“Nəzəri-konseptual sayıqlamalar: bios bədən və loqos bədən”

Bədən tamaşanın ən funksional, orqanik elementidir. Teatr bədəndən başlayır, qalan hər şey onun cazibəsində, ona nəzərən quraşdırılır. Saf (fenomenal, çılpaq) bədən mədəniyyət içindəki yeganə “təbiət hadisəsi”dir. Təbiət üçün ağac, kol, ay, su, günəş nədirsə, bədən də odur. Bədən özlüyündə ideya deyil, materiyadır və mədəniyyət onun bu “təbiiliyi” ilə heç bir zaman barışmayıb. Təbiətin obrazlar sistemi daimilik içində mövcuddur. Bu obrazlar insanın müdaxiləsinə məruz qalmasa, heç zaman dəyişməyəcək, prinsipial olaraq heç bir məna ifadə etmədən əzəli-əbədi harmoniya içində həyatını yaşayacaq.

Amma mədəniyyət hər zaman təbiəti udmaq, ört-basdır eləmək, loqosa, fikrə, mətnə çevirmək arzusuyla yaşayıb. Mədəniyyətin obrazları isə dəyişkəndir, zamana, məkana, fikrə, təxəyyülə, qavrayışa görə dəyişir. Karl Yaspers deyir ki, insan heç vaxt tamamlana bilməz, mövcud olmaq üçün o zamanla dəyişməlidir. İnsanın zamanla dəyişməsinin fasiləsizliyi onu göstərir ki, “insan nədir” sualı həmişə aktual olacaq. Deməli, insan təxəyyülünün zaman içindəki dinamikası onu özü və yaşadığı obyektiv aləm haqda daim düşünməyə, hər gün yeni qənaətlər əxz eləməyə vadar edir. Belə olan halda, təbiətin obrazları heç vaxt insan qavrayışında tamamlanmayacaq, daim dəyişkənliyə məruz qalacaq. İnsan daim təbiətlə münasibətdə dərketmə vəziyyətindədir.

Buradan belə nəticəyə gəlirik ki, təbiətin obrazlar sistemi daimi, mədəniyyətin obrazlar sistemi dəyişkəndir. Təbiətin obrazlar sistemi üçün heç bir inkişaf tarixindən danışmaq mümkün deyil, inkişaf deyilən şey nisbi anlayışdır və təxəyyülün məhsuludur. Buna görə də, yalnız mədəniyyətə və onun obrazlar sisteminə aid edilə bilər. Teatr sənətində də bədən mədəniyyətlə təbiət arasındakı əsas “münaqişə nöqtəsi”dir. Teatr sənəti bədəni təbiətdən təcrid etmək, özününküləşdirmək üçün onu əvvəlcə loqosa çevirir, özünün instinktiv şəcərəsindən qoparır.

Tamaşa içində bədənin iki layı, iki qatı var. Bunlardan birincisi təbiətin məhsulu olan bios-bədəndir (oxu: çılpaq, saf, fenomenal bədən), digəri isə mədəniyyətin estetik fakta çevirdiyi loqos-bədən. Ona görə də teatr və onun nəzəriyyəsinə loqos-bədən maraqlıdır. Bəs, loqos-bədən nədir? Loqos-bədən mədəniyyətin, düşüncənin bios-bədənin üstünə yazdığı fikirdir, mətndir, işarələr sistemidir. Dedik ki, teatrın lap ibtidasında bədən mikrokosmosla makrokosmos arasında yeganə mediator idi və vertikal ünsiyyəti gerçəkləşdirirdi. Ritualın emosional çənbərində, hələ ki, bədən özünü “mən” kimi qavrayıb təbiətdən sıyrılmamış, təbiətə yadlaşıb onun haqqında düşünməyə başlamamışdı, hələ ki, özünü təbiətin bir hissəsi kimi qavrayırdı. Daha sonra loqos (oxu:fikir, ideya) bədəni öz əsarəti altına aldı, onu özünün çərçivələrinə salıb sərgilədi, bədənə hopdu və min üzlü Tanrı kimi onda təcəlla eləməyə, ondan özünün lövhəsi kimi yararlanmağa başladı.

“İnsanın təbiəti hər zaman özgürlüyə (öz instiktlərinə) yönəlir. İnsanın fərdiyyətini mətnləşdirən, güzgüləyən bədən teatr sənətinə yaramır. Teatrda insan bədəni maddi olaraq istifadə edildiyi üçün, o, təsadüfi və qeyri-şüuri informasiyalarla doludur. Lakin sənət heç bir təsadüfilik tanımır, qeyri-şüurilik tanımır. Ona görə də, aktyorun bizə səhnədə öz başına təqdim etdiyi şey sənət deyil” (Qordon Kreq). Bu fikir Qordon Kreqin fövqəlmarionet ideyasının təməlidir. Yəni, insanın bios-bədənindən gələn bütün informasiyanı öldürmək, onu estetikləşdirmək və rejissor fikrinin ifadə vasitəsinə – loqos-bədənə çevirmək. Əcəba, mümkündürmü?

Bios-bədəndən loqos-bədənə keçid olduqca mürəkkəb prosesdir. Bu prosesin birinci mərhələsi şərti olaraq “bədənsizləşən bədən” adlanır. Bu, bios-bədənin “öldürülməsi” və loqos-bədənin substansiyası halına gətirilməsidir. “Bədəsizləşən bədən” nə bios-bədəndir, nə də loqos-bədən. O, bu iki fenomen arasındakı keçid mərhələsidir. O, nə zehni, koqnitiv qavrayışı, nə də emosional dışavurumu mətnləşdirir. Bədənsizləşən bədən neytral maskadır, bədənin sanki plastlinə, xammala çevrilməsidir.

Amma bədəni tamamilə “bədənsizləşdirmək”, bios-bədəni tamamilə yox etmək mümkün deyil. Çünki “seyrçinin aktyorun enerjisini oxuması aktı bilincdışı gerçəkləşir” (E.Barba).

Bəs, enerji nədir? Bu haqda Şərq və Qərb teatrının nəzəriyyəçilərindən, ustadlarından olduqca maraqlı və müxtəlif fikirlər oxumaq mümkündür. Amma biz düşünmürük ki, seyrçiylə aktyor arasında doğrudan-doğruya hansısa dalğa mövcuddur. Bu iki fərd arasında yalnız hansısa informasiya mübadiləsi baş verə bilər. Enerji assosiasiyadır, assosiasiya isə dərk edilməmiş, yəni şüuri (bilincli) deyil, qeyri-şüuri (bilincsiz) şəkildə dəyərləndirilmiş informasiyadır. Deməli, bilavasitə məkanda enerji dediyimiz şey mətnin (burda: bədənin) assosiativ planından fışqıran informasiyadır, hansı ki, seyrçidə müxtəlif emosional titrəyişlərə gətirib çıxarır və hətta bəzən onun tamaşaya münasibətini diqtə edir.

Dağlar Yusif

Kaspi.- 2018.- 11 oktyabr.- S. 12.