

Dildə deməyə, söz pəhləvanlığı eləməyə nə var, əl çəkmək, geri itələmək, şirnikməmək həmişə mümkündürmü? Hər halda mümkündürsə də o da alilərin, övliyaların talelərinə yazılmış qətiyyətdir, dünyanı an-an, ay-ay, il-il dərk edənlərin yox, zaman kəsiyi kimi anlayanların böyüklüyüdür. Sadə insanlar, sənət adamları, fikir adamlarının çoxu isə güzəran boğanağında, vaxtın əlində olan bəndələrdir və onlardan hər saat övliya, peyğəmbər xisləti ummaq da düzgün deyil. Bizi dünyadan əl çəkməyə, əksinə beş əlli yapışmağa vadar edən nəsnələr həm də əşyalardır. Əşyalarını ən çox sevən, qısqanan kəsimlərdən biri də "aktyor tayfası”dır. Onların əşyalara münasibəti, onlarla ünsiyyəti bir başqadır. Bu dəfə "Əşyaların taleyi” layihəsində Nofəl Vəliyevlə danışmışıq. Bu dəfə o, dünyagörüşünü əşyalarının "dili ilə” anladıb, yaxud bu dəfə əşyalarına münasibətdə onun psixoloji portreti bizə aydın olacaq:

– İnsanı doğulan gündən əşyalarla ünsiyyəti yaranır: bələyə bələnir, sonra da bütün ömrü boyunca cürbəcür əşyaları olur. Siz aktyor olaraq əşyalarla sıx təmasdasınız. Bəs onların sizin həyatınızda rolu və önəmi nədən ibarətdir?

– Bu müsahibəyə görə əşyaları seçərkən anladım ki, əslində, onların ən önəmliləri kənddə – böyüdüyüm evdədir. Həmin əşyaları görmək məni təzədən uşaqlığıma qaytarır. Valideynlərimin hər ikisi fizikdirlər, atam isə eyni zamanda çoxlu bədii kitablar oxuyur. Ona görə də evimizin hər küncündə, hətta, pəncərədə, çarpayının altında belə çoxlu kitablar var. Onlardan ən doğma olanı isə atamın mənə hədiyyə etdiyi Sovet Ensiklopediyasıdır. Bundan başqa Göyçayda aş çəkmək üçün xüsusi boşqablardan istifadə olunur. Kəndə hər dəfə gedəndə anamdan o boşqabların bir-ikisini mənə verməsini xahiş edirəm, amma nədənsə həmişə bura gətirmək yadımdan çıxır. Bir də evimizdə nənəmdən qalmış köhnə xalça mənə çox əzizdir. Həmin xalçanı bura gətirmək üçün anamdan çox çətinliklə icazə ala bilmişdim. Onu evimdə qızımın otağına sərmişik. Bilirsiniz, əşyalar çox qəribədirlər. O xalçanın mənəvi dəyəri mənə görə ölçüyəgəlməzdir, amma o, qızım üçün sadəcə bir xalçadır. Keçmişi xatırlamağa anamın evimizdəki şkafını açmaq bəs edir. Həyat yoldaşımın da həyatında əşyaların xüsusi mənəvi dəyəri var. Anasından yadigar piyalənin üzərində əsir. Bu saydıqlarım mənə bir insan kimi doğmadır, aktyor olaraq deyə bilərəm ki, bizlər üçün səhnə geyimlərimiz xüsusi məna daşıyır və onlara qarşı hədsiz qısqancıq. Məsələn, bir aktyorun geyimini digəri geyinsə, kostyum sexində bunun üstündə mübahisə yaranar. Mən enerjiyə çox inandığımdan düşünürəm ki, başqasının paltarını geyinsəm, səhnədə rolumu onun kimi oynayacağam. Bu məsələ ilə bağlı maraqlı bir hadisə danışım: həyat yoldaşım bir dəfə digər aktrisanın paltarını geyinmişdi. Mənə dedi ki, özüm kimi oynaya bilmirdim, elə bil səhnədə o idim. Həmçinin aktyorlar üçün bəzi rekvizitlər var. Məsələn, mən tamaşalardan qabaq şeirləri bir vərəqə yazıram, sonra onları tullaya bilmirəm. Əslində, onlar adicə kağızlardır, amma qıymıram. Rol dəftərlərimiz də biz aktyorlar üçün çox dəyərlidir. Aktyor işdən ayrılanda mütləq rol dəftərlərini özü ilə aparır. Çexov "Albalı bağı” pyesində yazır ki, bu divarlar nələrə şahid olmayıb. O rol dəftərləri də aktyorun həyatında nələrə şahid olmayıb ki...

