İnsan əzablardan keçərək kamilliyə yetişir

Kənan Hacı: “Vətənə, ailəyə, dosta, qardaşa, digər müqəddəs anlayışlara sahib çıxınca insan həm güclü olur”

"Sevdiyim əsər” layihəsində yazarların, elm, sənət adamlarının ən çox sevdikləri əsər haqqında söhbət edirik. Budəfəki həmsöhbətimiz yazıçı, şair, Kənnan Hacıdır. K.Hacının sevdiyi Mixail Şoloxovun "İnsanın taleyi” əsəridir.

– Hansı məziyyətlərinə və bədii keyfiyyətlərinə görə Mixail Şoloxovun "İnsanın taleyi” əsəri sizin sevdiyiniz əsərdir?

– Ümumiyyətlə, M.Şoloxuvun bütün əsərləri zəngin həyat təcrübəsinə söykənir. Don kazaklarının bəxtinə düşmüş məhrumiyyətlər, kataklizmlər onun qələmində ədəbiyyat faktına çevrildi. "İnsanın taleyi” isə konkret olaraq bir fərdin və ya fərdlərin deyil, bütöv şəkildə insanlığın taleyini özündə ehtiva edir. Ədəbiyyatın başlıca predmeti insandır və Şoloxov bu əsərdə iki rus insanının timsalında həyatın əbədi qanunu olan doğuluş və ölümü bir hadisə kimi əyaniləşdirir. Bu əsərdə insanın ölümü birbaşa təsvir edilmir. Ölümlə mübarizə aparan insanın tədricən ölümə məğlub olmasını, məhv olma prosesini ağrılı şəkildə göstərir. Amma bu ölüm həyatın sonu deyil, bütün itkilərə rəğmən insan yaşamağa məhkumdur. Ölənlərin yarımçıq qalan ömrünü qalanlar davam etdirir. Həcmcə kiçik olsa da əsərin nüvəsində mahiyyəti etibarilə böyük bir mətləb dayanır. Elə əsərlər var ki, əhatə dairəsi genişdir, amma dərin deyil. Amma "İnsanın taleyi” özündə həm genişliyi, həm də dərinliyi birləşdirir, oxucunun yaddaşında dərin iz buraxır. Bu əsərdə insanın məğlubedilməzliyi, həyat dözülməz olanda da özündə güc tapıb yaşamaq üçün bir səbəb tapa bilməsi onu mənə sevdirən əsas xüsusiyyətdir.

– Hekayənin birinci hissəsinin ümumi atmosferə təsiri hansı səviyyədədir? Sokolov birinci şəxsin dilindən öz hekayəsini danışsaydı, hekayənin ümumi quruluşunda nə itərdi?

– Əsər üç hissədən – müharibədən əvvəlki dövr, müharibə dövrü və müharibədən sonrakı dövr – ibarətdir. Birinci hissədə oxucu hadisənin necə cərəyan edəcəyindən xəbərsizdir. Giriş klassik ədəbi ənənəyə xas tərzdə yazılıb. Təsadüfi deyil ki, ədəbiyyat nəzəriyyəçiləri Şoloxovu Tolstoy, Dostoyevski ənənələrinin davamçısı hesab edirlər. Gələcəkdə baş verəcək hadisələrin seçildiyi məkanın uzun-uzadı təsvirləri, idillik ovqat, təbiətin atmosferi və obrazların daxili aləminin bu atmosferlə uyğunlaşması, kinematoqrafik detallar XIX əsrin sonları, XX əsrin əvvəllərinə xas olan təhkiyə tərzi idi. Bu ədəbi tipologiya 50-ci illərə qədər davam etdi. Sözsüz ki, Şoloxov realist yazıçı idi və öz yaradıcılığında da realizm ənənələrinə sonadək sadiq qaldı. Təhkiyəçi hansısa işdən ötrü Bukanovskaya stanitsasına gedir, bunun üçün yol yoldaşıyla birlikdə qayıqla Yelanka çayının o üzünə keçməli olurlar. Qışın son aylarıdır, havalar isindikcə qarlar əriyir, çaylar daşır. Çay təhlükə mənbəyinə çevrilir. Onlar isə qarşı tərəfə keçməlidirlər. Məncə, çay metaforik bir obrazdır, müəllifin niyyətinə xidmət edir. İnsan hansısa hədəfə çatmaq üçün qarşısındakı maneəni keçməlidir. İnsan o maneələri adlaya-adlaya məqsədlərinə çatır. Yazıçı oxucuya bu mesajı ötürür. Müharibə də bəşəriyyətin rifah içində yaşaması üçün bir maneədir və yaşamaq, var olmaq üçün bu təhlükəni dəf etmək lazımdır. İtkilər vermədən mümkün deyil. Əsərin strukturu belə qurulub, Sokolov və Vanya çayın o üzündədirlər. Çayın o üzünə keçmək lazımdır ki, biz onları tanıyaq. İnsanın taleyi budur – həyat çayını keçmək və bəlli həqiqətlərə qovuşmaq. Əsər birbaşa Sokolovun dilindən nəql edilsəydi, süjet və məzmunda natamamlıq yaranardı.

