Avropa qiyafəli Şərq
oğlu
Bu görkəmli
şəxsiyyətin Azərbaycan milli mətbuatının
inkişafında da müstəsna xidmətləri olmuşdur
Onun adı Naxçıvanın yetirdiyi
görkəmli şəxsiyyətlər arasında öz
ölkəsinə, vətəninə və millətinə
böyük şöhrət gətirən nadir şəxsiyyətlərdən
biri kimi çəkilir.
"Sahib-mənsəb ziyalılar yurdu” kimi tanınan qədim
Şahtaxtının məşhur yetirmələrindən,
görkəmli simalarından olan bu şəxsiyyət görkəmli
maarifçi, publisist, alim, milli ziyalı kimi çox
böyük bir şöhrətə malikdir. Onun haqqında həmişə
qürurla, iftixarla bəhs edirlər... O şəxsiyyət
ki, "millətinin canlı heykəli” kimi şöhrətlənib,
dövrünün görkəmli elm adamlarından biri, məharətli
diplomat, publisist və Azərbaycan siyasi publisistikasının
banisi, naşir və sonradan "Qeyrət” adlanan məşhur
mətbəənin sahibi, "Şərqi-rus” qəzetinin
redaktoru, cəfakeş jurnalist, Azərbaycanın ilk universiteti
olan Bakı Dövlət Universitetinin yaradıcılarından
və onun ilk professorlarından biri, poliqlot, əlifba
islahatçısı kimi nəhəng ziyalılıq
siması ilə tanınmışdır.
...1846-cı ildə Naxçıvanın Araz
yaxınlığında "Naxçıvanın elm və
mədəniyyət mədrəsəsi” kimi qiymətləndirilən
Şahtaxtı kəndində bəy ailəsində
doğulub. O, ilk dəfə
Avropa təhsili almış, hərtərəfli
dünyagörüşə və biliklərə malik
olmuş nadir şəxsiyyətlərdən biridir. Söhbət,
adı hər zaman böyük hörmətlə çəkilən
Məhəmmədağa Məhəmmədtağı Sultan
oğlu Şahtaxtılıdan
(1846-1931) gedir. O adamdan ki, hələ 14 yaşından -
1860-cı ildən başlanan Tiflis həyatı və gimnaziya
təhsili, 1865-ci ildən Peterburq həyatı, 1871-ci ildən
1873-ci ilə qədər Almaniyada Leypsiq həyatı və təhsili,
1873-cü ildən 1875-ci ilədək Fransada Paris həyatı
və təhsilini təkmilləşdirmə dövrü, onu
gələcəyin mötəbər bir şəxsiyyəti
kimi yetişdirmişdir. Hələ Avropada olarkən Almaniyada,
xüsusilə Fransada nəşr etdirdiyi əsərlər və
məqalələr, onun yetkin bir şəxsiyyət və
ziyalı kimi tanınmasına şərait
yaratmışdır.
Bu görkəmli şəxsiyyətin Azərbaycan
milli mətbuatının inkişafında da müstəsna
xidmətləri olmuşdur. Məhəmmədağa
Şahtaxtılı 1896-cı ildə Azərbaycan dilində
"Tiflis” adlı qəzet nəşr etdirmək istəmiş,
amma buna icazə verilməmişdi. Bundan sonra o, bir neçə
il "Moskovskiye vedomosti”, "Novoye vremya”, "Kafkaz” kimi
rusdilli mətbuat orqanları ilə əməkdaşlıq
etmiş, hətta bu qəzetlərin İstanbul müxbiri kimi
də fəaliyyət göstərmiş, Türkiyədə
çap olunan "Stambul” (fransız dilində) və
"Əxtər” (fars dilində) qəzetlərində,
"Şərq ədəbiyyatı” jurnalında elmi və
publisist məqalələrlə "Mehmet bəy” imzası ilə
çıxış etmişdir. Məhəmmədağa
Şahtaxtılı o zaman Bakıda rus dilində nəşr
olunan "Kaspi”də də çalışmış
(1891-1919), hətta üç ay ərzində (iyun-avqust) bu qəzetin
müvəqqəti baş redaktoru da olmuşdur.
