Azərbaycanlı alim: “Koronavirusa qarşı vaksinimizin aktiv olacağına inanıram”

Tərlan Məmmədov deyir ki, vaksinin heyvanlar üzərindəki testləri artıq başa çatıb

COVID-19-a qarşı vaksin hazırlanması ilə bağlı dünyanın müxtəlif ölkələrinin alimləri iş aparırlar. Məsələ gündəmdədir və tez-tez bu istiqamətlərdə xəbərlər almaqdayıq. Xəbərini aldığımız alimlərdən biri də həmyerlimiz Türkiyənin Akdeniz Universitetinin professoru, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü Tərlan Məmmədovdur. O, Akdeniz Universitetində öz komandası ilə vaksin hazırlanması üzərində iş aparır. Prosesin necə getməsi, hansı mərhələdə olması və s. suallar ətrafında onunla söhbətləşdik.

- COVID-19-a qarşı vaksin hazırlanması üçün dünyanın müxtəlif ölkələrinin elm adamları iş aparırlar. Bununla bağlı tez-tez yeni xəbərlər alırıq. Siz vaksin üzərində işləməyə nə vaxt başlamısınız?

- Virus ilk dəfə 2019-cu ilin dekabr ayında Çinin Uhan şəhərində qeydə alındı. Sonra qısa müddətdə müxtəlif ölkələrə yayıldı və pandemiya şəklini aldı. Vaksin, yaxud terapevtik dərman hazırlamaq üçün mütləq virus haqqında molekulyar bioloji səviyyədə informasiyamız olmalıdır. Ən azından virusun gen və amiturşu ardıcıllığını bilməliyik. Gen-bankda virusun nukleotid ardıcıllığının çap olunmasını gözlədim. Gen-bank yanvar ayında yayımlanandan sonra işə başladım.

- Siz hazırladığınız vaksinin fərqli olduğu deyilir. Fərq nədədir?

- Mən zülal əsaslı vaksin hazırlayıram. Biz bitki ekspressiya sistemindən istifadə edirik. Yaşıl bitki hüceyrələrini bir fabrika kimi götürürük. Vaksin hazırlamaq üçün virusun antigenlərini bitki hüceyrəyə transfer edirik. Bu sistem vasitəsilə yaşıl bitki yarpaqları hüceyrələrində rekombinat zülalları və COVID-19-a qarşı vaksin antigenləri sintez edilir. Rekombinat dediyim bitki və insanın təbii zülalları deyil. Biz laboratoriya şəraitində genləri bitki hüceyrələrə keçiririk və nəticədə bitki hüceyrələrində həmin o genin məhsulu olan zülal sintezi gedir. Buna görə zülal əsaslı vaksin adlanır. Bitki ekspressiya sistemi nisbətən yeni, inqilabi texnologiyadır. Çünki bitki yarpaqları çox zərərsizdir. Bu cəhətdən də başqa ekspressiya sistemləri ilə müqayisədə bitki hüceyrəsi ilə vaksin hazırlanması işi sürətli gedir. Bitki insan kimi eykariotik orqanizmdir. Ona görə də sintez olunmuş zülallar eykariotik tipli post translational modifikasiyalara malik olur və bu da zülalın düzgün şəkildə qatlanmasına imkan yaradır və funksional aktiv antigen sintez etməyə və ya daha effektiv nəticə əldə etməyə imkan verir.

- Bitki yarpaqlarının zərərsiz olduğunu dediniz. Ümumiyyətlə, vaksin orqanizm üçün təhlükəli ola bilirmi?

- Bu, çox önəmli nüansdır. ABŞ, Avropa və digər bəzi ölkələr protein əsaslı vaksinlərlə yanaşı, DNT, RNT əsaslı vaksinlər və ya zəiflədilmiş vaksinlər də hazırlayırlar. Ona görə vaksin hazırlayanda, qiymət və təhlükəsizlik məsələsini düşünmək lazımdır. İndi müxtəlif kampaniyalar deyirlər ki, COVID-19-a qarşı vaksin hazırlayırıq. Bəs bu vaksinlər nə dərəcədə təhlükəsizdir? Amerika və İtaliyada dedilər ki, "RNA based” vaksini icad etmişik. "RNA based”də virusun genetik elementini insan hüceyrələrinə daxil edirlər. Bu, üçüncü nəsil vaksinlərdir. Amma onların hələ insan orqanizminə necə təsir etməsi məlum deyil. Düzdür, vaksinin insanın həyatını virusdan xilas etmə potensialı var, amma necə təhlükəsiz olması haqqında məlumatlar yoxdur. RNA insan orqanizminə girir və replikasiya olunur. Biz onu kontrol edə bilmirik. Deməli, belə vaksinlərin istifadəsindən sonra insanda xərçəng xəstəliyinin yaranması ehtimalı da mümkündür. Virusun özündən hazırlanan tip vaksinlər də var. Bu tipli peyvənd (attenuated vaccine) bir patogenin virulentliyini azaltmaqla yaradılır, lakin yenə də canlıdır (viable). Başqa peyvəndlər inaktivləşdirilmiş peyvəndlərdir: istilik, kimyəvi maddələr və ya radiasiya istifadə edərək tamamilə məhvedilmiş virus hissələrindən ibarətdir.

