“24-lər”dən on səkkizinci

 

 BDU-100

 

O, riyaziyyat elminə yeni üsullar gətirmişdi

 

Danılmaz bir faktdır ki, BDU həmişə Azərbaycanda azadfikirliliyin, müstəqil düşüncənin demokratiyanın beşiyi olub. Bu amil 1980-ci illərin sonlarında ölkədə gedən proseslərdə bir daha özünü büruzə verdi universitet Azərbaycanda gedən dəyişikliyin beşiyinə çevrildi. Qarşıda onu çətin, amma şərəfli bir zaman gözləyirdi.

 

20-ci yüzilliyin sonlarında baş verən ən əlamətdar hadisə şübhəsiz, 1980-ci illərin sonundan başlanan milli azadlıq hərəkatı, 1990-cı illərin əvvəllərində Azərbaycan yenidən  müstəqilliyinə qovuşması oldu. Bu azadlıq hərəkatının önündə inamla addımlayan vətənpərvərlər arasında BDU-nun professor-müəllim heyəti, tələbələri, əməkdaşları məzunları da var idi. Belə çətin bir anda BDU-ya görkəmli alim Yəhya Cəfər oğlu Məmmədov rektor təyin edilir.

 

Yəhya dünyaya gələndə təkcə Naxçıvan deyil, bütöv Azərbaycan od içində qovurulurdu. 1930-cu il. Azərbaycanın çiçəklənməsi naminə işləyə biləcək başların məhv edildiyi zaman. Tədqiqatçıların fikrincə, repressiyanın daha güclü dalğası otuzuncu illərə düşür bu dalğa minlərlə azərbaycanlının məhvinə səbəb olub. Ailələr dağıldı, ocaqlar qaraldı, nəsillərin izi-tozu qalmadı...

 

Yəhya belə çətin anda böyüdü, təhsil aldı. Naxçıvanda orta məktəbi əla qiymətlərlə başa vuran gənc, Bakıda da BDU-nu (1954) fərqlənmə diplomu ilə qurtardı. Amma bununla kifayətlənmədi. Elimin daha çətin sirlərini açmaq, dərinliklərindən agah olmaq üçün BDU-nun aspiranturasına daxil oldu. 1957-ci ildə aspiranturanı başa vuranda rəhbərlik  onun istedadını nəzərə alaraq, universitetdə saxlayır. Gənc alim bir müddət elmi ixtiralarını Azərbaycandan kənarda aparmalı olur. O, ilk olaraq Voronej Mühəndis-İnşaat İnstitutunda fəaliyyətə başlayır 1960-65-ci illərdə burada işləyir. 1965-ci ildə Rostov Dövlət Universitetində doktorluq dissertasiyasını müdafiə edir. Qafqazlı balasının bu uğuru böyük əks-səda doğurur. Elə həmin universitetdə ona yüksək maaş, vəzifə təklif edilsə , Yəhya müəllim buna razı olmur vətənə qayıdır. Tələbəliyinin, gəncliyini ən xoş günlərini hər an ona xatırladan BDU-ya üz tutur. Beləliklə, 1965-ci ildən 2000-ci ilə qədər (2000-ci ildə dünyasını dəyişib) BDU Yəhya müəllim üçün təkcə yeri yox, həm ikinci ev olur. 1965-ci ildən mexanika-riyaziyyat fakültəsində hesablama riyaziyyat kafedrasına rəhbərlik etməyə başlayan Yəhya müəllim, ömrünün sonuna, 2000-ci ilə qədər bu fəaliyyətini davam etdirib.