M.Şahtaxtılı "Kaspi” vasitəsilə Azərbaycan
mövzusunu gündəmə gətirmiş, məşhur
"Zaqafqaziya müsəlmanlarını necə
adlandırmalı?” adlı məqaləsini nəşr
etdirmişdir. 1920-ci illərdə isə Cəlil Məmmədquluzadənin
redaktorluğu ilə yeni əlifba ilə nəşrə
başlayan "Yeni yol” qəzetində də məqalələr
çap etdirmiş, burada əsasən əlifba məsələləri
ilə bağlı dəyərli məqalələrlə
çıxış etmişdir. Azərbaycan jurnalistikası
və mətbuatının qocaman simalarından olan Məhəmmədağa
Şahtaxtılı, ümumiyyətlə, dövrün
"Ziya”, "Kaspi”, "Tiflisskiy listok”, "Novoye obozreniye”,
"Kafkaz” və digər mətbuat orqanlarında fəal
iştirak etmişdir. Məhəmmədağa
Şahtaxtılı yerli mətbuat orqanlarında daha çox
"Qəzetnəvis”, xarici mətbuat orqanlarında isə
"Mehmet bəy” imzası ilə çıxış
etmişdir. Mətbuatın siyasiləşdirilməsi, siyasi
publisistikanın yaranması və mətbuatın ümumxalq
maraqlarına, istiqlal və milli hüquqlara xidmət etməsində
onun və baş redaktoru olduğu "Şərqi-rus” qəzetinin
xidmətləri misilsiz olmuşdur. O, Azərbaycan mətbuat
tarixində siyasi publisistikanın banisi olduğu kimi, ilk dəfə
silsilə məqalələr yazmaq ənənəsinin də əsasını
qoymuşdur. Onun "Hər gün bir az” başlıqlı 56
məqaləsi Azərbaycan mətbuatı tarixində silsilə
məqalənin ən yaxşı nümunəsi hesab edilir.
Azərbaycan milli mətbuatı tarixində
"Əkinçi”dən sonra yalnız 1903-cü ildə nəşrinə
nail olunan "Şərqi-rus” qəzeti Azərbaycan dilini mətbuatın
dilinə çevirməyə müvəffəq olmuşdur. Məhəmmədağa
Şahtaxtılı və onun məsləkdaşlarının
birgə səyi ilə ana dilində nəşr olunan bu mətbu
orqan xalqın mənafeyi naminə bir çox uğurlara imza
atmışdır. İctimai-siyasi, iqtisadi, elmi, ədəbi
mövzularda çıxış edən "Şərqi-rus”
qəzeti Tiflisdə Azərbaycan dilində, həftədə
3 dəfə çıxırdı. İlk nömrəsi
1903-cü il martın 30-da, sonuncu nömrəsi isə 1905-ci
il yanvarın 15-də çıxan, 2 ilə yaxın bir
müddətdə çap olunan qəzetin cəmi 392 nömrəsi
çıxıb. Qəzetin həm də Bakıda 1905-ci ilin əvvəllərində
""Şərqi-rus”un "Teleqramları” adlı axşam xəbərlərinin
bir neçə sayı da çapdan
çıxmışdır ki, ona da redaktorluğu görkəmli
publisist, alim, naşir Məhəmmədağa
Şahtaxtılı etmişdir. Son 45 nömrənin redaktoru isə
ədibin yaxın dostu və silahdaşı, görkəmli
publisist və ədib Cəlil Məmmədquluzadə
olmuşdur. 1904-cü ildən gündəlik çap edilməyə
başlayan "Şərqi-rus” qəzeti milli mətbuatçılıq
sahəsində özünəməxsus nailiyyətlərlə
yadda qalmışdır.