Bitki ekspressiya sistemi ilə vaksin hazırlanmasının yolu nisbətən asan və qısadır. Qiymət cəhətdən də ucuz başa gələcək, yüksək səviyyədə də immunogenikdir, zərərsizdir.

- Hazırladığınız vaksinin ilkin mərhələsinin başa çatdığı bildirildi...

- Vaksin hazırlanmasında proses belədir ki, laboratoriyada elmi-tədqiqat işləri gedir, vaksin hazırlanır. Sonra onu heyvanlar üzərində test edirlər. Bunun nəticəsindən sonra klinik öncəsi tədqiqatlar başlayır. Ondan sonra isə klinik tədqiqatlara keçilir. Bu da könüllülər üzərində olan testlərdir. Sonra bazarlaşma mərhələsinə keçirilir. Bizim COVID-19-a qarşı vaksinin hazırlanması istiqamətində işlərimiz uğurla davam edir. Artıq bir neçə vaksin nümunəsi hazırlanaraq heyvanlar üzərində test edilib.

Bitkilərdə sintez etdiyimiz antigenlerin, peyvənd namizədlərin COVID-19-a yoluxmuş, lakin sonradan sağalan xəstələrdən götürülən qanın anticisimləri ilə qarşılıqlı təsir analizlərdən müsbət nəticələr əldə olunub ki, bu da sintez edilən peyvənd namizədlərin yüksək immunogenliyə malik olmalarına böyük ümid verir. Heyvanlar üzərində testləri bitirmək üzrəyik, sonrakı mərhələ insanlar üzərində testlərə başlamaqdır.

- Vaksin neçə könüllü üzərində yoxlanıldıqdan sonra artıq təhlükəsizliyindən əmin olunur?

- Klinik sınaqlar ümumiyyətlə, dörd mərhələyə təsnif edilir. Birinci daha az - 20-100 sağlam könüllüdən ibarət kiçik bir qrup üzərində aparılır. İkinci faza sınaqları daha böyük qruplarda (50-300) aparılır və dərmanların nə dərəcədə yaxşı işlədiyini qiymətləndirmək, həmçinin daha böyük bir qrup könüllü və xəstədə birinci faza təhlükəsizlik qiymətləndirmələrini davam etdirmək üçün hazırlanır. Üçüncü mərhələ tədqiqatlarında tədqiq olunan xəstəlik və tibbi vəziyyətdən asılı olaraq 300-3000 və daha çox insan iştirak edir. Dördüncü mərhələ postmarketinq nəzarət sınağıdır.

Bu testlərin nəticəsinə baxılır. Yəni bu zaman öyrənilir ki, vaksin insanı təyinatı üzrə xəstəlikdən qoruyurmu, öldürücü təsiri yoxdur ki? Minlərlə insan üzərində effektiv nəticə əldə ediləndən sonra bazarlaşma mərhələsinə keçmək olar. ABŞ-da vaksinin ticarətləşdirilə bilinməsi haqqında qərarı ABŞ-ın Qida və Ərzaq Təhlükəsizliyi Agentliyi verir. Avropada Avropa Tibb Agentliyi bu işi aparır. Yaponiyanın, Hindistanın da özlərinin xüsusi qurumları var. Bu qurumlar könüllülər üzərində aparılan testlərin nəticəsinə baxaraq qərar verirlər ki, bu vaksin satıla bilər, yoxsa yox.

- Adı indi yadımda deyil, pandemiya ilə bağlı bir filmdə vaksin hazırlayan şəxs səbir edə bilmir və gecə ilə öz üzərində yoxlayır. Bu, risklidir, öz yerində. Maraqlıdır, belə istəyiniz olurmu?

