Xalqımıza qarşı soyqırımında hay kilsəsinin rolu

Onların milli-mənəvi durumunun əsrlər boyu düşmən xislətindən azad olmaması nə ilə bağlıdır?

1990-cı ilin  19-20 yanvar günlərində Sovet ordusunun hayların istəyi ilə Bakı şəhərində və ayrı-ayrı bölgələrdə  dinc müsəlman-türk bölümünə qarşı  törətdiyi soyqırımı faciəsindən 29 il ötür. Amma əsrlər boyu Azərbaycan dövlətinə və xalqına qarşı düşmənlərimiz tərəfindən yürüdülən soyqırımı-qətliamlarının tarixi XIX əsrin əvvəllərindən başlamışdır. Və Azərbaycan hüdudlarında qanlı qətliamların əsas  icraçıları sırasında  (elə sifarişçisi kimi də) hay kilsəsi həm öz qəbilə-tayfa sürülərini idarə etməklə yanaşı, irticaçı  silahlı quldur dəstələrinin fəaliyyətini də beynəlxalq səviyyədə əlaqələndirməyi  bacarmışdır. Hay kilsəsi tərəfindən ardıcıl və çoxşaxəli  davam etdirilən bu mürtəce siyasətin nəticəsində, artıq XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan dövləti ərazisində Ermənistan respublikası adında qurama qurum, əsrin sonunda isə Qarabağın dağlıq hissəsində terrorçu qruplaşma yaradılmasına müvəffəq olunmuşdur. Hay kilsəsi müsəlman-türk dünyasına qarşı dövlət səviyyəsində (və beynəlxalq miqyasda) terror üsulundan istifadə etdiyini XIX əsrin sonlarından açıq surətdə bəyan etmişdir. Nəticədə   hay kilsəsi, qondarma hay birliyininterrorçu qrupların himayədarı kimi əsas missiyasını müəyyən edə bilmişdir. 

    Haylar özləri bu düşmənçiliyin tarixini 1066-cı ildən (Səlcuqların böyük yürüşündən sonra) hesablayırlar, hansı ki, o dövrdə haylar qəbilə-tayfa şəklində Bizans, İran, Hindistan, Həbəşistan, Anadolu... ərazilərinə səpələnmişdilər, hələ icma halında yeni-yeni formalaşırdılar.  

    Müsəlman-türk dünyasına qarşı bu düşmən münasibətin əsasını nə təşkil edir? İlk növbədə təbii-coğrafi həmsərhəd ərazi qonşuluğundan (bu qonşuluğa səbəb başqa mövzudur) savayı, öncə bu münasibətin iki əsas amilinə diqqət yetirmək vacibdir:

     - hayların milli-mənəvi psixoloji durumunun (özgürlüyünün) təhlili;

     -hərbi-siyasi vəziyyətin doğurduğu ictimai mühitin təhlili.

   Hər iki amil ayrı-ayrılıqda və birlikdə eyni məqsədə uyarlı olduğundan, bəzi oxşar təhlillərin aparılması qaçılmazdır. Eləcə də, XIX əsrin əvvəllərində baş verən hadisələrin mahiyyətinin  XX əsrin sonlarında yaranan olaylarla üzvü bağlılığı (oxşarlığı) qətiyyən təəccüb doğurmamalıdır. Qəbilə-tayfa birliyi olaraq minilliklər boyunca hayların şüurunda dəyişikliyin (müsbət və bəşəri dəyərlər  anlamında) olmaması hay kilsəsinin bu istiqamətdə yürütdüyü  siyasətlə sıx  bağlıdır. Bu siyasət qəbilənin "var olmasının, ayaqda durmasının” müxtəlif yollarının tapılmasında, yerlərdə hakim qüvvəyə arxalanmağa şamil edildiyindən (İlahi qüvvəyə bağlılıq mərasimi  hay kilsəsi üçün taktiki-vizual görüntülərdir) məskunlaşma ərazisi  mövqe  dəyişikliyi baxımından   təkrarlanmadadır. Eramızın başlanğıcında bu tayfa sürüsü Şərqi Afrikadan Bizansa doğru üz tutmuş (Bizans-İran dövlətləri arasındakı müharibələrdə  Aralıq dənizinin ada və yarımadalarında ibtidai həyat tərzi keçirmiş, sonra casusluq və basqınçılıqla tərəflərə faydalanmaqla münasib mövqe tutmuş     hərbi işlərinə yarımışlar), daha sonra Kiçik Asiya yarımadasında, İran dağlıq yaylasında, Cənubi və Şimali Azərbaycan (hətta uzaq Hindistanda da) ərazilərində quldur dəstələri şəklində yerləşməyə müvəffəq olmuşlar. Onların idarə edilməsini  (tayfa birliyi formasında) hay kilsəsi yerinə yetirmişdir.  Ona görə də, əsrlər boyunca  qəbilə-tayfa sürüsünün şüurunda psixoloji dəyişikliyə səbəb olan amillər kilsə təlimləri ilə formalaşmışdır. Təbii ki, kilsə də öz hakim mövqeyinin üstünlüyünü qoruyub saxlamaq, səpələnmiş  toplumun cəmlənməsi  naminə qonşu ərazilərin torpağını və təbii sərvətlərini ələ keçirmək məqsədi ilə həmsərhəd dövlətlərlə düşmənçilik etməlidir. İlk növbədə güc dövlətlərinin hədəfində olan ölkələrə qarşı. Bu isə müsəlman-türk dünyası kimi həm zənginliyi, həm də qonşuluğu baxımından   hay kilsəsini təmin etmiş olduğundan, o cümlədən dövlətimiz və xalqımız hayların törətdiyi soyqırımı faciələrinin əsas qurbanına çevrilmişdir.