Məhəmmədağa Şahtaxtılı,
dövrünün, C.Məmmədquluzadə, M.Ə.Sabir, A.Səhhət,
Ö.F.Nemanzadə, H.Cavid, M.S.Ordubadi, Ə.Qəmküsar,
Ə.Nəzmi və başqa görkəmli
ziyalılarını ətrafında toplayaraq, mətbuatı
milli maraqlara xidmət vasitəsinə çevirmişdir. Onun
uğurla başçılıq etdiyi qəzetdə ana dili ilə
bağlı islahatlar, qadın azadlığı, hicab
(örtük) məsələsi, maarifin yayılması, məktəblərdə
təhsil sisteminin inkişaf predmetləri və sair məsələlər
əsas mövzunu təşkil edirdi. Ümumiyyətlə, qəzetin
əsas məqsədi türk-müsəlman xalqlarını
maarif və mədəniyyətə cəlb etməkdən
ibarət olmuşdur. Deyildiyi
kimi, ümumən, qəzetdə Azərbaycan probleminə, azərbaycanlıların
maariflənməsi və dirçəlişi məsələsinə
üstünlük verilirdi. Qəzetin məqsədi, məramı
və iş prinsipi ilə bağlı redaktoru
M.Şahtaxtılı belə yazırdı: "Qəzeti
gündəlik etdik. ...Amma nə etməli, işləməli
ki, müsəlmanlar (yəni azərbycanlılar – R.Q.) da
heç olmazsa, ... mədəni qövmlər kimi yaşaya
bilsinlər. Yəni yerlərindən qalxanda bizim
canımız, sinirlərimiz, beyinlərimizlə hazırlanan
"Şərqi-rus” nömrəsini ələ alıb,
dünyanın o günkü vüquatına öz dillərində
asanlıqla, gülə-gülə, çay içə-içə
ettela kəsb etsinlər”.
Görkəmli publisistin naşiri və redaktoru
olduğu "Şərqi-rus” qəzeti həm də xalqa
türklük şüurunun aşılanması,
türkçülük ideyalarının təbliği ilə
müntəzəm məşğul olmuşdur. Fransada kitab
halında nəşr etdirdiyi "Türkiyəni necə xilas
etməli?” əsəri, habelə Fransa mətbuatında
çap etdirdiyi "Əlifba və mədəniyyət”,
"Biz nə haqda düşünürük?”, "Şərq
böhranı” kimi məqalələri ilə özünü
yetkin bir Avropa düşüncəli Şərq
ziyalısı kimi tanıtdırmış, həmçinin mənsub
olduğu xalqın, regionunun problemlərini də Avropa ictimaiyyətinə
çatdırmağa müvəffəq olmuşdur. Onun "Qafqaz”
qəzetində nəşr etdirdiyi silsilə
"Konstontinopoldan məktublar” məqaləsi, habelə
"Müsəlmanlarda məktəb həyatı”, "Novoye
obozreniye” qəzetində nəşr etdirdiyi "Konstitusiya və
müsəlmanlar”, "Mirzə Melküm xan” məqalələri,
həm də 1879-cu ildə rus dilində nəşr etdirdiyi
"Təkmilləşdirilmiş müsəlman əlifbası”
kitabı həm müsəlman aləmi üçün vacib
problemləri, inkişaf və dirçəlişin yolları
haqda düşüncələrini, məktəb və yeni əlifbanın
zəruri vasitəyə çevrilməsi ehtiyacını ifadə
etmiş, həm də Osmanlı Türkiyəsinin ictimai-siyasi
vəziyyəti, onun problemləri və çıxış
yolları haqda təəssüratlarını əks
etdirmişdir. Məhəmmədağa Şahtaxtılı ilk
dəfə xalqımızı mətbuatda "azərbaycanlı”
adlandıran ilk azərbaycançı alim və
ziyalılardan biridir.
Xalqımızın görkəmli oğlu Məhəmmədağa
Şahtaxtılı Azərbaycan ictimai-mədəni və elmi
fikir tarixində həm də "ilk azərbaycanlı
professor” kimi də böyük şöhrətə malikdir.