- Həyat yoldaşım da elm adamıdır. Arada bu haqda zarafatlarımız olur. Laboratoriyada vaksinləri görəndə, "bəlkə öz üzərimdə yoxlayım” deyə düşünürəm (Gülür). Belə hiss məncə, hər alimdə olur. Ancaq nəzərə almaq lazımdır ki, müəyyən antigenlər və anticisimlər hazırlanıb, insanlara vurulub və ölüm hadisəsi baş verib. Antigen bədənə xas olmayan yad cisimdir və onu qana daxil edirsən. Ona görə bədənin reaksiyasını bilmək olmur. Heyvanlar üzərində test edəndən sonra artıq insanlarda test etmək mərhələsinə keçmək olar.

- Vaksin hazırlanması işində necə bir komanda formalaşdırılmalıdır? Sizdə magistr və doktorantura tələbələridir.

- Bəli, mənim komandamın üzvləri magistr və doktorantlardır (aspirantlar). Onları da mən seçmişəm. Hər biri layihələrdən təqaüdlə təmin edilir. Ümumiyyətlə, professor laboratoriyada çalışmalı, öz komandasını qurmalıdır. Professor tələbələrinə təlim keçməli və onlara laborator texnika və metodlarını öyrətməlidir. Elmi tədqiqatın müvəffəqiyyətli olması üçün təcrübəli bir professorun rəhbərlik etməsi çox önəmlidir. Müxtəlif ölkələrin təcrübəsini görmüş, ideyaları olan bir şəxs olmalı, yaxşı komanda yığmalıdır. O komanda yüksək səviyyədə elmi tədqiqatlar aparmaq qabiliyyətinə malik olmalıdır. Bu işlərin görülməsi üçün isə maliyyə dəstəyi vacibdir. Bu üçündən biri olmasa, elmi-tədqiqat işi aparmaq mümkün deyil.

- Vaksin sahəsində ümumi fəaliyyətinizə nəzər salaq...

- Uzun illər Amerikada, Yaponiyada çalışmışam. Ancaq sonra düşündüm ki, bu təcrübəmi ölkəmdə də tətbiq etməliyəm və 2014-cü ildə AMEA-nın müxbir üzvü seçildim. Türkiyə hökuməti tərəfindən dəvət olundum deyə, həmin il Türkiyəyə gəldim. Yeni gəldiyimdə burda məni tanıyan elə də çox deyildi. İnternet üzərindən qrantlar üçün müraciət edirdim və qısa müddətdə 6 qrant aldım. 2015-ci ildə 2,8 milyon dollar qrant aldım. Bu, Türkiyə tarixində ən böyük qrantlardan biridir. Bundan başqa, qısa müddətdə bir milyon dollardan çox maliyyə sərf edərək Akdeniz Universitetində müasir avadanlıqla təchiz edilmiş, bir neçə laboratoriyadan ibarət Molekulyar Biotexnologiya Mərkəzi yaratmağa nail oldum. 4 beynəlxalq patent göndərdim, 2 patent göndərilmək üçün hazırlanır, 3 vaksin hazırladım. Vaksinlərdən biri artıq klinik öncəsi mərhələsini keçib, klinik sınaqlar mərhələsinə daxil olub.

- Söhbət hansı vaksinlərdən gedir?

- 2,8 milyon dollar qrantı qarayara üçün vaksin hazırlanması ilə bağlı almışdım. Qarayara çox təhlükəli xəstəlikdir. 2001-ci ildə Amerikaya qarşı qarayaradan bioloji silah kimi istifadə edilirdi. Ona görə Amerika bütün dünyada bu silaha qarşı effektiv vaksin hazırlanmasına xüsusilə maraqlıdır. Effektiv o mənada ki, vaksin ucuz və keyfiyyətli, stabil və immunogen olmalıdır. Həm immunogenliyinə, həm qiymətinə, həm stabilliyinə, həm də təhlükəsizliyinə görə dünyada qarayaraya qarşı ən önəmli vaksini biz hazırladıq. Vaksinin klinika öncəsi işləri tamamlanıb. Bazarlaşma mərhələsinə keçirik. Bu vaksinin heyvanlarda istifadəsi çox önəmlidir. Əgər dəstək olarsa, bu vaksinin heyvanlarda istifadəsi üçün Azərbaycanda da istehsal edib ticarətləşdirmək olar.