– Danışmaq üçün üç əşya seçdiniz. Həmin əşyaları sizin üçün xüsusi dəyəri nədən ibarətdir?

– Bilirsiniz, aktyorların həyatını dəyişən, iki hissəyə bölən: ona qədər və ondan sonra – bəzi rollar olur. Mənim üçün belə əhəmiyyətli rol Aydın obrazıdır. Seçdiyim əşyalardan birincisi Aydının geyimidir. Bu paltar mənim üçün elə önəmlidir ki, əgər o olmasa, səhnəyə çıxmaram. Yaxşı yadımdadır, "Aydın” tamaşasına hazırlıq zamanı bir neçə paltar gətirdilər, amma "təsəvvürümdəki bu deyil” deyib imtina etdim. Çünki təklif etdikləri geyimlər tam olaraq Aydını ifadə etmirdi. Bir gün Sahil metrosunun yanından keçəndə ikinci əl paltar satılan mağazaya rast gəldim. Uzaqdan bu köynəyi gördüm. Qiyməti iki manat idi. İki fərqli rəngini aldım. Əynimdə görəndə, hamı dedi ki, bax, indi əsl Aydınsan. Gənc Tamaşaçılar teatrının kostyum sexində çalışan Səmayə xanım hərdən gileylənir ki, gəl, sənə təzə paltar verim, bu köhnəlib, amma qəbul etmirəm. O köhnəlibsə, deməli, mən də köhnəlmişəm. Həqiqətən də, Aydını oynamaq üçün artıq qocayam. Əgər, qismət olsa, başqa gənc bir aktyoru bu rol üçün hazırlaşdırıb, özüm uzaqlaşacağam.

– Seçdiyiniz əşyalardan biri olan rol dəftərlərinizə baxıram, hamısı səliqəli xətlə yazılıb. Deyəsən, əl yazısının sizin üçün xüsusi önəmi var.

– Bəli. Mən qələmlə yazanda düşünə bilirəm, mətn yaddaşımda daha yaxşı qalır. Kompüterdə eyni effekti ala bilmirəm. Həm də zəhmət çəkilən iş dəyərli olur. Bununla yanaşı, sanki o dəftərlər yanımda olanda özümü rahat hiss edirəm. Rolumu əzbər bilsəm də, onların yanımda olması məndə arxayınlıq yaradır ki, hansısa sözü, səhnəni unutsam o saat baxacağam. Rol dəftərlərimin quruluşu iki yerə bölünür. Bir tərəfində mətn olur, digərində isə qeydlər edirəm.

– Bəs tamaşalar səhnədən düşəndən, repertuarda olmayandan sonra da rol dəftərlərinə açıb baxırsınızmı və nə vaxtsa həmin rollarda oynayacağınız fikrinə ürəyinizdə meydan verirsinizmi?

– Gənc Tamaşaçılar Teatrında monotamaşalar paradı keçirirdilər. Orada mənim iki monotamaşam var idi – aktyor kimi oynadığım və quruluş verdiyim "Sonluğun sonu” tamaşası. Amma qəfildən truppanın müdiri "İdiot”u oynaya bilərsənmi” deyə soruşdu. "Hə, əlbəttə, oynaya bilərəm, yadımdadır” dedim. Razılıq versəm də, 5-6 il bundan əvvəl ifa etdiyimdən yaddaşımda heç nə qalmamışdı. Afişa hazırlananda çox peşman olmuşdum. Cənnət xanım da "Xüsusən, "İdiot”a yaxşı hazırlaş” söyləyəndə narahatlığım daha da artdı. Evə gedib rol dəftərimi axtardım, amma tapa bilmədim. Nigaranlıqdan gecələr yata bilmirdim. Həyat yoldaşımdan kömək istədim, dedim sən axtar. Qadın böyük qüvvədir, axtarıb tapdı. Həmin anda necə sevinirdim, izah edə bilmərəm. Dəftərdəki qeydlərə baxdıqca sanki tamaşanı başdan-sona bir də oynadım. Çox gözəl hislər idi...