 

35 il ərzində Yəhya müəllimin böyük əməyi hesabına respublikada hesablama riyaziyyatı bir elm sahəsi kimi yaranaraq inkişaf edib. Onun rəhbərliyi ilə təkcə bu kafedranın əməkdaşları deyil, Rusiya, Almaniya, Polşa, Türkiyə, İraq kimi ölkələr üçün onlarla gənc mütəxəssislər hazırlanıb. Məhz bu xidmətlərinə görə o, 1981-ci ildə "Xalqlar dostluğuordeni ilə təltif edilmiş ABŞ-ın Minneapolis şəhərinin "Fəxri vətəndaşıseçilmişdir. Yəhya müəllim dəfələrlə Polşada, Almaniyada, Bolqarıstanda, Türkiyədə konfranslarda, beynəlxalq qurultaylarda çıxışlar etmiş, elmi mülahizələrini, fikirlərini dünya alimləri ilə bölüşmüşdür.   

 

Əslində, onun tətbiq etdiyi üsullar hazırda dünyanın bir çox riyaziyyatçıları tərəfindən müxtəlif məsələlərin həlli üçün tətbiq olunur. 1974-cü ildə işıq üzü görən "Adi diferensial tənliklərin təqribi hallarının tapılması üsullarıadlı monoqrafiyası bu gün tələbələrin bəhrələndiyi ən dəyərli mənbədir. Bu monoqrafiya analitik təqribi üsulların verildiyi ilk kitabdır buna görə o, dövlət mükafatına layiq görülmüşdü. Keçmiş SSRİ miqyasında tanınan istedadlı alim, 100-dən çox elmi məqalənin, (bu məqalələrin böyük əksəriyyəti beynəlxalq aləmdə nüfuzu olan elmi jurnallarda çap olunub) beş dərsliyin yeddi monoqrafiyanın müəllifidir. Məqalələrinin, əsərlərinin çoxunu həm azərbaycan, həm rus dilində yazan alimin "Metodı vıçleniydərsliyi hal-hazırda tələbələrin, gənc alimlərin stolüstü kitabıdır türk dilinə çevrilərək Türkiyədə çap edilib.

 

Mütəxəssislərin fikrincə, hesablama riyaziyyatı, riyaziyyatın ən vacib bölmələrindən biridir elmin bu sahədəki inkişafında Yəhya müəllimin özünəməxsus yeri olub. O, sağ tərəfi birtərəfli qiymətləndirməyə tabe olan qeyri-xətti operator-diferensial tənliklərin təqribi həlli üçün yeni üsullar vermişdir. Eləcə , abstrakt qeyri-xətti Volter operator-tənliklər nəzəriyyəsinin yaradıcılarından biridir. Y.C.Məmmədov həllin, tez yığılan iterasiyalar şəklində axtarılan ekvivalent tənliklərə gətirilməsi üçün maraqlı üsul təklif etmişdir. Bu üsul riyazi ədəbiyyatda "Məmmədov üsuluadlandırılır.

 

1980-ci ildə Əməkdar elm xadimi adına layiq görülən Yəhya müəllim, 1983-cü ildə AEA-nın müxbir üzvü seçilir. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, 1980-ci illərin sonunda ölkəmizdə baş verən siyasi hadisələr universitetin həyatında da çətinliklərə səbəb oldu. Belə çətin bir zamanda - 987-ci ilin sonunda Yəhya Məmmədov BDU-ya rektor təyin edildi o, 1989-cu ilin əvvəllərinə kimi bu vəzifədə işlədi. Yəhya müəllimin BDU-ya rektor təyin edildiyi ili (1987) əksər tədqiqatçılar yenidənqurmanın "ikinci mərhələsi aşkarlığın genişlənməsi, qeyri-rəsmi ictimai hərəkatların fəallığı dövrüadlandırırlar. Tarixi hadisələr sübut edir ki, bir siyasi rejimdən başqasına keçmək hədsiz dərəcədə çətin bir prosesdir bu, özünü bir daha "əzəmətliSovet hökuməti dağılanda büruzə verdi. Sözsüz ki, həm ağır iqtisadi, həm ictimai, mənəvi böhran şəraitinə düşmüş universitetə belə bir zamanda rəhbərlik etmək çox çətin idi. Ölkədə baş verən özbaşınalıq, xaos tədris prosesində əngəllər yaratmağa başladı. Tədricən təhsilin keyfiyyətində, elmi-tədqiqatların aparılmasında geriləmə özünü əks etdirdi. Bütün bunlara baxmayaraq, Yəhya müəllim universiteti bu sınaqdan üzüağ çıxarmağa çalışırdı...