– Əsərin ideyasından elə məlum olur ki, obrazın bütün ailəsi məhv olsa da, Sovet hökuməti hər zaman onun yanındadır. Əsərin təbliğat maşınının bir hissəsi olması, müəllifin sənətkarlığına mənfi və müsbət tərəfləri hansılardır?

– Müharibədən çıxmış ölkənin yazıçısı başqa cür yaza bilməzdi. Onun ölkəsi qalib gəlsə belə geridə dağıdılmış şəhərlər, böyük miqyasda insan tələfatı, şikəst edilmiş ömürlər vardı. Ədəbiyyat həm də bu yaraları sağaltmaqla məşğul idi. Sözsüz, qeyri-sağlam atmosferdə hakim ideologiyanın fövqündə ola biləcək əsər yazmaq müşkül məsələ idi. Yazanları da B.Pasternakın aqibəti gözləyirdi. M.Şoloxov Soljenitsın kimi mühacirət etmədi, sovet hökumətinin bütün titullarını aldı. Amma məsələ burasındadır ki, bu gün Şoloxov sovet yazıçısı kimi deyil, rus yazıçısı kimi xatırlanır. M.Şoloxovun yüksək bədii sənətkarlığı onu "Gənc qvardiya”nı yazan A.Fadeyevdən qat-qat yuxarı mərtəbəyə qaldırır. Şoloxovun sənətkarlığı ondadır ki, hansı tərəfin qalib olmasından asılı olmayaraq müharibənin insanlığa vurduğu sağalmaz yaraları balaca bir əsərdə göstərə bilir. Sözsüz, əsərdə o dövrün, zamanın ruhu, intonasiyası qabarıq hiss olunur. Epoxanın daxili mexanizmi belə qurulmuşdu və Şoloxov da öz zamanının övladı idi. Amma "İnsanın taleyi” bütün ideologiyaların fövqündə olan bir əsərdir. Müharibə və insan. Heç vaxt köhnəlməyən mövzulardır. Bir nüans da var, insanların müharibəyə baxışı da zamanla dəyişir. Troya müharibəsi fərdlərin toqquşması nəticəsində baş vermişdi, qəhrəmanlar savaşı alın yazısı kimi qəbul edirdilər, sonrakı dövrlərdə müharibənin mahiyyəti də dəyişdi. Fərdlərin savaşı toplumların savaşıyla, toplumların savaşı xalqların savaşı ilə əvəz edildi. Birinci Dünya Müharibəsindən sonra insanlıq tarixi tamamilə başqa bir mərhələyə adladı və bu dəyişiklik sənətdən tutmuş siyasətə qədər bütün sahələri əhatə etdi. Hegemon dövlətlərin siyasi mənafelər toqquşması növbəti müharibənin başlanmasını qaçılmaz etdi. Bu dövrün də öz yazıçılar nəsli yetişdi. Şoloxov özü də bir fərd olaraq bu müharibələrdən öz nəsibini almış yazıçı idi. Onun uşaqlığı da, gəncliyi də müharibə ilə zədələnmişdi. "İnsanın taleyi” onun həm bir vətəndaş, həm də bir yazıçı kimi bütün müharibələrə etirazı idi. Yazıçı müharibədə əzizlərini, doğmalarını itirmiş insanlara Sokolov obrazını yaratmaqla təsəlli verir. Demək istəyir ki, baxın, Sokolov bütün ailəsini itirdi, amma o, yaşamaq üçün yenə özündə güc tapa bildi, bundan sonra Vanya üçün yaşayacaq. Əsərdə yüksək rasional pafos yoxdur. Övladlarını itirən atalar atalarını itirmiş Vanyalar üçün o ataları əvəz etməlidir. Bu baxımdan, sizin təbirinizcə desək, "təbliğat maşınının bir hissəsi” olması əsərin ədəbi dəyərini zərrə qədər də azaltmır.