Dünyada ən çox ölümə və xəstəliyə səbəb olan Plasmodium falciparum (tam uzunluğu Pfs48.45) zülalını aktiv halda almaq cəhdləri uzun illər uğursuzluqla nəticələnib. İlk dəfə olaraq Akdeniz Universitetində malyariyaya qarşı bu mühüm antigeni, yəni malariya xəstəliyinə qarşı ən mühüm vaksin namizədi aktiv halda almağı bacardıq. Dünyanın elm mərkəzləri uzun illər bu malyariya antigeninin aktiv halda almaq üçün çalışıblar, amma səyləri uğursuz nəticələnib. Məsələn, mənim ABŞ-da işlədiyim kampaniyanin, Fraunhofer Molekulyar Biotexnologiya Mərkəzinin malariya üçün əsas peyvəndə namizəd olan Pfs48.45 antigenini aktiv halda almaq cəhdləri, səyləri uğursuz olub. Səbəb odur ki bu xəstəliyi törədən 5 parazitdən biri olan Plasmodium falciparumun Pfs48,45 zülalı çox mürəkkəb quruluşa malikdir və ona görə bu antigeni aktiv halda almaq üçün dünyanın müxtəlif aparıcı universitetlərinin və şirkətlərinin səyləri uğursuz olub. 2015-ci ildə Akdeniz Universitetindən göndərdiyim şəkərsiz zülal texnologiyası ilk dəfə olaraq malyariya antigenini aktiv halda almağa imkan verdi. Bizim bu tədqiqatlar nəticəsində dünyada ilk dəfə olaraq 5 parazitdən ən çox ölümə səbəb olanının mürəkkəb zülalını aktiv halda almağa nail olduq. Vaksin namizədin aktiv testləri Amerikanın Beynəlxalq Sağlamlıq İnstitutunda aparıldı. Bu həyəcanlı elmi nəticələr 2019-cu ildə "Nature” (Təbiət) jurnalı ailəsindən olan "Scientific Reports”da (Elmi hesabatlar) çap edildi və bütün dünyaya bu mühüm malyariya antigenin aktiv halda alınması xəbəri yayıldı.

İndi də koronavirusla qarşı vaksin üzərində çalışırıq və bu yaxında insanlar üzərində testlərə başlayacağıq. Laboratoriyada apardığımız mühüm analizlərin nəticəsinə əsasən, bu vaksinimizin aktiv olmasına çox inanıram.

- Azərbaycanlı alim, amma Türkiyədəsiniz. Maraqlıdır, bu gördüyünüz işlər bazara çıxanda, Azərbaycan adına olacaq, yoxsa Türkiyə?

- Türkiyə hökumətinin qanunlarına və Akdeniz Universitetinin qaydalarına görə, 2015-ci ildə Akdeniz Universitetindən göndərdiyim patentin 100 faiz haqq sahibi mənəm. Sonra göndərdiyim patentlərdə isə haqq sahibliyinin 60 faiz mənə, 40 faizi Akdeniz Universitetinə aiddir. COVID-19 vaksinində də 60 faiz haqq sahibliyim var.

- Bu işləri Azərbaycanda etməyiniz mümkündür?

- Maliyyə ayrılsa, bu işləri ölkəmizdə də aparmaq olar. Maliyyə tədqiqat işlərində önəmlidir. Maliyyə olmasa, molekulyar biotexnologiya, tibbi molekulyar biotexnologiya sahəsində tədqiqat aparmaq mümkün deyil.

- Vaksinin elmi-tədqiqat işi üçün nə qədər maliyyə lazım gəlir?

- Türkiyədə bir antigenin klinika öncəsi işləri 500 000 dollara qədər maliyyə tələb edir. Sonrakı xərclər artıq hər ölkəyə görə dəyişə bilir.

- COVID-19 vaksininin hazırlanması üçün bundan sonra nə qədər zamana ehtiyac var?

- Amerikada vaksin hazırlanması adətən 6-7 il tələb edir. Ən azı 3-4 il vaxt aparır. COVID-19-la bağlı isə işlər daha sürətli getməlidir. Bizdə heyvanlar üzərində testlər başa çatıb. Mən artıq öz işimi görmüşəm, vaksini hazırlamışam. Məndən asılı olmayan məsələlər var. Bundan sonrası ölkədəki vəziyyətlə bağlıdır. Mən artıq danışıqları sürətləndirməyə çalışmalıyam. Bundan sonrakı mərhələ dövlət səviyyəsində olan institutlar tərəfindən tənzimlənir. Bu məsələlər üzərində onlarla birlikdə işləməliyik.

Aygün Asimqızı

Kaspi 2020.- 18 avqust.- S.7.