Böyük amallar uğrunda
çarpışan iki mübariz
İsmayıl bəy
Qaspıralı və Cəlil Məmmədquluzadə türk
xalqlarının maariflənməsində, düşüncə
yüksəlişində əvəzsiz xidmətlər
göstəriblər
Tarix boyu mütərəqqi ideyalar, böyük amallar uğrunda çalışan insanlar fəaliyyətləri ilə yalnız öz ölkələrində deyil, başqa məmləkətlərdə də şöhrət tapmışlar. İsmayıl bəy Qaspıralı (1851-1914) və Cəlil Məmmədquluzadə (1869-1932) belə şəxsiyyətlərdəndir. Onlar mübariz ruhları, mütərəqqi və maarifpərvər fəaliyyətləri ilə türk xalqları arasında böyük nüfuz qazanmışlar.
İsmayıl bəy Qaspıralının naşiri olduğu, 1883-cü ildən çapdan çıxan "Tərcüman” qəzeti, XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində türk xalqlarının düşüncəsində əzəmətli yer tutur. "Tərcüman” qəzetini İsmayıl bəy Qaspıralının ən böyük əsəri adlandıran böyük mütəfəkkir Yusif bəy Akçura yazmışdır: "Tərcüman” qəzeti otuz ildir məsləyini, fikrini əsla dəyişdirmədən, fasiləsiz davam edir. Otuz il əvvəl Bağçasarayda çıxmağa başlayan bu kiçik qəzet, "Tərcüman”dır. "Tərcüman”ın baş redaktoru və naşiri isə Krım mirzələrindən İsmayıl bəy Qaspıralıdır. İsmayıl bəy, bütün türk aləmini göz önündə tutaraq, ona görə çalışdı. "Tərcüman” məhəlli türk ləhçələrinin üstündə ümumi bir türk dilinin öyrənilməsini tövsiyə edir.
Türkiyənin görkəmli ictimai
xadimi Ziya Göyalp İsmayıl bəy
Qaspıralını Rusiyada yetişən
böyük türkçü
adlandırmışdır. Krımda "Tərcüman” qəzetini
çıxaran
İ.Qaspıralının
türkçülükdəki
prinsipi
"dildə,
düşüncədə
və işdə birlik” idi. Bütün türklərin eyni
dildə birləşə biləcəyinə, bu qəzetin varlığı canlı bir arqumentdir”.
AMEA-nın müxbir
üzvü Əziz Mirəhmədov "Tərcüman” qəzetinin nəşrinin
ilk dövrlərində Rusiyanın türkdilli xalqlarının tərəqqisi, maarifçilik ideyaları və s. bu kimi məsələləri təbliğ
etdiyi üçün rəğbət
qazandığını qeyd etmişdir. Alim, qəzetin
müsəlmanlar arasında geniş
yayıldığını, Azərbaycan haqqında
yazıların müəlliflərinin əsasən M.Sidqi, Eynəli Sultan,
Ə.Gəngərli, Firudin bəy
Köçərli, Ömər Faiq olduğunu yazmışdır.
İ.Qaspıralı 1905-ci ildə - bəziləri buna islahat, bəziləri inqilab deyir - məşruti idarəyə keçiddən, bəzi hürriyyətlərin tanınmasından sonra yazılarında düşüncələrini, fikirlərini və hazırlanmasını istədiyi şeyləri daha açıq bir şəkildə yaymağa başlamışdır. O tarixə qədər rusca çıxardığı bir səhifəni də ixtisar edərək, bütün "Tərcüman”ı türkcə çap etdirmişdir. İ.Qaspıralı etmək istədiyini, ideallarının nə olduğunu, hansı hədəfə varmaq istədiyini yazılarında açıqca, dəfələrlə bildirmiş, israrla anlatmışdır.
Sabri Arıkan,
İsmayıl bəy Qaspıralının dil
birliyi məsələsi üzərində
geniş dayandığını göstərmişdir.
Alim, fikrini əsaslandırmaq
üçün "Tərcüman” qəzetinin
"Rusiya müsəlmanlarının tərəqqisi”
adlı məqaləsini təqdim etmişdir:
"Ümumi ədəbi dili
olmayan millət, millət sayılmır.