– Balaca Vanya və Sokolovu eyni tale birləşdirir. Ümumiyyətlə, müharibə hamıya eyni cür baxır, fərq qoymur. Hər ikisinin doğmaları müharibədə ölüb. Sokolovun həyatından müharibə keçməsəydi, Vanyaya qarşı bu qədər həssas olardımı?

– Müharibə insanları ayırdığı kimi həm də birləşdirir. Yaddaşımda ilişib qalmış bir mini hekayəti xatırladım. Bir gün qoca bir kişi evinin astanasında oturub qəlyanını tüstülədə-tüstülədə qonşusu ilə söhbət edirmiş, daha doğrusu, ona öz həyatını danışırmış. Qoca söhbətinin sonunda deyir ki, əsl xoşbəxtlik bütün bu əzab və işgəncələrin yekunudur. Qonşusu bilmir nə cavab versin, çünki o, heç vaxt xoşbəxt olmayıb. Situasiyalar dəyişdikcə insanların bir-birinə münasibəti də dəyişir, sülh şəraitində bir cür davranan adam müharibə şəraitində tamam başqa bir insana çevrilir. Amma burası dəqiqdir ki, itkilər, əzab və məhrumiyyətlər insanları müdrikləşdirir. İnsan əzablardan keçərək kamilliyə yetişir, həyatla əzablar vasitəsilə tanış olur. Tanrı bütün itkilərin müqabilində Sokolova Vanyanı bəxş edir.

– Hekayənin son hissəsində Sokolov gəzdiyi şəhərin hamısında Vanyanı axtardığını deyir. Vanya onun üçün ümidin, sevginin, xoşbəxtliyin simvoludur. Müharibəyə hekayənin arxa fonu kimi baxıb, kameraları baş obrazın daxilinə tutsaq, onu xoşbəxtlik axtarışında olan yolçu hesab eləmək olarmı?

– Müharibə Sokolovun xoşbəxtliyini əlindən alıb. Amma o, bununla barışmaq istəmir, yaşamaq üçün bir səbəb axtarır. Xoşbəxtlik nisbi anlayış olsa da insanın ruhi müvazinətini qoruyub saxlaya bilməsi üçün onu həyata bağlayan tellər mütləq olmalıdır. Bu povest müharibənin və müharibədən sonrakı dövrün real mənzərəsini dəqiqliklə ifadə edir. O dövrdə hamı – hətta atalarını, oğullarını, ərlərini itirənlər belə – ani xoşbəxtlik eyforiyası içində idi, çünki müharibə bitmişdi, özü də qələbə ilə. Bu, aldadıcı xoşbəxtlik idi. Bir ömür boyu sürəcək əzablar, ağrılar isə sonra başlayacaqdı. Dinc həyatın içində də mərmi səsləri savaşdan sağ çıxmış insanların rahatlığını əlindən alacaqdı, hisslərini, duyğularını bombardman edəcəkdi. Həyat isə davam edirdi. Müharibədən çıxmış xalq xoşbəxtlik axtarışına çıxmışdı, insanların bütün mənəvi enerjisi bu istiqamətə yönəlmişdi. Bu mənada sizin sözünüzdə həqiqət var. Sokolov da həyatını yenidən qazanmaq istəyirdi.

– Hekayənin birinci hissəsində Vanyaya qoca deyə müraciət olunur. Üçüncü – söhbətə şahid olan şəxsin onu belə adlandırmağının səbəbini hekayənin bundan sonrakı hissələrinə işarə hesab etmək olarmı? Çünki, yaşımızı, əslində, yaşadıqlarımız müəyyən edir və bu mənada Sokolov və Vanya yaşıddırlar...

– Onlar tale ortağıdırlar. Biri övladlarını itirib, o birisi isə valideynlərini. Vanya müharibədə təkcə valideynlərini deyil, həm də uşaqlığını itirib. Bu zarafat həm də qatı bir kədər örtüyünə bürünüb. Müharibə Vanyanı çox erkən böyüdüb, o da Sokolov kimi bu həyat səhrasında təmtək qalıb. Müharibə Vanya üçün erkən xaça çəkilmə kimiydi. "Qoca” ifadəsinə zorən qondarma məna yükləmək və ya hansısa təsbit axtarmağa da ehtiyac yoxdur. Məhz sizin dediyiniz kimidir, təhkiyəçinin uşağa "qoca” deyə müraciət etməsi bütün müharibə uşaqlarının əlindən alınmış uşaqlığını simvolizə edir.

