Məmməd Orucun
“Qara güzgü” və
“Köçürülmə” romanlarında erməni vəhşiliklərinin
törətdiyi müsibətlər
Beləliklə,
bütün günü həyət-bacada, tarlada
çalışan zəhmətkeş əhali yorğun,
üzücü əməkdən sonra ruhən istirahət
edir, daxilən özlərində rahatlıq tapırdılar.
Lakin mənfur düşmən həmişə olduğu kimi, indi də camaatın həvəsini qursağında qoyur, xalq öz sakit, rahat həyatını, ata-baba yurdunu qoyub köçməyə məcbur edilir. "Qara güzgü” romanında camaat özü mühacirət yolunu seçmişdisə, indi xalq zorla köçürülməyə məcbur edilir. Vedibasar əhalisi qışın soyuğunda, buz kimi vaqonlarda hamılıqla köçməyə məcbur olunur. Günlərlə qatarlarda əzab-əziyyət çəkən əhali mənzil başına çatana qədər sanki o biri dünyanı gözləri ilə görür. Nə qədər cavan, qoca, körpə vaqonlarda soyuqdan vəfat edib yollarda dəfn olunur. İnsanlığa yaraşmayan bir şəkildə, vəhşicəsinə, heyvanlarla, ev əşyaları ilə birgə soyuq, qaranlıq vaqonlarda günlərlə yol gedən yazıq millətimiz bu çətinliyə də dözür, sonlarının nə olacağını gözləyirdilər. Bu hadisələri təsəvvür eləmək belə insanın beynində qanını dondurur.
"Pəncərə tutulandan
sonra vaqonun havası lap ağırlaşdı.
Bir yandan Alapaça, bir yandan da Əvəzin
qarnı belinə dirənmiş inəyi içərini tövləyə
döndərmişdilər”
Hərdən insafa gəlib qatarı saxlayırdılar, bu vaxt camaat nəfəs almaq üçün tökülüşür, çörək, su dalınca qaçırdı. Artıq soyuq dözülməz olmuşdu və o həddə çatmışdılar ki, uşaqları "fərməş”lərin içinə salıb yatızdırırdılar. Uşaqların hamısı xəstələnir. Mələyin iki aylıq körpəsi soyuğa dözməyib ölür.
"Altıncı gün
qatarı yenə elə bir yerdə əylədilər
ki, nə arxada qalan stansiyaya əl
çatardı, nə qabaqdakına ün
yetərdi.
Bu dəfə vaqonun pəncərəsindən dəmir yolunun qırağında qırmızı bir yorğançanı qarın üstünə
uzadıb qəbir qazanlara onlar
tamaşa eləyirdilər, amma qışqıra-qışqıra soruşmurdular ki, ölən
kimdir? Xırda, qırmızı yorğança göz
qabağında idi.
Çətinliklə mənzil başına
çatırlar, qatar onları Aleksandrovka deyilən yerdə boşaldıb geri qayıdır. Səhərisi kənd
camaatı gəlib onları bir-bir, iki-bir evlərinə aparırlar.
Almuradın ailəsi də Güllübəyim arvadın toyuq damına yerləşdi. Kolxoz sədri Qırmızı Qızbəs ona fermada iş də verir. Ancaq Almurad yenə də doğma torpağına qayıtmaq istəyini fikrindən çıxara bilmirdi.
Çox çəkmir ki, kəndin qaçqınlar məhəlləsində "qara qızdırma” xəstəliyi yayılır və camaatın çoxu bu xəstəlikdən dünyasını dəyişir, iş o yerə çatmışdı ki, heç kim xəstəliyin qorxusundan meyitlərə yaxın durmurdu.
Almuradın bu kənddə
başına gəlməyən hadisə qalmır, üstəlik
qardaşı oğlu, körpəlikdən
öz balası kimi
saxlayıb böyütdüyü Yunis adam öldürmək
üstündə tutulur. Bütün
var-yoxunu satsa da, onu qurtara
bilmir.
Almuradın ikinci dünya müharibəsindən sonra əsirlikdə keçirdiyi günlər də romanda təfsilatı ilə verilir.
