İndi ədəbi mühitdə
yaxşı şeirin, essenin, hekayənin dövrüdür
"Bizi ayaqda saxlayan milli dəyərlərimizdir”
Müsahibimiz
yazıçı, tərcüməçi Günel
Eyvazlıdır.
– Günel, kitabını oxuyanda belə bir təəssürat yarandı ki, sən sənət deyəndə musiqinin, rəssamlığın, ədəbiyyatın cəmini nəzərdə tutursan...
– Mənim üçün incəsənətin
istiqamətləri çox genişdir. Bəli, sənət
deyəndə ədəbiyyatı, musiqini, rəssamlığı,
hətta memarlığı və sənətə aid olan hər
şeyi nəzərdə tuturam. Bütün sahələri
beynimdə qovuşdurmuşam. Hər biri mənim
yaradıcı ruhuma öz töhfəsini verir. Hər istiqamətin
özünün xarakteristikası var. Məsələn,
memarlığı öyrənəndə xalqların
psixologiyasını, zövqünü müəyyən etmək
mümkündür. Necə ki, elə ayinlərlə, adətlərlə
də xalqların düşüncə tərzini aşkar etmək
olar. Bunlar hamısı genetik kodlardır.
– Pikasso və digər rəssamlar haqqındakı yazılarını oxuyanda elə gəldi ki, sən sənətin vizuallaşmasının tərəfdarısan.
– Ümumiyyətlə,
hər kəsin ilham mənbəyi fərqlidir. Hər kəs fərqli
şeylərdən enerji ala bilər. Mən rəsm əsərlərinə
baxanda zövq alıram, yazmağa həvəslənirəm. Bəzən
hansısa yazıçı mənə eyni enerjini
ötürə bilir. Məsələn, kimisə oxuyuram, orada
mövzu tamamən başqa mətləbləri əhatə
edir, amma mənim yazı prosesim üçün tamam fərqli
üfüqləri açır. Və yaxud ilk abzasdan bilirəm
ki, filan əsər mənə lazımlı mətndir. Bir dəfə
müəllimim Niyazi Mehdidən soruşmuşdum ki, əvvəllər
peyzajdan zövq alırdımsa, indi abstrakt, sürreal rəsmlərdən
ilham alıram, bu nə ilə bağlı ola bilər?
Demişdi ki, sən artıq mürəkkəblikdə məna
axtarmağa başlamısan. Bu, psixoloji məsələdir.
Labirintlərin çözülməsi deməkdir.
Açılması mümkün olmayan qordi
düyünüdür. Bu gün də Dalinin əsərlərində
yeni məna çalarları tapa bilirəm. İzlədikcə
içimdə musiqilər yaranır, sonra onlar mətnə
çevrilir. Eləcə də musiqinin özü. Vaqneri
çox sevirəm, Vivaldinin "Dörd fəsil” əsərini
dəfələrlə dinləyib doymuram. Xüsusilə
"qış” kompozisiyası düşüncəmə
mükəmməl təsir edir. Yazmağa həvəsləndirir.
– Qadınlarla bağlı olan silsilə
yazılarını oxuyuram. Mənə elə gəlir ki, sən
qadınlığı müstəsna bir nəsnə kimi qiymətləndirirsən.
Bu, həyata feminist baxışdır?
