“Ehtiyac hiss edərək
yaşamaq insana çox şey öyrədir”
Azər Əhmədov:
“Ən son həll etdiyim məsələ bəlkə də,
30 ilə yaxın idi ki açıq qalmışdı”
13-14 yaşından məşğul olduğu
işi görür və bundan bezmədiyini deyir.
Çoxlarına çətin gələn riyaziyyat onun hələ
uşaq yaşlarından diqqətini çəkib. Hətta bu
istedadı hiss edən müəllimləri biliklərini
inkişaf etdirmək cəhətdən ona daim kömək
ediblər. Bu sahədə orta məktəb illərində əldə
etdiyi nailiyyətlər sayəsində isə universitetə
imtahansız qəbul edilir.
Söhbət hazırda ABŞ-da yerləşən
Şimali Dakota Dövlət Universitetinin professoru olan Azər
Əhmədovdan gedir. Azər müəllimlə
ötən il "ABŞ-ı heyrətləndirən azərbaycanlı
qız” başlıqlı yazımızda riyaziyyat sahəsində
yaşıdlarını qabaqlayan 15 yaşlı qızı
haqqında danışmışdıq, bu dəfə isə
onun özü ilə bağlı söhbət etdik...
A.Əhmədovun riyaziyyata marağı
özünü məktəb illərindən göstərməyə
başlayıb. Hətta bu bacarığının sayəsində
Bakı Dövlət Universitetinə imtahansız qəbul
edilib: "1974-cü ildə Bakı şəhərində
anadan olmuşam. Lakin mən lap körpə olandan Cəbrayıl
rayonunun Dağ Xələfli kəndinə
köçmüşük. Anam kənd məktəbində
müəllim işləyirdi. Atam isə
Bakıda qalıb, AMEA-nın Zoologiya İnstitutunda
çalışırdı. 10 yaşıma qədər kənddə
yaşadım, 3-cü sinfə qədər Cəbrayıl
rayonunda oxudum. 1984-cü ildə yenidən Bakıya
qayıtdıq. 8-ci sinfə qədər NZS qəsəbəsindəki
194 nömrəli məktəbdə oxudum. Sonra isə təhsilimi
Həbib bəy Mahmudbəyov adına 2 nömrəli
texniki-humanitar liseydə davam etdirdim. 1991-ci ildə orta məktəbi
bitirdim. Riyaziyyatla ciddi şəkildə orta məktəb illərindən
maraqlanmağa başladım, respublikada keçirilən
olimpiadalarda həmişə birinci yeri tuturdum. Ona görə
məni imtahansız Bakı Dövlət Universitetinin (BDU)
mexanika-riyaziyyat fakültəsinə qəbul etdilər. Məktəbi
qızıl medalla bitirmişdim, BDU-nu da qırmızı
diplomla başa vurdum”.
1996-cı ildə isə universiteti bitirir və
ardınca xaricdə təhsil üçün sənəd
göndərir: "Hələ tələbə olarkən
xaricdə təhsil almaq istəyirdim. Amerika və İtaliya
universitetlərinə müraciət etmişdim. İtaliyada
Beynəlxalq Ali Tədqiqatlar İnstitutunun nəzdində fəaliyyət
göstərən Əbdüs Salam Nəzəri Fizika Mərkəzinə
sənəd göndərmişdim. Dəvət etdilər, amma
bildirdilər ki, onlarda ancaq magistr proqramıdır, məndə
isə hazırlıq səviyyəsi yüksəkdir. Doktorluq
proqramı isə Beynəlxalq Ali Tədqiqatlar İnstitutunun
özündə var idi. Dedilər ki, ora imtahan ver. 1996-cı
ildə imtahan üçün getdim. İmtahanlar elə
asan deyildi, bir neçə mərhələdə oldu. Qəbul edilən 5 nəfərdən biri də mən
oldum. Elə həmin il təhsilə
başladım, lakin 1997-ci ildə fikirləşdim ki, Amerikaya
sənəd göndərim. Məndən
kiçik qardaşım da o vaxt orda təhsil alırdı.
Amerikanın Yeyl Universitetinə sənəd
göndərdim. Orda doktoranturaya qəbul
etdilər, fikirləşdim ki, ora getsəm, daha yaxşı
olar. İtaliyadakı təhsili
yarımçıq qoyub 1998-ci ildə Amerikaya gəldim”.
- Azər müəllim, o vaxtlar xaricdə
təhsillə bağlı gənclər indiki qədər məlumatlı
deyildilər. Sizdə, xaricdə təhsil fikri
hardan yaranmışdı?