– Əsərdə sizə təsir edən və ya xüsusi olaraq diqqətinizi çəkən məqam, detal hansıdır?

– M.Şoloxov təsvirin, xüsusən də savaş təsvirlərinin ustasıdır. "Sakit Don”da elə tükürpədici təsvirlər var ki, ürəyi zəif adamlar buna tablaya bilməz. Ümumiyyətlə, Şoloxovun nəsri ağır təəssüratlar nəsridir. "İnsanın taleyi”ndə ən sarsıdıcı məqam Sokolovun əsirlikdən xilas olduqdan sonra doğma kəndinə məzuniyyətə qayıdışı zamanı qarşılaşdığı mənzərədir, o, vaxtilə öz əlləriylə tikdiyi evin yerində çirkli su ilə dolmuş dərin çuxurla rastlaşır. Burda heç bir həyat nişanəsi görünmür. Qırx ikinci ildə almanlar təyyarə zavodunu bombalayarkən bombalardan biri də onların evinə düşüb. Həmin vaxt İrina və qızları evdə imiş, onların heç izini də tapmayıblar. İnsanın qəlbini göynədən bilirsiniz nədir? İrina Sokolovu müharibəyə yola salarkən ona "biz bir də heç vaxt görüşməyəcəyik” deyir və Sokolov hirslənib onu möhkəm itələyir. Bu hərəkət Sokolovun vicdanında sağalmaz yara kimi sızıldayır və bu peşmançılıq hissi eyni dərəcədə də oxucunun qəlbini göynədir. Bu öncəgörənlik qadınlara xas bir intuisiyadır, əri onu yanlış anlayır. Elə zənn edir ki, İrina onun cəbhədən qayıtmayacağını nəzərdə tutur. Amma İrina qeyri-müəyyən gələcəkdə onları nə gözlədiyini bilə bilməzdi. Ona bu sözləri daxilindəki bir hiss diktə etmişdi. Sokolovu qınayırıq ki, axı niyə o, sevdiyi və onu böyük məhəbbətlə sevən fədakar qadını bu ağır səfərə yola düşərkən belə kobudcasına özündən kənara itələdi? Oxucu bu sualı ağır yük kimi əsər boyu öz içində daşıyır.

– Komendat Müllerlə Sokolovun psixoloji döyüşü epizodu əsərdə hansı yeri tutur və sizcə, yazıçının məqsədi nə idi bunu yazmaqda?

– Alman zabiti şnaps dolu stəkanı ona uzadır ki, "alman silahının qalibiyyəti şərəfinə iç!” Andrey silahlı düşmənlə üz-üzə dayansa da öz əsgər şərəfini qoruyur, içməkdən imtina edir. Onun iradəsini qıra bilmirlər. Komendant ona deyir ki, "mən ləyaqətli düşmənə hörmət edirəm” və süfrədən ona bir kömbə çörək, bir parça da donuz piyi verib yola salır. Sokolov bu cüzi yeməyi gətirib əsir yoldaşları arasında bölür. Yazıçı bu məqamda rus insanının yenilməzliyini, bir şəxsin timsalında rus xalqının xarakterini göstərir. Yazıçı demək istəyir ki, baxın, rus əsgəri bu keyfiyyətlərinə görə qalib gəldi. Şoloxovun realizmi yaddaşın ağır laylarını qaldırır və öz xalqının tarixi taleyinə güzgü tutur. Bu epizod mənə Şoloxovun 1965-ci ildə Nobel mükafatını alarkən dediyi sözləri xatırlatdı: "Biz kazaklar heç kimin qarşısında təzim etmirik, yalnız xalqdan başqa”. O, Nobel mükafatının mərasim qaydalarına çıxan iki yazıçıdan biriydi. Xatırlayırsınızsa, Markes də Nobel alarkən frak geyməkdən imtina etmişdi.

– Şoloxovunun "Məni müharibədən sonra sadə insanların taleyi maraqlandırır” fikri daha çox əsərin hansı məqamlarında özünü büruzə verir?