 

Yeri gəlmişkən, bir faktı da qeyd etmək lazımdır ki, BDU-nun tarixi ilə bağlı yazılan əksər əsərlərdə, universitetin 1987-1992-ci illər fəaliyyəti şərh edilməyib. Məsələn, Aslan Atakişiyevin "Bakı Dövlət Universitetinin tarixiadlı  əsərinin I hissəsində  (1991) BDU-nun 1987-88-ci illərdəki fəaliyyətindən çox, Sovet İttifaqı Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin plenumlarından (xüsusən M.S.Qorbaçovun çıxışlarından) bəhs edilir. Müəllif universitetin partiya təşkilatının işindən bəhs edərək oxucusunu yenidən sosializmin qələbəsinə ruhlandırır (Baxmayaraq ki, əsər 1991-ci ildə çap olunub). Artıq bu zaman, müəllifin, hər səhifədə az qala beş-altı dəfə adını fəxrlə çəkdiyi M.S.Qorbaçovun "xeyir-duası iləAzərbaycan torpaqları işğal edilmiş, yüzlərlə soydaşımız doğma yurdundan-yuvasından didərgin düşmüşdü, xalqımız hər gün onlarla şəhid torpağa tapşırırdı.

 

Doğrudur, 1988-ci ilin sonundan 1992-ci ilin sonlarına kimi ölkəmizdə həm siyasi, həm iqtisadi vəziyyət çox ağır olub. Ölkədə hökm sürən iqtisadi böhran hər sahədə özünü büruzə verirdi. Amma bu o demək də deyil ki, bu illərdə universitetdə heç bir görülməyib. 1988-ci ildə universitetdə xalq təsərrüfatının kadrlara real tələbatını təmin edən yeni mexanizmə keçid prosesi güclənməyə başladı. Müəssisə və təşkilatların təsərrüfat hesabına və özünümaliyyələşdirməyə keçməsi ilə əlaqədar, fakültələrin hazırladığı mütəxəssislərə cariperspektiv tələbatı öyrənmək məqsədilə fakültələrdə komissiyalar yaradıldı. Universitetdə kadrların hazırlanması üzrə vaxtında və birbaşa məqsədli müqavilələr bağlanmasını təmin etmək üçün xüsusi briqadalar təşkil olunurdu. Bu briqadalar məzunların bölüşdürülməsinə təminat verirdi. Universitet rəhbərliyi Xalq Təhsil Nazirliyi və Mədəniyyət Nazirliyi, birliklər, müəssisələrlə məqsədli hazırlıq, eləcə də universiteti əyani bitirən məzunların beşillikillik bölgüsü planlarının tərtib edilməsində müqavilə münasibətlərini müəyyən edirdi. Deməli, çətin də olsa, tədris prosesi davam edirdi, universitetin ictimai-siyasi, elmi-mədəni həyatında yeniləşməyə doğru atılan ilk cəhdlər boşa çıxmırdı və mən də bunların şahidi oldum (o zaman jurnalistika fakültəsinin sonuncu kurslarında təhsil alırdım).

 

Yəhya müəllim kommunist olmasına baxmayaraq, deyilənə görə, o qədər də "partiyapərəst” olmayıb. Əksinə, universitet partiya təşkilatında avtoritar metodların xiffətini çəkənləri, partiyaya "sadiqlik” göstərənləri xalqın mənafeyi naminə dəyişməyə sövq edib və qismən buna nailolub.

 

      

Qərənfil Dünyaminqızı

Əməkdar jurnalist

 

Kaspi  2018.- 11 sentyabr.- S.15.