- Bu fikri
məndə yaradan adamlardan danışmaq istəyirəm. O vaxt
mənə yaxından diqqət göstərən, riyaziyyata
marağıma təkan verən iki mentorum olub. Onlardan
biri Rəfail Əlizadədir, hazırda Türkiyənin
İzmir şəhərindəki Yaşar Universitetində
professordur. O biri isə azərbaycanlı şair Əli
Kərimin oğlu Azər Kərimovdur. O da 25 ildən
çoxdur ki, Türkiyənin Bilkent Universitetində
professordur. Hələ orta məktəbdə
oxuduğum dövrlərdə Azər müəllim məni
evinə dəvət edirdi. Həftədə
bir dəfə görüşürdük, mənimlə məşğul
olurdu. Tutaq ki universitet kurslarından bəzi
şeyləri izah edirdi. Mən də
öyrəndikərimi ona danışırdım. Təkcə riyaziyyat öyrətmirdi mənə, həm
də şirniyyatla çaya qonaq edirdi. Məni
ilk olaraq xaricdə təhsillə bağlı həvəsləndirən
o oldu. Dedi ki, ingilis dili üçün TOEFL imtahanı
var, ona hazırlaş. Bir də doktoranturaya qəbul
üçün GRE imtahanı haqqında məlumat
vermişdi. Bu imtahan iki mərhələdən
ibarət olur, ümumi və ixtisas. Azərbaycanda
GRE-nin ümumi imtahanını ilk dəfə verən
kiçik bir qrupda mən də var idim. Amma
ixtisas imtahanına yalnız mən qaldım. Ölkədə
GRE-nin ixtisas imtahanını verən ilk adam
oldum. TOEFL-in isə ölkədə təşkil
olunan ikinci imtahanında iştirak etmişdim.
Müəllimim Arif Babayev də mənə çox
kömək edib. O, böyük riyaziyyatçı idi, mənə təsiri
çox olub. Bir də Azad Tağızadənin
adını çəkmək istəyərdim. Bildiyim qədərilə,
o, hazırda M.V.Lomonosov adına Moskva
Dövlət Universitetinin Bakı filialının prorektorudur.
İtaliyadan dəvət gələndə mənim elə
də maddi vəsaitim yox idi. Bileti almağa pul
olmadı. Ailəmiz imkansız idi,
universiteti yeni bitirmişdim, üstəlik də o illər
ölkədə iqtisadi cəhətdən vəziyyət
yaxşı deyildi. İmtahana getmək
üçün Bakı-Moskva-Milan biletimi Xəzər
Universitetinin rektoru Hamlet İsaxanlı aldı. Bilet birtərəfli idi, imtahanı keçməsəm,
necə qayıdacağımı bilmirdim. Hətta
bilet birtərəfli olduğu üçün hava
limanında məni geri qaytarmaq istəyirdilər. Uzun müzakirələrdən sonra getməyimə
icazə vermişdilər.
- Azər Kərimovun
şagirdinə belə diqqət göstərməsinin səbəbi
nə idi?
- 1989-cu
ildə mən respublika olimpiadasında birinci yer tutmuşdum. Azər müəllimi orda tanıdım. Sonra həftədə bir dəfə bizim liseyə gəlib
mühazirə oxuyurdu. İş elə gətirdi
ki, o, liseyə gələsi olmadı, amma mənə evlərinə
getməyi təklif etdi. İki ilə
yaxın həftədə bir dəfə onun evinə
getmişəm. Mənə bu münasibətinin əsas səbəbi
onun xeyirxah adam olması idi. Ömrünü
riyaziyyata həsr etmiş adamdır. Riyaziyyatçılar
isə adətən, bir-birlərini çox sevirlər. Riyaziyyatçıların bu sahədə yeni
başlayan adamlara simpatiyaları olur, bu, bir növ bizim peşənin
təbiətidir.
- Deyəsən,
hər şey qaydasına düşənə qədər
çətinliyiniz çox olub...
- Çətinliyim
dəhşət çox olub. Amma Azərbaycandan
çıxandan sonra da yaxşı adamlarla
qarşılaşdım, mənə kömək etdilər.
Elə məişət məsələsindən
danışaq, Qabriel Cionti adlı italyan dostum var idi, onunla bir
evdə yaşamışam. Mənə
çox kömək edib. İtaliyada da,
Amerikada da verilən tələbə təqaüdü həmişə
mənə kifayət edirdi, hətta artıq da qalırdı.