"Bir-birindən aralı üç zabit dayanmışdı, əsirlərin arasında sovet zabitinə sarı yön çevirməyənlər də oldu: Almurad isə qəti qərarını, Türkiyəyə getmək qənaətində olan dostu Uluqbəyə axşamdan bildirmişdi: o, bu qədər əzaba, zillətə ona görə dözmüşdü ki, gedib Vətəndə ölsün... Onu adına vətən dediyi yer isə balac bir kənddi: Vedi kəndi...”
Öz övladları Cəmil və Gülsümlə bərabər əmisi oğlu Balaşın da erməni qızından olan Anjelika və Marsel adlı uşaqlarını böyüdən Almurad kişi kənd içində xeyirxahlığı ilə ad-san qazanmışdı. Lakin yenə də öz doğma yurdunun həsrətini çəkir, o yerlərə qayıtmaq ümidi ilə yaşayırdı. İllər keçir elat camaatı yavaş-yavaş Bakıya köçür, Almurad kişinin övladları da Bakıda yaşadığından onları görməyə gedərkən qatarda yenə Qafanlı qaçqınlarını görən əsərin qəhrəmanı dərin sarsıntı keçirir, əllərini dizinə çırparaq: "Bunun bir hoqqası çıxacaq, -dedi,-allah uzaq eləsin, allah baisin evini yıxsın...”
Əsərin əvvəlindən sonuna qədər Kefli
Əvəzin dilində işlənən:
Zülmün topu var, gülləsi var, qələsi varsa,
Haqqın da bükülməz
qolu, dönməz üzü
vardır.
Göz yumma günəşdən nə qədər nuru qalarsa,
Sönməz əbədi, hər gecənin gündüzü vardır.
Tofiq
Fikrətin "Millət şərqisi” şeirindən verilən
bu parçada müəllif nə vaxtsa haqsızlıqlara son
qoyulacağına, qaranlıq günlərin bir gün
işıqlı gələcəklə əvəz
olunacağına dərin inam bəsləyir.
Hər
iki roman dəfələrlə oxunmuş, müəllifə
böyük şöhrət qazandırmışdır.
Beləliklə,
bütün günü həyət-bacada, tarlada
çalışan zəhmətkeş əhali yorğun,
üzücü əməkdən sonra ruhən istirahət edir,
daxilən özlərində rahatlıq tapırdılar.
Lakin mənfur düşmən
həmişə olduğu kimi,
indi də camaatın həvəsini
qursağında qoyur, xalq
öz sakit, rahat həyatını, ata-baba
yurdunu qoyub
köçməyə məcbur edilir.
"Qara güzgü”
romanında camaat özü
mühacirət yolunu seçmişdisə,
indi xalq zorla köçürülməyə məcbur
edilir. Vedibasar əhalisi
qışın soyuğunda, buz kimi vaqonlarda
hamılıqla köçməyə məcbur olunur. Günlərlə qatarlarda
əzab-əziyyət çəkən əhali mənzil
başına çatana qədər sanki o biri
dünyanı gözləri ilə görür.
Nə qədər cavan, qoca, körpə vaqonlarda soyuqdan vəfat edib yollarda dəfn olunur.
İnsanlığa yaraşmayan bir şəkildə, vəhşicəsinə,
heyvanlarla, ev əşyaları
ilə birgə soyuq, qaranlıq vaqonlarda günlərlə yol
gedən yazıq millətimiz bu çətinliyə
də dözür, sonlarının nə
olacağını gözləyirdilər. Bu hadisələri təsəvvür eləmək
belə insanın beynində qanını dondurur.
"Pəncərə tutulandan
sonra vaqonun havası lap ağırlaşdı. Bir
yandan Alapaça, bir yandan da
Əvəzin qarnı belinə dirənmiş inəyi içərini
tövləyə döndərmişdilər”
Hərdən insafa
gəlib qatarı saxlayırdılar, bu vaxt camaat nəfəs almaq üçün tökülüşür, çörək,
su dalınca qaçırdı. Artıq soyuq dözülməz olmuşdu
və o həddə
çatmışdılar ki,
uşaqları "fərməş”lərin içinə
salıb yatızdırırdılar. Uşaqların
hamısı xəstələnir. Mələyin iki aylıq körpəsi soyuğa
dözməyib ölür.