   Bəs, hayların milli-mənəvi durumunun əsrlər boyu düşmən xislətindən azad olmaması nə ilə bağlıdır?  Təsadüfi deyil ki, hay tayfasının  həyat tərzinin, yaşam qaydalarının özəlliyində duran mənəvi-psixoloji amillərin törəməsi hay kilsəsi tərəfindən yürüdülən  "həyat yolukimi   qəbul edildiyindən, sualın cavabı o qədər də sadə deyil.                                  

Bu amilin təhlilinə keçməzdən əvvəl bir neçə tarixi olaya diqqət yetirək. Zəngəzur bölgəsinin Mehri rayonunun Aldərə kənd sakini Həsən  İbiş oğlu  Məmmədov  (1931) söhbət edir: "Keçən əsrin 50-ci illərinin ortalarında  Sovet ordusu sıralarından tərxis edilərək doğma kəndimizə gəlmişdim. Yayda  kəndimizdən 100 km uzaqlıqda Zəngəzur dağlarında Əbgas kəndi yaxınlığında yerləşən yaylağa getməli olduq, anamla. Bizim atla getdiyimiz yol bu kənddən keçdiyindən yolda bu kəndə piyada gedən bir hay qadını ilə rastlaşdıq. Anam təkidlə məni atdan düşürdü, ermənini mindirdi, o da kəndə  kimi atın belində gəldi. Mən soruşanda ki, ay ana, ermənilər 1918-1920-ci illərdə Zəngəzur qəzasında 200 mindən çox dinc insanları, əsasən qocaları, qadınları, uşaqları işgəncə ilə, amansızlıqla qətlə yetiriblər, o hadisələri gözünlə görübsən, amma yenə də erməniyə yazığın gəlir, məni məcburən atdan yerə salırsan ki, erməni evinə rahat getsin, belə də  olar? Anam cavabında "Biz Məhəmməd hümmətiyik, onlar gavur. Onlar edəni biz edə bilmərik, dinimiz buna yol vermirdedi”.

Mir Möhsün Nəvvab "1905-1906-cı illərdə erməni-müsəlman davası” kitabında (Bakı, 1993) yazmışdır ki, Şuşa şəhərində tacir Hacı Bəylərlə Nikolay adlı erməni dostluq edirmiş. Bir-birlərinə söz veriblər ki, əgər dava olsa, bir-birimizi qoruyaq. Əvvəlcə Hacı Bəylər ermənini münaqişədə qoruyur, bir gizli yerə aparır, ara sakitləşəndən sonra hörmətlə öz evinə yola salır. Növbəti dəfə Hacı Bəylər həmin erməninin dükanında olanda, şəhərdə iğtişaş baş verir, Nikolay siyitmədən tapançanı çıxarır Hacıya tuşlayır, atdığı güllə onu yaralayır. O, qanı axa-axa qaçmağa nail olur, baxmayaraq ki, digər ermənilər də onun arxasınca iyirmi dəfəyədək atəş açırlar, güllələr ona dəymir... 1918-1920-ci illərdə Şamaxı şəhərində erməni keşişləri yerli din xadimlərini arxayın salaraq, dinc sakinləri məscidlərə toplamağı məsləhət biliblər, "Allahın evinə heç kim yaxın düşə bilməz” deyiblər.    Bu arxayınlıqdan sonra Qafqazın qədim məbədində (743-cü ildə tikilmiş), Cümə məscidində toplaşmış 2000 minə qədər, şəhərin 13 məhəlləsində yerləşən 7 məscidə yığışan 3000 mindən çox dinc sakin hay kilsəsinin göstərişi əsasında   T.Amiryanın və S.Lalayanın quldur dəstələri tərəfindən amansızlıqla qətlə yetirilmişlər.