– Elə Vanyaya sahib çıxmaqla Andrey müharibənin vurduğu yaraları bir fərd olaraq sağaltmaq istəyir, özü nümunə göstərir. Çünki müharibənin törətdiyi dağıntılar xalqların tarixi taleyində dərin iz buraxır və bu yaraları sağaltmaq üçün uzun bir zamana ehtiyac olur. Şəhərlər dağılırsa, insan nəsli budanır, şikəst edilir, ruhi-mənəvi sarsıntılar insanların sonrakı həyatına təsir göstərir. Arxa cəbhədə sağ qalanlar da mənən yaralanmış insanlardır. Təhkiyəçi göz yaşlarını Vanyadan gizlədir və yazır ki, "burada əsas məsələ uşağın qəlbini yaralamamaqdır”. Andrey də bunun üçün çalışır, Vanyanın öz bəxtəvər uşaqlığını yaşaması üçün bundan sonrakı həyatını ona həsr edir. Sizin dediyiniz fikir əsərin onurğa sütunudur.

– Şoloxovun bu əsəri yazıldığı dövrdə novator əsər sayılırdı. Sizcə, əsərdə yazıçının novatorluğu nədədir?

– Böyük əsərlərin bir qismi yarandığı dövrdə novator hesab olunub, buna da təbii yanaşmaq lazımdır. Sözsüz ki, Şoloxovun istedadı müharibəyə həmkarlarından fərqli yanaşmağı tələb edirdi. Bayaq "Gənc qvardiya”nı misal çəkdik. Şoloxov müharibəni birtərəfli əks etdirmirdi, qəhrəmanının əsirlikdəki həyatını da təsvir edirdi və qarşı tərəfdə də düşmənin sınmayan, əyilməyən, xarakter nümayiş etdirən adamlara hörmətlə yanaşdığını göstərirdi. Andreyi ölümdən xilas edən həm də sizin dediyiniz o psixoloji döyüş idi. Bu və bu kimi xüsusiyyətlərinə görə "İnsanın taleyi” bu gün də maraqla oxunur və oxucuda unudulmaz təəssüratlar buraxır. Mən Şoloxovla bütün parametrlərilə əks qütbdə olan başqa bir yazıçını, Andrey Platonovu xatırlayıram. Onun müharibədən bəhs edən hekayələri də məhz bu ovqatla yazılmışdı. "Ana”, "Balaca əsgər” hekayələrini xatırlayın. "Balaca əsgər” hekayəsinin uşaq qəhrəmanı ilə Vanya eyni taleli uşaqlardır. Nə qədər paradoksal olsa da Şoloxovla Platonov məhz bu məqamda eyni platformada çıxış edirlər. Hesab edirəm ki, sizin sualınızın cavabını məhz elə bu məqamlarda axtarmaq lazımdır. Şoloxovun novatorluğu əsərin məzmun və mündəricə baxımından insan faktoruna söykənməsi idi və bu insan bütöv bir xalqın kiçik bir nümayəndəsidir. Nə qədər pafoslu səslənsə də, onun taleyi həm də rus xalqının taleyidir. Yazıçı xalqın obrazını (əyilməz, məğlubedilməz xarakterini) bir insanın taleyində təcəssüm etdirməyi bacarıb.

– Əsərdə Andreyin Vanyayala görüşündən sonra belə bir məqam var. Andrey deyir: "Axşam onunla birgə yatdım və uzun müddətdən sonra ilk dəfəydi ki, rahat yuxuya getmişdim”. Sizcə, insana yazıçı bununla, nəyə işarə edir?

– Andrey artıq bundan sonrakı ömrünü yaşamaq üçün bir səbəb tapmışdı, Vanya onu həyata bağlayan yeganə varlıq idi. Ailəsini itirmiş yaralı əsgər öz mənəvi rahatlığını həyatın bir parçası olan bu uşaqda görürdü. İnsanı insan edən dəyərlərdən biri də sahib çıxmaq hissidir. Vətənə, ailəyə, dosta, qardaşa, digər müqəddəs anlayışlara sahib çıxınca insan həm güclü olur, həm də həyatın mənasının nədən ibarət olduğunu anlayır və gecələr rahat yuxuya gedə bilir.

Söhbətləşdi: Fərid Hüseyn

Kaspi 2019.- 16-18 mart.- S.17-18.