Türk övladlarından olan
tarançe, sart,
özbək, qırğız, qazax, kumuk, noqay, Azərbaycan və
sair tayfalar türkcə
danışdıqları halda, şivələri
başqadır. Bir-birlərini çətinliklə anlarlar. Bu hal
birləşməyə, birliyə, bilgilərin, elmlərin hər
kəsə duyurulmasına, tərəqqiyə, ədəbiyyata,
dostluğa və qaynaşmağa
əngəldir.
Buna görə, ən əvvəl və ən ziyadə hamımız üçün ehtiyac və lüzumlu olan, ümumi dil, ədəbi türkcə dildir. Buyurun, mərhəmət edin qardaşlar, buna ayrıca əzmlə çalışaq. Bu iş lap o qədər qalibiyyət deyilsə də, çarəsi tapılmaz və müşkül də deyildir. "Tərcüman” qəzeti Bağçasaraydan ta Kaşğara qədər oxunduğu, yəni anlaşıldığı, dillə birləşmənin mümkün olduğuna böyük dəlildir”.
Göründüyü kimi, İ.Qaspıralının dərc etdiyi "Tərcüman” qəzeti müasirləri
tərəfindən yaxşı qarşılanmış və
təbliğ edilmişdir. Bu,
öncə onların da eyni
amal, məqsəd uğurunda
çalışmaları, türk
xalqlarının düşüncə tarixində böyük xidmət göstərmələri
ilə əlaqədardır.
Bu baxımdan Azərbaycanın ictimai xadimi, yazıçı, jurnalist Cəlil Məmmədquluzadənin fəaliyyəti diqqətəlayiqdir. Onun redaktorluğu ilə çapdan çıxan "Molla Nəsrəddin” jurnalının XX əsr Azərbaycan mədəniyyəti və mətbuatı tarixində əvəzsiz yeri vardır. C.Məmmədquluzadə Azərbaycanın şərqşünas alimi, ictimai xadimi Məhəmməd ağa Şahtaxtlı (1846-1931) tərəfindən Tiflisdə Azərbaycan dilində 1903-1905 illərdə çap olunan "Şərqi-Rus” və Bakıda 1881-1919 illərdə rus dilində çap edilən "Kaspi” qəzetlərində Məhəmməd ağa Şahtaxtlı, Həsən bəy Zərdabi, Əli bəy Hüseynzadə, Firudin bəy Köçərli və başqa ziyalılarla birgə çıxış etmişdir.
Cəlil Məmmədquluzadə ""Molla Nəsrəddin”i
təbiət özü yaratdı, zəmanə
özü yaratdı” yazmaqla
jurnalın 1906-cı ildə Tiflisdə təşkil
olunmasının səbəbini belə izah
edirdi: "Tiflis,
Qafqazın mərkəzi şəhəri və Qafqaz hökumətinin paytaxtıdır. Habelə,
bu şəhər Qafqaz
türklərinin mərkəzi hesab oluna bilər. Həqiqətdə də belədir.
Tiflisdən Naxçıvana və Ordubada
da əl yetirmək olur;
Qafqaz və Bakı, Batum
şəhərinin də arasındadır. Buradan
Culfaya və oradan Araz nəhrini keçib bir günə İran Azərbaycanının mərkəzi və
paytaxtı olan Təbrizə gedib çatırsan. Bakıdan Xəzər
dəryasını bir gündə ötüb Türküstanın Aşqabad və
Mərv və qeyri yerlərinə xəbər
yetirmək mümkündür.
Dağıstan da bu
yavıqdadır. Tiflisdən Bakı təriqilə on iki saatlıq dərya səfəri
bizi İranın Gilan
məmləkətinə yetirir”.
Bu ölkələrdə türklərin yaşadığını və dillərinin də bizim danışdığımız türkcə olduğunu bildirən Cəlil Məmmədquluzadə "Molla Nəsrəddin” jurnalının bu xüsusiyyətinə görə Kürü və Arazı keçdiyini, bəlkə Xəzər və Qara dəryaları da vurub Türkiyəyə, Türküstana, Gilana, uça-uça Qafqaz dağlarını aşıb, Qafqaza, Krıma və sair türk ölkələrinə keçdiyini qeyd etmişdir.