– Nofəl bəy, tələbələrinizin ifasında görmək istədiyiniz hansısa rol varmı?

– Mənim aktyorluq taleyimdə nakam bir arzum olub. O da Romeo rolunu oynamaq. Amma nədənsə heç vaxt mənə qismət olmadı. Amma tələbələrin ifası heç bir problem yaratmır. Məni təkrarlamasalar belə, onların hər ifasında məndən azacıq da olsa, nə isə var. Ona görə də tamaşanı tələbələrimlə hazırlamağa qərar verdim və deyim ki, çox yaxşı iş ərsəyə gəldi. Bizim çox böyük aktyorlarımız, aktrisalarımız var ki, şöhrətlərinin pik nöqtəsində səhnədən ayrılırlar. Buna fərqli adlar verilsə də, biz aktyorlar bilirik ki, geri qayıtmaq sadəcə, mümkün deyil.

– Maraqlıdır, haqqında danışacağınız növbəti əşyanın – parikin sizin üçün önəmi nədən ibarətdir?

– Tamaşaların da öz taleyi var. Mişel de Gilderode "Eskoria” fəaliyyətim boyunca ən sevimli rollarımdan olsa da, ömrü az oldu. Mən o tamaşada təlxək rolunu ifa edirdim. Amma uyğun parik tapa bilmirdim. İrina Perlova dedi ki, papaq olsaydı, əla olardı. Mən də qızımın papaqlarının birini evdən apardım, ondan parik düzəltdilər. O parik indi də qrim otağımda, güzgümün qabağındakı yeganə əşyadır. O olmasa, darıxıram. Bu parikə həm övladımın doğmalığı, həm də rəhmətlik müəllimim İrina Perlovanın enerjisi hopub. Mən hər tamaşadan qabaq müəllimimin şeirlərini oxuyuram. Bizi Moskvada Parisdən sərgi üçün gələn məşhur bir qalereyaya aparmışdılar. Van Qoqla Pol Qoqenin orijinal rəsmləri nümayiş olunurdu. Sanki Van Qoq günəbaxanlardan ya da ulduzlu gecədən boylanmışdı. Bu mənada enerjini hiss etmək çox əhəmiyyətlidir.

– Əşyaların uğur gətirməsinə necə, inanırsınızmı?

– Enerjiyə inanan biri olaraq fikrim təzadlı səslənəcək, amma adi bir üzüyün, ya da hər hansı əşyanın insana uğur gətirə biləcəyinə heç bir vəchlə inanmıram.

– Bəs özünüz hansı əşya olmaq istəyərdiniz?

– Doğrusu, bu barədə heç düşünməmişdim. Şairlər kimi "hansısa qızın qulağına sırğa, barmağına üzük olmaq istərdim” deyə bilməyəcəyəm, amma musiqi aləti – məsələn, tar olmaq istəyərdim. Tennisi Vilyams pyeslərinin birində yazır: "Şükür edin ki, insansınız, toz dənəsi də ola bilərdiniz”. Mən də şükür edim ki, Nofələm, divan da ola bilərdim (gülür).

– Tamaşalarda müxtəlif alətlərdən, əşyalardan istifadə edirsiniz, cürbəcür geyimlər geyinirsiniz. Sonra başqa bir tamaşada yenə eyni hallar təkrarlanır. Bütün bunlar, bu cür gəldi-gedərlik əşyalara, ümumən dünyaya münasibətdə sizdə fanilik duyğusu yaradırmı?

– Dünyanın faniliyini anlamaq üçün əşyalara ehtiyacım olmasa da, bəzən bu duyğunu unuda bilirik. Həmin an əşyaların bizdən daha çox yaşayacağını, daha çox xatırlanacağını düşünəndə, bəli, fanilik fikirləri beynimdə dolanır. Əşyalar o qədər qiymətlidir ki, onu satmaq, dəyişdirmək ağlımdan belə keçməz. Sadəcə müstəsna hallarda bu cür hərəkətə haqq vermək olar. Tamaşalarda istifadə etdiyim bəzi əşyaları da tamaşa repertuardan çıxarılandan sonra evimdə saxlayıram. Məsələn, Henrix İbsenin "Kabuslar” əsərindəki qəlyan, istifadə etməsəm də, evimdədir.