"Altıncı gün
qatarı yenə elə bir yerdə əylədilər
ki, nə arxada qalan stansiyaya əl
çatardı, nə qabaqdakına ün
yetərdi.
Bu dəfə vaqonun pəncərəsindən dəmir yolunun qırağında qırmızı bir yorğançanı qarın üstünə uzadıb qəbir qazanlara onlar tamaşa eləyirdilər, amma qışqıra-qışqıra soruşmurdular ki, ölən kimdir? Xırda, qırmızı yorğança göz qabağında idi.
Çətinliklə mənzil başına çatırlar, qatar onları Aleksandrovka deyilən yerdə boşaldıb geri qayıdır. Səhərisi kənd camaatı gəlib onları bir-bir, iki-bir evlərinə aparırlar.
Almuradın ailəsi də Güllübəyim arvadın toyuq damına yerləşdi. Kolxoz sədri Qırmızı Qızbəs ona fermada iş də verir. Ancaq Almurad yenə də doğma torpağına qayıtmaq istəyini fikrindən çıxara bilmirdi.
Çox çəkmir ki, kəndin
qaçqınlar məhəlləsində "qara qızdırma” xəstəliyi
yayılır və camaatın çoxu bu xəstəlikdən dünyasını dəyişir,
iş o yerə
çatmışdı ki, heç kim xəstəliyin
qorxusundan meyitlərə yaxın durmurdu.
Almuradın bu kənddə
başına gəlməyən hadisə qalmır, üstəlik
qardaşı oğlu, körpəlikdən
öz balası kimi
saxlayıb böyütdüyü Yunis adam öldürmək
üstündə tutulur. Bütün
var-yoxunu satsa da, onu qurtara
bilmir.
Almuradın ikinci dünya müharibəsindən sonra əsirlikdə keçirdiyi günlər də romanda təfsilatı ilə verilir.
"Bir-birindən aralı üç zabit dayanmışdı, əsirlərin arasında sovet zabitinə sarı yön çevirməyənlər də oldu: Almurad isə qəti qərarını, Türkiyəyə getmək qənaətində olan dostu Uluqbəyə axşamdan bildirmişdi: o, bu qədər əzaba, zillətə ona görə dözmüşdü ki, gedib Vətəndə ölsün... Onu adına vətən dediyi yer isə balac bir kənddi: Vedi kəndi...”
Öz övladları Cəmil və Gülsümlə bərabər
əmisi oğlu Balaşın da erməni qızından olan
Anjelika və Marsel
adlı uşaqlarını böyüdən Almurad
kişi kənd içində
xeyirxahlığı ilə ad-san
qazanmışdı. Lakin yenə də öz doğma yurdunun həsrətini çəkir, o yerlərə qayıtmaq ümidi ilə yaşayırdı. İllər
keçir elat
camaatı yavaş-yavaş Bakıya köçür, Almurad kişinin övladları da
Bakıda yaşadığından onları görməyə
gedərkən qatarda yenə Qafanlı
qaçqınlarını görən əsərin qəhrəmanı
dərin sarsıntı keçirir, əllərini
dizinə çırparaq: "Bunun bir hoqqası çıxacaq, -dedi,-allah
uzaq eləsin, allah baisin evini yıxsın...”
Əsərin
əvvəlindən sonuna qədər Kefli Əvəzin dilində
işlənən:
Zülmün
topu var, gülləsi var, qələsi varsa,
Haqqın da bükülməz qolu, dönməz üzü vardır.
Göz yumma
günəşdən nə qədər nuru
qalarsa,
Sönməz
əbədi, hər gecənin gündüzü vardır.
Tofiq
Fikrətin "Millət şərqisi” şeirindən verilən
bu parçada müəllif nə vaxtsa haqsızlıqlara son
qoyulacağına, qaranlıq günlərin bir gün
işıqlı gələcəklə əvəz
olunacağına dərin inam bəsləyir.
Hər iki roman
dəfələrlə oxunmuş, müəllifə
böyük şöhrət
qazandırmışdır.
Ədalət 2019.- 14 iyun.- S. 5.