Cəlil Məmmədquluzadə irsinin görkəmli
araşdırıcısı, akademik İsa Həbibbəyli "Molla
Nəsrəddin” jurnalında Azərbaycan xalqı ilə
yanaşı, Qafqaz xalqlarının, Avropa və Şərq ölkələrinin həyatı,
milli azadlıq mübarizəsinin əksini
tapdığını qeyd etmişdir.
Cəlil Məmmədquluzadənin yaradıcılığında müasirlərinin fəaliyyətləri ilə əlaqədar əsərlər də mövcuddur. O, Əhməd bəy Ağaoğlunu və Əli bəy Hüseynzadəni Bakının birinci jurnalistlərindən olduqlarını bildirmişdir. Cəlil Məmmədquluzadə ilə Əhməd bəy Ağaoğlu eyni məqsəd uğrunda, yəni xalqın elmi-mədəni tərəqqisinə çalışsalar da, onlar arasında fikir ayrılığı olmuşdur. Görkəmli yazıçı bunu 1906-cı ildə "Molla Nəsrəddin” jurnalında dərc etdirdiyi "Cavab. Əhməd bəy Ağayev cənablarına” məqaləsində də ifadə etmişdir.
"Molla Nəsrəddin”
jurnalının açıq və sadə dildə yazması
Əli bəy Hüseynzadə tərəfindən də
yüksək dəyərləndirilmişdir. Cəlil Məmmədquluzadə
bununla əlaqədar göstərmişdir
ki, Əli bəy Bakıdan
axırıncı dəfə Türkiyəyə köçüb gedən vaxt
Tiflisə gəldi, idarəmizə təşrif gətirdi.
Söhbət dildən düşdü və
möhtərəm ədibimiz mənə belə dedi: "Yaxşı
yazırsınız”. Mən Əli bəyə ərz etdim
ki, onun tək bir şəxsdən eşidilən bir sözü mən
havayı danışılan sözlərin cərgəsinə
qoya bilmərəm. Çünki
Əli bəy Hüseynzadə kimi bir yazı ustadı mən tək bir cavan
yazıçıya yazı barəsində dediyi
sözü mən
ciddi bir söz hesab edəm gərək.
Əli bəy mənə dediyi sözü təkrar və təsdiq etdi, həmişə adət etdiyi
kimi, başını aşağı
salıb guya
öz-özünə yenə dedi:
"Açıq yazmağı” da bacarmaq lazımdır.
Mətbuat tariximizdə yeri olan "Zənbur”
jurnalı (1909-1910 illər) Əhməd bəy
Ağaoğlunun
yaradıcılığını tənqid etmiş,
1909-cu ilin ortalarında onun
İstanbula köçməyinə istehza ilə yanaşaraq
Türkiyə sultanı qarşısında səfil və müti bir vəziyyətdə
rəsmini vermişdi. Bu barədə
yazan professor İslam Ağayev həmin
rəsmin çapından sonra Əhməd
bəyin tərəfdarlarının "Tərəqqi” qəzetində
"Zənbur” jurnalının mövqeyinə qarşı
çıxdıqlarını, Əhməd bəy Ağayevi tərif edərək, onun "millət mücahidi”
kimi qiymətləndirildiyini bildirmişdir.
Üzeyir bəy Hacıbəyov
"Zənbur” jurnalının üz
qabığında Əhməd bəyin nalayiq
çəkilən şəklinə etiraz
edərək yazmışdır ki, məzhəkə
yazan jurnallar, əslində,
hər bir kəsi hər bir
tövrdə çəkməyə muxtardırlar. Buna bir sözümüz
yox, lakin bir şəxsi özgə jurnallarda
çəkməyə ümumi mənafe
nöqteyi-nəzərincə bir bəhanə,
bir səbəb lazımdır. Jurnalda o adamın şəklini çəkərlər
ki, onun gördüyü işlər, tutduğu
yol və məslək ümumi
camaatın mənafeyinə, hüququna, tərəqqisinə
zidd və müxalifdir.
Əcəba, Əhməd bəy nə iş
görübdür və nə iş görür ondan camaata zərər
gəlsin? Əhməd bəyin qəbahəti nədir?