– Gələcəkdə tamaşaçıların, sənətinizi sevənlərin yaddaşında hansı tamaşadakı obraz kimi qalmaq istəyərdiniz?

– Fərid, mən həmişə tələbələrimə teatrın amansız üzünü izah etməyə çalışıram. Bizim işin ən ağrılı tərəfi odur ki, tamaşaçı diktəsi ilə yaşayırıq. Ona görə də bu suala birmənalı cavab verə bilmərəm. Yəqin, tamaşaçılar məni Aydın, Məhəmmədhəsən əmi, yəhudi balası Elya, təlxək və s. obrazlarda xatırlayacaqlar. Seçimi tamaşaçının öhdəliyinə buraxmaq lazımdır.

– Bəs səhnədə istifadə etdiyiniz, yaxud geyindiyiniz hansısa əşya, paltar varmı ki, məhz onlara görə bir də həmin tamaşada oynamaq istəyərdiniz. Yəni əşyalar sizin könlünüzdə xiffət duyğusu oyadırmı?

– Əlbəttə, var. Məsələn, "Albalı bağı” tamaşasındakı plaşım. Bundan başqa 6 gözəl paltarım da kənarda dayanıb geyilməyi gözləyir.

– Əşyaların zamanla münasibət fəlsəfəsi haqqında nə düşünürsünüz, yəni bir zaman sizin olan əziz bir əşya sonradan yad nəsnəyə çevrilirmi, vaxt onu sizə yadlaşdırırmı?

– Olur, əlbəttə, olur. Teatrda elə rollar var ki, hətta, məşq üçün belə xüsusi geyim olmalıdır. Məsələn, Mirzə Fətəli Axundzadənin "Hekayəti-Müsyö Jordan və dərviş Məstəli şah” tamaşasına hazırlıq ərəfəsində mən qız tələbələrimi uzun ətəksiz məşqə buraxmırdım. Demək istəyirəm ki, müəyyən vaxt ərzində məşq elədiyimiz geyimlər səhnə üçün kostyumlar hazırlandıqdan sonra unudula, yadlaşa bilir. Başqa tərəfdən yanaşsaq, əşyalar unudulmasa insana ağrı verə bilər. Ad çəkmək istəmirəm, amma bir dostumuzun cavan qardaşı rəhmətə getmişdi. Anası oğlunu xatırladan hər şeyi gözünün qarşısında saxlayırdı. Əşyalara belə aludə olmaq lazım deyil. Mənim də itirdiyim çox yaxın adamım var, amma evimdə əşyaları yoxdur. Əsas məsələ budur ki, Allah bizi lazımsız əşyaya çevrilməkdən qorusun...

– Allah sizə uzun ömür versin, amma nə zamansa dünyada olmayanda, sizcə, hansı əşyanız sizi insanlara daha çox xatırlanacaq?

– Yəqin ki, evdə olan paltarlarım, ayaqqabılarım. Ölmüş insanların ayaqqabıları mənə çox pis təsir edir. Mən universitetin 5-ci kursunda oxuyanda əmioğlum gənc ikən qəfildən rəhmətə getdi. Bu, bizim yaşda cavanlar üçün ilk itki idi. Onunla bağlı bir hadisə danışım. Heç yadımdan çıxmaz, yanvarın iyirmi biri – ad günümdə kəndə gedəndə əmimgilə baş çəkmişdim. Ona pomidorla yumurta bişirmişdilər. Qəribədir ki, onun vəfatından sonra o yemək həmişə mənə əmioğlumu xatırladır. Yəni insanlar belə xırdaca detallarla yaddaşda qala bilirlər. Mən meyvə yeyəndə qızım əsəbiləşir ki, niyə xırçıldada-xırçıldada yeyirsən? Bəlkə də, insanların yaddaşında elə o cür meyvə yeməyimlə qalacağam (gülür)...

Söhbətləşdi: Fərid Hüseyn

Kaspi 2018.- 17-19 fevral.- S.16-17.