Xoşbəxtlikdən xaricə gedəndən
qısa müddət sonra maddi çətinlik
yaşamadım.
- Adətən, tələbə nə
qədər təqaüd alsa da, bu, hər şeyə bəs
etmir. Qənaətcil adamsız, yoxsa tələbəlik bunu
öyrətmişdi?
- Qənaətcil
deyəndə ki, imkansız ailədə doğulmuşam, həmişə
ehtiyac içində yaşamışam. Əslində,
bunu insanın yetişməsində, tərbiyəsində
vacib element hesab edirəm. Məsələn,
nəinki aza qane olmaq, ehtiyac hiss edərək yaşamaq insana
çox şey öyrədir. Təqaüdüm
ehtiyaclarımı ödəyirdi, başqa bir şeyə
ehtiyacım da yox idi (Gülür).
- Ehtiyac içində böyümək
fikri məncə, hər ailəyə, istəklərə
görə dəyişir. Siz ehtiyac içində
böyümək deyəndə nəyi nəzərdə
tutursunuz?
-
Çox ciddi ehtiyacları nəzərdə tuturdum. Məsələn, 10 yaşımda anamla Bakıya
qayıdanda çətinliyimiz çox oldu.
Düzdür, atam işləyirdi, amma məvacibi az idi. Anam kənddə məktəbdə
işləyirdi, amma Bakıda işə düzəlməsi
hardasa bir il çəkdi. Orta
məktəb illərində paltom, papağım olmurdu. Universitetdə oxuduğum dövrlərdə yolpulu
problemi də yaşayırdım. Detallara
getməyin nə dərəcədə düzgün
olduğunu bilmirəm, siz soruşdunuz deyə
danışdım. Azərbaycanda belə ailələr az deyildi. Müharibə
dövrü olduğu üçün o dövrün mənəvi
sıxıntıları da çox idi. Mən
uşaqlıq illərini Cəbrayılda keçirmişəm, bu səbəbdən
də çox ağır olub. O vaxt aldığım
travmaları indi hiss edirəm.
- Böyük uğur qazanan
adamların içərisində maddi ehtiyac içində
yaşayanlar çoxdur. Siz də bu cür
yaşayışın insana çox şey öyrətdiyini
deyirsiniz. Başqa nə təsirləri
olub?
-
Ümumi hər kəs haqqında fikir bildirmək çətin
olar, amma öz təcrübəmdən danışaram. Maddiyyatla yanaşı, müharibə və onun gətirdiyi
mənəvi sıxıntılar, dəhşətlər
şəxsən məndə çox cavan yaşda fəlsəfi
təfəkkürü inkişaf etdirməyə köməklik
etdi. Çox gənc yaşlarımdan fəlsəfəyə,
ədəbiyyata meyl etdim. Hazırda
yazıçılıqla da məşğulam. Dəqiq bilmirəm ki, uğur qazanan, nələrsə
edən adamların neçə faizi kasıb, nə qədəri
varlı ailədəndir. Amma məncə,
ciddi ehtiyac içində yaşamaq adama çox şey
öyrədir. Məşhur italyan
aktyorlarından biri deyir ki, valideynlərimin mənə ən
böyük hədiyyəsi kasıbçılıq olub.
- Amerikaya getdiniz, orda yerli deyildiniz.
Əcnəbilərin düşdükləri mühitə
uyğunlaşmaqları, nələrsə əldə etməkləri
heç də asan deyil. Bu dövr necə
keçdi?
- Amerikaya
gələndə artıq özümü rahat hiss edirdim. Uyğunlaşma dövrüm əsasən,
İtaliyada olmuşdu. Həm də Amerika
xaricilərə qucaq açan yerdir. Ona
görə əlavə çətinliyim olmadı. 21 ildir Amerikada yaşayıram. Heç
vaxt burda mənə əcnəbi kimi yanaşmayıblar.
- Amerikadakı o 21 illik dövrdən
danışaq. Doktoranturadan sonra necə oldu?
- 6 il Yeyl Universitetində doktorantura oxudum. Elmi rəhbərim
Qriqori Marqulis idi, o, son 40-50 il
üçün riyaziyyatın ən vacib fiqurlarından biri
sayılır. Onun mənə bir insan kimi də,
riyaziyyatçı kimi də çox dərin təsiri oldu.