Ölkəmizin ilk ali təhsil müəssisəsi olan
Bakı Dövlət Universitetində uzun müddət müəllim
kimi fəaliyyət göstərmiş Məhəmmədağa
Şahtaxtılı, bu ali təhsil ocağının ilk
professorlarından da biri olmuşdur. Burada şərqşünas
kimi çalışan Məhəmmədağa
Şahtaxtılıya məhz bu sahədəki fəaliyyətinə
görə, universitetin Elmi Şurası professor elmi
adını vermişdir. Məhəmmədağa həm də
poliqlot alim kimi şöhrət qazanmış bir
ziyalıdır. O, ərəb, fars, rus, ingilis, fransız dillərini,
ümumiyyətlə isə 7 xarici dili mükəmməl
bilib. Məhəmmədağa o ziyalılardan idi ki, həm
Avropa mədəniyyəti, dəyərləri və biliklərini
Azərbaycan reallığına gətirmişdi, həm də
Azərbaycan reallıqlarını və dəyərlərini
Avropada müvəffəqiyyətlə təmsil və təbliğ
etmişdi. Haqqında akademik İ.Həbibbəylinin də bəhs
etdiyi kimi, o, Avropalılar üçün tanınmış
"şərq mənşəli siyasətçi”, ruslara
görə, millətinin cəsarətli müdafiəçisi,
Azərbaycan baxımından isə "Avropa qiyafəli Şərq
oğlu idi: "Bu nəhəng şəxsiyyətin Azərbaycana
Qərb maarifçiliyi ənənələrini gətirmək,
doğma xalqını Şərq fanatizmindən xilas etmək,
Qərblə Şərqi yaxınlaşdırmaq kimi
böyük vəzifələrin həyata keçirilməsinə
təkbaşına etdiyi xidmət, həmin amala ömür sərf
etmiş bütöv bir ziyalı nəslinin fəaliyyətinə
bərabərdir”.
Məhəmmədağa
Şahtaxtılının Azərbaycan elmi, ədəbi və
ictimai fikir tarixindəki mühüm xidmətlərinə
görə, dövlət səviyyəsində xatirəsi həmişə
əziz tutulub. Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisi
Sədrinin "Görkəmli ictimai xadim, publisist və
maarifçi Məhəmmədağa
Şahtaxtılının anadan olmasının 160 illiyinin qeyd
olunması və xatirəsinin əbədiləşdirilməsi
haqqında” 27 fevral 2006-cı il tarixli Sərəncamı da
görkəmli ziyalının xidmətlərinə göstərilən
dövlət qayğısı və ehtiramın bariz bir
nümunəsidir. Məhz bu sərəncam
işığında Naxçıvanda yaşayan elm
adamları və ziyalılar tərəfindən fikir
adamının həyat və yaradıcılığı
yenidən araşdırma obyekti olmuş, ilk dəfə
görkəmli ədəbiyyatşünas alim, akademik İsa Həbibbəylinin
tərtibçiliyi ilə seçilmiş külliyyatından
ibarət "Seçilmiş əsərləri” çap
olunmuşdur. Həmçinin Naxçıvan şəhərindəki
Kitab Evinə Məhəmmədağa
Şahtaxtılının adının verilməsi bu görkəmli
fikir adamı və ziyalıya ehtiramın məntiqi ifadəsi
kimi razılıq doğurur. "Naxçıvan”
jurnalının xüsusi buraxılışının
maarifçi ziyalıya həsr olunması və AMEA
Naxçıvan Bölməsində "Məhəmmədağa
Şahtaxtılı: taleyi və sənəti” kitabının
da dövlət qayğısı ilə çap olunması,
görkəmli şəxsiyyətin həyatı, fəaliyyəti
və irsinin öyrənilməsi və təbliği
baxımından diqqətəlayiqdir. Akademik İsa Həbibbəylinin
böyük zəhməti ilə çap olunan "Məhəmmədağa
Şahtaxtlı. Seçilmiş əsərləri” (I cild)
kitabında, onun əsərlərinin bir hissəsi
toplanmışdır. Bu gün Şahtaxtinskilərin doğma
dədə-baba yurdu olan Şahtaxtı kəndində kütləvi
ziyarət yerinə çevrilən Şahtaxtinskilər muzeyi
də dövlət səviyyəsində verilən qiyməti
və göstərilən ehtiramı aydınlığı
ilə təzahür etdirir.
Məhəmmədağa Şahtaxtılı
milli jurnalistikamızın inkişafına öz layiqli
töhfələrini vermiş, redaktorluq etdiyi "Şərqi-rus”
qəzeti isə Azərbaycan mətbuatının
inkişafında özünəməxsus xidmətləri ilə
yadda qalmışdır.
Ramiz QASIMOV,
AMEA
Naxçıvan Bölməsinin əməkdaşı,
filologiya üzrə
fəlsəfə doktoru, dosent
Kaspi.-2018.-1 noyabr.-S.15.