Bu məqamda Üzeyir bəy "Molla Nəsrəddin” jurnalı ilə "Zənbur” jurnalını müqayisə etmişdir: "Möhtərəm "Molla Nəsrəddin” jurnalı tərəqqi və yüksəlişimizə mane olan bütün qəbahətləri ən gözəl ədibanə və ləzzətli, dadlı, duzlu sözləri ilə yazmaqla, bütün xalqın, hətta, ondan incik olanların belə, istəklisi olubdur; çünki bu jurnal bir dənə olsun tərbiyəsiz və ədəbsiz sözü özünə rəva görmədi. "Zənbur” jurnalında insanın ləzzət alıb, zövqünün artacağı bir dənə də olsun məqalə çıxmayıbdır”.
Üzeyir bəy Hacıbəyov Əhməd bəyi müdafiə etdiyi üçün "Zənbur” jurnalı dahi bəstəkarı qarabağlı kimi yerliçilikdə təqsirləndirərək hücum etmişlər. Xalqı parçalamağa gətirib çıxaran yerliçiliyə qarşı çıxan C.Məmmədquluzadə qarabağlı, bakılı məsələsinin tənqidi ilə əlaqədar "Molla Nəsrəddin” jurnalının 1909-cu ildə Lağlağı imzası ilə çap olunan "Tərəkəmə” felyetonunda bunu göstərmişdir.
"Molla Nəsrəddin” jurnalında türk xalqlarının tərəqqisinə və birliyinə xidmət edənlərin fəaliyyətlərini əks etdirən məsələlərə, əlamətdar tarixi hadisələrə geniş yer verilmişdir. Bu mənada C.Məmmədquluzadənin "Tərcüman” qəzetinin çapının 25 illiyi münasibətilə 1908-ci ildə "Molla Nəsrəddin” jurnalında dərc edilmiş "Milli bayram” adlı məqaləsi təqdirəlayiqdir. Məqalədə "bir müsəlman qəzetinin faydalı və səmərəli bir yolda 25 il davam etməyi nəinki Rusiyada, bəlkə bütün dünyada əvvəlinci dəfə görülən bəxtiyarlıqlardan” olduğu bildirilmişdir. İsmayıl bəy Qaspıralının mətbuat tarixində xidmətini yüksək qiymətləndirən C.Məmmədquluzadə onun adının tarixdə qızıl xətlə yazılacağını qeyd etmişdir. Görkəmli yazıçı göstərmişdir ki, mətbuat aləmində 25 il qələm çalan böyük yoldaşımız İ.Qaspıralı həqiqətən bəxtiyardır. İsmayıl bəy 25 il çalışıb min zəhmətlə əkdiyi toxumun meyvəsini fərəh və şadlıqla görür: "İsmayıl bəyin millətimizə, insaniyyətə etdiyi böyük-böyük xidmətləri burada saymaq bizim üçün çox çətindir. İsmayıl bəy mahir həkim kimi millətimizin dirilməyini məktəbdə, maarifin nəşrində gördü: qüvvətinin ən çoxunu bu yolda sərf etdi”.
İ.Qaspıralının mədəniyyət tarixindəki fəaliyyətini yüksək qiymətləndirən C.Məmmədquluzadə qeyd etmişdir: "İndiyə qədər millətin ehtiyacını, gələcəyini haqqı ilə nəzərə alıb ciddi və səmərəli yolda çalışan, türk millətinin içində birinci dəfə İsmayıl bəy çıxdı. İsmayıl bəyin böyüklüyünü, xidmətini tarix və gələcək bizdən daha yaxşı tədbir edəcək və adını qızıl xətlə yazacaq, bizsiz də o uca mərtəbəsinə çatacaq”.
Türk xalqlarının maariflənməsində, düşüncəsinin yüksəlişində İsmayıl bəy Qaspıralı və Cəlil Məmmədquluzadə əvəzsiz xidmətlər göstərmiş və böyük amallar uğrunda çalışaraq mübariz şəxsiyyətlər kimi tarixdə özünəməxsus iz qoymuşlar.
Aytək
Zakirqızı (Məmmədova),
fəlsəfə
doktoru, dosent
Kaspi 2019.- 30 may.- S.15.