Yeyldən sonra 4 il Kaliforniya Universitetində
həm tədqiqatçı, həm də müəllim kimi
işləmişəm. Sonra da indi
çalışdığım Şimali Dakota Dövlət
Universitetində işlədim. 44
yaşım var, 13-14 yaşımdan məşğul
olduğum işi görürəm. 30 ildir
eyni işlə məşğulam. Hələ
ki bezməmişəm.
- Ancaq elmi istiqamətdə fəaliyyət
göstərirsiniz?
- Amerikada
sırf elmi-tədqiqat institutları azdır, yox dərəcəsindədir.
Elmi tədqiqatlar əsasən, universitetlərdə
aparılır. Universitetdə isə tədqiqatçılara
həm də dərs yükü verirlər. Hər semestr bəzən bir, bəzən iki kursa dərs
deyirik. Mən
dərs deməyə də həmişə həvəsli
olmuşam. Onu da deyim ki, 17-18 yaşımda
- 1-2-ci kurda oxuyanda Azərbaycanda ölkənin qabaqcıl
liseylərində dərs demişəm. Beynəlxalq
olimpiadaya gedən komandanı ilk dəfə mən
hazırlamışam. Bakının
müxtəlif orta məktəblərindən istedadlı
uşaqları 1 nömrəli fizika-riyaziyyat təmayüllü
liseyə yığıb onlara hər həftə mühazirə
oxumuşam. Axşam 4-dən sonra dərsə
başlayırdım, bəzən gecə 11-12-yə qədər
qalırdıq. Elə əvvəldən dərs
deməyə məndə xüsusi ehtiras olub. O vaxt
Bakıda beynəlxalq olimpiadalara getmək təcrübəsi
yox idi. Bir dəfə qeyri-rəsmi getmişdilər.
İlk rəsmi iştirak mən getdiyim il
oldu. 1993-cü ildə mən və başqa bir
yoldaş komanda rəhbəri kimi milli komandamızı
olimpiadaya aparmışıq.
- Tələbə vaxtı necə dərs
deyirdiniz?
- (Gülür) Hə, buna görə məni cəlb edən
direktorlara dərəcəsiz, diplomsuz adama dərs verdikləri
üçün söz gəlmişdi. Həftədə
iki saatlıq məşğələ dərsləri idi.
Mənə az da olsa, maaş verirdilər. Direktorlar məni özləri dəvət
etmişdilər. Bəzi liseylər
şagirdlərinin olimpiadalarda yaxşı iştirak etməsində
maraqlıydılar. "Avropa” və "Gələcək
Zəkalar” liseyində rəsmi olaraq dərs demişəm.
Qeyri-rəsmi olaraq da fizika-riyaziyyat təmayüllü
məktəbdə tələbələri yığıb məşğələ
aparmışam. Amma buna görə maaş
verilmirdi.
- Belə
başa düşdüm ki, həm məktəbdə, həm
universitetdə özünüzü göstərməyi
bacarmısınız...
- Onu deyə
bilmərəm, amma həmişə müəllimlərimə
qarşı hörmətim, sevgim olub. Eynilə
də onlardan bunu görmüşəm. Məsuliyyətli
olmuşam. Gənclik illərində bir az
üsyankar təbiətim var idi, amma indi elə deyiləm. Adamlarla xırda problemlər də
yaşayırdım, bəzən müəllimlərlə də
olurdu. Lakin heç vaxt aramızda sevgi,
hörmət itməyib.
- Neçə yaşınızda ailə
qurdunuz? Amerikada neçə il tək
qaldınız?
- 25
yaşımda evləndim. Amerikada cəmi 2 il
tək qalmışam. 2 il də
İtaliyada yaşamışam.
- Bir az da riyazi bacarıqları ilə ABŞ-ı
heyrətləndirən qızınız Selcandan
danışaq. Riyaziyyata olan marağınızın ondakı
bu istedadın inkişafına təsiri yəqin ki, olub...
- Müəllimin
keçdiyi materiala qarşı nə qədər ehtiraslı
olması tələbələrin o dərsə yanaşmasına
təsir edir. Tələbə riyaziyyatla
maraqlanmasa belə, müəllimin ehtirasından dolayı istər-istəməz
dərsə maraq göstərir. Bu
ehtirası daha çox tələbələrimə göstərmişəm,
indi bilmirəm qızım nə dərəcədə bunu
görüb, amma böyük ehtimal bunun təsiri olub. Mən cavan olanda sahəmlə bağlı daha
ehtiraslı idim, öyrənməyə, araşdırıb
tapmağa maraq göstərirdim, amma o vaxtlar informasiya əldə
etmək indiki qədər asan deyildi. Oxumağa
kitab tapmaq problem olurdu. Qızım isə
sakit təbiətlidir, riyaziyyat onun üçün
maraqlıdır, universitetdə müvəffəqiyyətlə
oxuyur. Bu semestr də bütün dərslərdən
5 ("A”) aldı.