– Xeyr! Mən cəmiyyətin əsas sütunu olan əsl qadın və əsl kişiyə, xarakterə eyni dəyəri verirəm. Çünki həm də pedaqoqam və cəmiyyəti müşahidə edəndə bəzi şeylərlə razılaşmıram. Bizim xalq olaraq fundamental dəyərlərimiz var. Azərbaycan qadını necə olmalıdır, Azərbaycan kişisi necə olmalıdır? Əvvəllər etiraz tipli yazılar yazırdım, filan şey olmaz, bu cür getməz. Sonra başa düşdüm ki, bu yazılarla nəyəsə nail olmaq mümkün deyil. Cəmiyyətimiz ərköyün uşaq kimidir. Onun başına sığal çəkmək lazımdır. Biz əsl obrazları göstərməliyik, nümunələr vermək lazımdır cəmiyyətə. İlk özün nümunə olmalısan, sonra sənə nümunə olan adamları üstün dəyər kimi göstərməlisən. Cəmiyyətimizdə bu dəyərlər bir qədər laxlayıb və bunu görməzdən gələ bilmərəm. İstəyirəm, yüz möhtəşəm Azərbaycan qadınını bir kitaba toplayım. Artıq dördüncü yazım dərc olundu – Salatın Əsgərova haqqında idi bu yazı. Bundan öncə Xalq yazıçısı Əzizə Cəfərzadədən yazdım, Əhməd Cavadın ömür-gün yoldaşı Şükriyyə xanımdan yazdım, Sara Aşurbəylidən yazdım. Mən onları həm də arxeoloq kimi qadın xarakterlərini aşkarlayaraq tədqiq edirdim, vurğunu məhz bu xarakter üzərində dayandırmaq istəyirdim. İstəyirəm, qadınlarımız bu cür qəhrəmanlardan örnək götürsün, hansısa məişət seriyalındakı obrazlardan yox. İnşallah, həmin kitab ərsəyə gəlsin, bəylərimiz haqqında da araşdırmalar aparacam. Qətiyyən feminist deyiləm. Kişimi və qadın cəmiyyətdə tərəzinin qollarıdır. Onlar balansda, harmoniyada olduqca rifah və sakitlik olacaq. Məhz o zaman ailə münaqişələri, qətllər azalacaq. Bu harmoniyanı bərpa etmək lazımdır. Şəxslərə cinsi mənsubiyyəti ilə yox, xarakter, psixologiya, şəxsiyyət yönündən baxmaq lazımdır.
–
Postinsanla bağlı essen var kitabda. Orada mənim üçün ziddiyyətli qalan mətləblər
oldu. Nəsimidən çəkdiyin misallar, ruhla
bağlı olan məsələlər var essedə. Postinsan isə hissiz bir insan olacaq. Bunlar eyni
müstəvidə ola bilərmi?
– Qərb düşüncəsi daha
çox rasional beyin üzərində qurulub. Son
tibbi təcrübələr də bunun üzərindədir.
Daha yaxşı gen, daha sağlam, ideal fiziki göstəricilər.
Yəni, Qərb bu məsələyə daha
çox fiziksəl yöndən yanaşır. Şərq isə həmişə insana ruhsal qiymət
verib. Onun əsas dayağının ruh
olduğuna inanıb. Nəsimidə isə
bir başqa fəlsəfə var. Dinlərin həm də
peyğəmbərlərin fəlsəfəsi olduğuna
inanıram. Onlar kütlələri daha
aydın cəmiyyətə aparmaq istəyiblər. Heredotun "Tarix” kitabından Dionis bayramları –
şərabçılıq allahı Dionisin şərəfinə
keçirilən bayramlar haqqında oxumuşdum. O
yazır ki, bu bayram günlərində o qədər iyrənc
şeylər baş verir ki, onları yazmağa çətinlik
çəkirəm. Təsəvvür edin,
Heradot dövrünün durumu bu haldaydı. Ziyalı həyəcan təbili çalır.
Və belə bir durumda katarsisinə, təmizlənməyə
ehtiyac olduğunu vurğulayır. Bunun üçün mütləq İsa
təlimi gəlməliyidi. O gəldi və tək tanrıya
inancı özüylə gətirdi. Çünki
durum bunu diktə edirdi. Eyni hal Nəsimidə
də var. O da dövrün cahilliyi önündə meydana
atılmış qəhrəman idi. Nəsimi
İsa vəzifəsini öz üzərinə
götürmüşdü. Taleyi də
İsa kimi tamamlandı. O essedə yazdıqlarım,
budur. Mənəvi təmizliyə çatsaq, hər
şey edə bilərik, üstün insanı yarada bilərik.
Nitsşe deyirdi, ey insan sən əgər
meymundan insana çevrilmisənsə, demək insandan da
üst insana çevrilə bilərsən. İsa, Nəsimi də elə ruhi balans nöqteyi-nəzərindən
elə postinsan idi.
– Postinsan nəzəriyyəsi axı
ölməzliyin tərəfindədir. Fanilikdən
uzaq bir insan yaratmağın tərəfdarıdır.
– Mənəvi bir xəttin üzərindən
getsək, ruhumuzun postunu yarada bilsək, Nəsiminin
ideyalarını yaşada bilərik. Yaxşı
insan qoy elə ölməz olsun (gülür).