   Göründüyü kimi, göstərilən olaylar müxtəlif ərazilərdə və ayrı-ayrı dövrlərdə baş versə də, eyni milli-mənəvi dəyərlərin daşıyıcıları tərəfindən  törədildiyindən, hay kilsəsinin dəsti-xətti qabarıqlığı ilə fərqlənir. Çünki  kilsəsinin qəbilə-tayfa üzvlərinə təlqin etdikləri düşmənçilik hissi hayların həyat tərzinə çevrilmiş, onların milli-mənəvi dünyagörüşünə çevrilmişdir. Bu yöndə fəaliyyətlərini  açıq müstəviyə keçirən kilsə, XX əsr ərzində  aşağıdakı  məqsədlərə nail olmağı soyqırımı siyasətindən ayırmamışdır:

   -dini-ideoloji təlimlərin tayfa şüuruna təsirini;

   -qəbilə-tayfa birliyinin (özgürlüyünün) kilsədən asılılığını;

   - tayfa maraqlarının regional beynəlxalq səviyyədə əlaqələndirilməsini;

   - məskunlaşma ərazilərinin sosial-iqtisadi ictimai mühitinin nəzarətdə saxlanılmasını;

   - kilsə inhisarının təminatçısı kimi silahlı-terrorçu qrupların yaradılmasını.

    Bir sıra hallarda hay kilsəsinin yürütdüyü mürtəce siyasətə uyğun cavab verilsə , sonradan bu mövqe kəskin surətdə əks yöndə dəyişilmişdir.

    1778-1779-cu illərdə II Yekatirina (1729-1796)  tərəfindən Krımdan köçürülən  hay icması artıq kilsənin təşəbbüsü ilə 1780-ci ildə Don çayı sahillərində Naxçıvan adlı yaşayış məntəqəsinin əsasını qoymuşlar, yeni hay kilsəsi fəaliyyətə başlamışdır. Bu amil özü, hay kilsəsinin Azərbaycan dövlətinin yer adlarına qarşı da yürütdüyü  soyqırımı siyasətinin tarixini aydın göstərir.  

     Erməni quldur terrorçu dəstələrinin dövlətin bütövlüyünə təhlükə törədə biləcəyini nəzərə alaraq, 1885-ci ildə çar III Aleksandar imperiya dövlət orqanlarında yüksək vəzifə tutan ermənilərin qovulması barədə fərman imzalamışdır. Həmin ildə 160 hay kilsəsi məktəbləri bağlanmışdır.

    1889-cu ildə imperiya məktəblərinin tədris  proqramlarından hay tarixi hay coğrafiyası dərslikləri çıxarılmışdır.

    1902-ci ildə  (1905-1907-ci illərin inqilabi hərəkatı ərəfəsində) çar Nikolay erməni kilsəsinin Rusiya imperiyası ərazisində fəaliyyətinə qadağa qoyan, əmlakının müsadirə olunması, erməni məktəblərinin bağlanması barədə fərman vermişdir. Bu fərmana səbəb hay quldur dəstəsi olan  "Daşnakstyunun  irticaçı Qərb dövlətləri ilə əlaqəsi olmuşdur. 1912-ci ildə Sankt-Peterburq şəhərində "Daşnakstyun işi” məhkəmədə müzakirə edilmiş, 159 nəfər təqsirli şəxsə qarşı 850 şahid dindirilmişdir. Amma hay kilsəsinə qarşı güc dövlətləri tərəfindən bəzi hallarda təzyiqlər olsa da, nəticədə ümumi yanaşma dəyişməmişdir. Göründüyü kimi, 1918-1920-ci illərdə elə çar Rusiyasının  xələfi olan Sovet Rusiyasının əli ilə Azərbaycanda qanlı soyqırımı törədilmişdir. Sonrakı dövrlər də bu kimi tarixi halların sayı  az olmamışdır.

    Ona görə də,  hay kilsəsinin təsiri ilə formalaşmış hay mənəviyyatının müsəlman-türk dünyasına qarşı düşmənçilik  mayasının təmizlənməsi o qədər də sadə olmadığı kimi, ilk növbədə, kilsənin özünün təmizlənməsindən asılıdır.  

 

                                  Qismət Yunusoğlu,

                               Bakı Dövlət Universitetinin müəll

Kaspi.-2019.- 20  fevral.-S.15.