- Dediniz ki yazarlığa da meyl
etmisiniz. Nədən yazırsınız?
- Modern
Amerika şeirinə marağım çoxdur, bu sahəni
çox tədqiq etmişəm, məqalələr
yazmışam, tərcümələr etmişəm. Özüm də şeir yazmışam, 2017-ci ildə
Bakıda "Binar suallar” adlı şeirlər kitabım da
çap olunub. Daha əvvəllər hekayələr
də yazırdım. Türk şeirini də
çox oxumuşam, tədqiq etmişəm. Nazim Hikmətdən
sonrakı dövr, İkinci Yeni şairləri - Cemal
Süreyya, Turqut Uyar, Edip Cansevər və s. Ən son türk
şeirlərini elə də izləmirəm, amma Amerika
şeiri çox irəlidir. Hər həftə
şeir oxuyuram. Təəssüf ki, Azərbaycanda Amerika
şairlərini az tanıyırlar.
- Tədqiqat istiqamətiniz
hansıdır?
- Qruplar nəzəriyyəsi
və həndəsədir. Azərbaycanda bu sahənin
populyarlığı azdır. Ölkə
xaricinə gəlməyimin bir səbəbi də mənim
universitet illərində riyaziyyatın maraq göstərdiyim
sahələri ilə bağlı idi. Riyaziyyatın
mərkəzi bölmələri olsa da, o sahələrdə
bizdə tədqiqatçı yox idi. Bunun
üçün xaricdə məşğul olmağın
vacibliyini başa düşürdüm. 70-ci
illərdə Azərbaycanda riyazi sahədə müəyyən
canlanma olmuşdu. Arif Babayev, Mirabbas Qasımov ən
yaxşı riyaziyyatçılardan olublar. İndi
heç nə qalmayıb. 90-cı illərin əvvəllərində
az da olsa, nə isə qalmışdı,
amma artıq o da bitdi.
- Elmi
işlərinizdən danışaq...
- Ən son həll etdiyim məsələ bəlkə də
30 ilə yaxın idi ki açıq qalmışdı. Amma bu barədə
çox danışmaq da istəmirəm. Həm
də kimin üçünsə nə dərəcədə
maraqlı olduğunu bilmirəm. Bir də hiss etmişəm
ki, bizdə alimlərə,
elmə bəzən mahiyyətini anlamadan, futbol komandasına
azarkeşlik edərmiş kimi azarkeşlik edən bir publika
yaranıb. Ona görə yaxşı olar ki, bu
haqda çox danışmayım. Publikanın elmə
münasibəti korkoranə və az qala
şou-biznes nümayəndələrinə olan azarkeşlik səviyyəsinə
enib. Bu, çox vacib məsələdir. Elm əsasən, geniş publika üçün
deyil. Elmin populyarlaşdırılması
isə çox diqqətlə aparılmalıdır. Bizdə bu sahə ümumiyyətlə, yox dərəcəsindədir.
- Karyeranız
Amerikada formalaşıb. Maraqlıdır, qayıdıb
ölkədə çalışmaq fikriniz varmı?
- Azərbaycanda elmi-tədqiqat cəhətdən
aktiv olan universitet yaranarsa, yaxud mövcud universitetlərdə
elmi-tədqiqat canlanarsa, məni dəvət edərlərsə,
bir neçə ildən bir gəlib bir semestr Azərbaycanda həvəslə
işləyərəm. Çalışdığım
universitet də buna icazə verər. Mənim
üçün də böyük şərəf olar.
- Axırıncı dəfə Azərbaycanda
nə vaxt olmusunuz?
- 2012-ci ildə. Əvvəllər çox gəlirdim.
Bu yay gəlmək
də planda var. Qızım Azərbaycana çox
bağlıdır. Demək olar ki, hər axşam yutubda Azərbaycan
tamaşalarına baxır, filmlərimizi,
aktyorlarımızı, müğənnilərimizi
tanıyır. Gəlib orda yaşamaq istəyir.
Hələ ki necə olacağını bilmirəm.
Mən özüm də Azərbaycana dönmək
ümidimi itirməmişəm.
Aygün
Asimqızı
Kaspi.-2019.-11 yanvar.-S.12.