– Kitabınızda son ədəbi cərəyanlar
haqqında esseləriniz var. Onları araşdıran biri kimi
mühitimiz hansı səviyyədə olduğunu deyə bilərsiniz?
Nələri araşdırmalıyıq ki, dünya ədəbiyyatından
uzaq düşməyək?
– Mənim
üçün "izm”lər formal bir şeydi. Bəzən mübahisələr olur, sərbəst
şeirlə heca şeirinin hansının daha aktual olması
ilə bağlı. Həmin adamlar
anlamır ki, əsas məsələ məğzlə
bağlıdır. Məğzi, mahiyyəti
gözəl olan şeirin vəzninin heç bir önəmi
yoxdur. Bu, təfəkkür
məsələsidir. Öncə müasir
tendensiyalara cəmiyyət hazır olmalıdır. Bizim adamlar postmodernə hazır deyillər hələ.
Bir neçə il əvvəl teatrda Xalq
yazıçısı Kamal Abdullanın əsəri əsasında
bir tamaşa qurulmuşdu. Antrakt zamanı qəribə
suallar verirdilər bizə. Yeni üslub
idi, suallar o səbəbdən yaranırdı. Çünki bu vaxta qədər mövcud ədəbiyyatımız
mövzunu başdan-ayağa hazır şəkildə oxucuya
verirdi və monoton düşüncəli insan yetişdirirdi.
Post düşüncə isə baxış tilləri təqdim
edir. Əsərin
qarmaqarışıqlığı içində sən
oxucu özün yol tapmalısan. Kələfin
ucu sənin əlində olmalıdır. Belə
düşünərsənsə həyatını da
özün idarə edəcəksən, əllərdə marionetka
olmayacaqsan.
–
Bizim cəmiyyətdə insan-sənət
münasibətləri həllini tapıbmı?
– Bizdə bir qədər fasilə
oldu. Bunun səbəbləri də məlumdur.
Qarabağ müharibəsi, insanların ictimai-sosial durumu,
psixoloji durumu mədəniyyəti bir az
geridə qoydu. Yoxsa, biz özümüz də
mütaliəni sevən, teatra gedən xalq olmuşuq. Sadəcə iqtisadi məhrumiyyətlər bizi pula
köklənməyə səslədi. Şükürlər
olsun o dövrləri geridə qoymuşuq. İndi
cəmiyyətin özünə gəlmə, özünü
tanıma dövrüdür. Özünə,
dəyərlərinə qayıtma dövrüdür. Biz ziyalılar isə cəmiyyətimizin Yaddaş
kartıyıq.
İndi hələ ki, bəzi şeylər əvvəlcə
dəb kimidir.
Məsələn kitabla foto, təqdimatlara getmək
və.s. Qısa müddətə bu dəb
həyat tərzinə çevriləcək. Əmin olun.
–
"Mnemosina – Yaddaş ilahəsi”
adlı essesiniz var. İndi ən populyar mövzulardan biridir. Bu cür çağdaş mövzular nə qədər
ədəbiyyat yarada biləcək?
– Ötən il möhtəşəm bir
Avrasiya festivalı olan "Lifft” festivalının Azərbaycanımızda
gerçəkləşdiyini gördük. Orada Oljas
Süleymenovla danışanda söylədim ki, siz müasir
dünyanın yaddaş kartısınız. Belə insanlar dünyaya keçmişimizi
xatırlatmaq üçün gəliblər. Azərbaycan ədəbiyyatında da var bu cür
yazıçılar. Mən o esseni məhz
bu istiqamətdə yazdım. O ki qaldı
qloballaşmaya, nə olursa olsun, xalqlar öz mədəniyyətindən
heç vaxt əl çəkməməlidir. Bizi
ayaqda saxlayan milli dəyərlərimizdir. Məsələn,
çinlilər o cür mürəkkəb heroqliflərdən
daha sadə yazı üslubuna keçə bilərlər,
amma keçmirlər. Çünki
onların mədəniyyəti heroqriflərin şifrələri
arasındadır. Hərflər unudularsa,
tarix yaddan çıxacaq.
–
Son vaxtlar yeni roman
anlayışı çox müzakirə olunur. Sizin münasibətiniz
necədi?
– Bir ara roman yazmaq çox dəbdə
idi. İndi o qədər də aktual deyil, məncə.
Sürət zamanında roman nə qədər
oxucunu özünə çəkir? Bunu
sual verək özümüzə. Uzun-uzun
təsvirlər indi heç kimə lazım deyil. Əgər tarixə xidmət edəcəksə,
yazılsın. Yoxsa klassik üslubda roman
yazmaq lazım deyil. İndi bizim ədəbi
mühitdə yaxşı şeirin, yaxşı essenin,
yaxşı hekayənin dövrüdür.
–
Bəs yaxşı tənqidin
meyarı nədir?
– İstənilən sahədə ən vacib
meyar vicdandır. İndi var mühitimizdə bu
cür tənqidçilər. Yazıçı
da vicdanlı olmalıdır, məmur da, işçi də.
O zaman hər şey öz yolunda gedəcək.
–
Ədəbi mühitimiz haqqında nə
düşünürsünüz?
– Ədəbi mühit... Qruplaşma
dövrü var idi, deyəsən, geridə qaldı. İndi dostluq dövrüdü mühitdə. Bir-birimizin mətnlərinə diqqət edirik. Yeni nəsil gəlir. Yaxşı
yazılar var. İzləyirəm onları. Qoy ədəbiyyatımız dünyada
tanınsın.
–
İndi gənclər daha çox
vikipediya məlumatlarına əsaslanıb yazırlar. Bu nə dərəcədə
doğrudur?
– İki cür istifadə var. Bir
şəxsiyyətin həyatını təqdim edəcəksənsə,
öz fikirlərinlə bərabər o məlumatları da
çatdıra bilərsən. Əlbəttə
hansısa mətndən istifadə etməlisən. Amma özü düşüncəni ortaya qoymaq
şərtilə. Yoxsa vikipediya mətnini
kopyalamaq, əlbəttə, düzgün deyil. Bu artıq, istedadsızlıqdır.
– İndiki dövrdə nə qədər
vacibdir, məlumat ötürmək? Onsuz da
hamının telefonu var və istədiyi zaman internetdən istədiyi
məlumatı əldə bilir. Yazıçının
funksiyası budurmu?
– Bir müddət əvvəl
Amerika yazıçılarını, Avropa
yazıçılarını məhz bu cür yazılarla
tanıdıq. Biz, dünyada onlar da var, dedik.
Diqqət çəkdik. Mənim
Lüis Kerroldan başlamış, Van Qoq, Napaleon Bonapart kimi
tarixi şəxslərə qədər araşdırma,
psixoloji yazılarım var. Bunlar lazımdır. Cibində telefonu olan vatsapla məşğuldur, ədəbiyyat
isə daha dərin məsələləri gündəmə
gətirə bilir. Mövzu təklif edir.
– Elnarə Akimovanın kitabına
yazdığı ön sözdə ədəbiyyata bir
xilaskar kimi yanaşmağını qeyd edib...
– Məni həmişə ədəbiyyat
xilas edib. Xarakterimin, düşüncələrimin
formalaşmasında oxuduğum kitabların çox
böyük önəmi olub. Heç vaxt
kitab xətrinə kitab oxumamışam. Nə
yaxşı ki, lazımlı kitablar əlimə keçib.
Siravi, səhər işə, axşam evə gəl kimi
monoton həyatım ola bilərdi. Nə gözəl ki, belə deyil. Bu gözəlliyi
mənim ağlıma, düşüncəmə, ruhuma ədəbiyyat
verdi. Mən xoşbəxtəm.
Çox xoşbəxtəm.
–
Sənə uzun ömür arzu edirəm.
Bir gün illər sonra bu inandıqlarının yalan, "rəng”
olduğunu anlasan necə olacaq?
– Mən bu xilası təkcə
maddi dünyanı yox, mənəvi dünya üçün
düşünürəm. Mənəviyyatım
o qədər güclüdür ki, o qədər zəngin
çalarlar üzərindədir ki, mən elə
ölümü də qollarımı açıb
bağrıma basaraq qəbul edəcəm.
Söhbətləşdi:
Fərid Hüseyn, Rəvan Cavid
Kaspi 2020.- 1-3 fevral.- S.16-17.