"Dərdimi kimə
deyim?”
Məşhur rus yazıçısı Anton Pavloviç Çexovun (1860–1904) pyesləri, povestləri, hekayələri bütün ədəbiyyatsevərlərə məlumdur. Onun qısa hekayələrində açdığı dərin mətləblər yaşadığı dövrdən ta bu günə kimi aktualdır. Bunun da əsas səbəbi onun əsərlərindəki mövzuların real həyat hadisələri olmasıdır. Bu cür talelərdən birindən də "Qüssə" hekayəsində söz açılır. İnsan naturasıın ən incə məqamlarını çox dəqiqliklə qələmə almağı bacaran A.P.Çexov Peterburqa hekayəni yazmamışdan bir ay əvvəl – 1885-ci ilin dekabrında gəlmişdi. Və deyilənlərə görə, yazıçıda heç də yaxşı təəssüratlar oyatmamışdı. Soyuq Peterburq gecələri onu darıxdırır, ruhunu üşüdürdü. "Qüssə" isə ilk dəfə 1886-cı ilin yanvar ayında "Peterburq qəzeti"ndə çap olunub. Qeyd edim ki, o zaman Çexovun cəmi 26 yaşı olub və artıq müəyyən ədəbi dairələrdə "Antoşa Çexonte" təxəllüsü ilə yazdığı qısa heyakələrilə məşhur idi. "Qüssə" hekayəsi də oxucular və tənqidçilər tərəfindən böyük rəğbətlə qarşılanıb. Hətta bu əsəri Çexov yaradıcılığının zirvəsi hesab edənlər də olub və indi də var. Çapdan dərhal sonra hekayənin xoş əks-sədası "Peterburqskiye vedomosti, "Vestnik Yevropı", "Russkoye boqastvo" dərgilərində göründü. Yazıldığı dövrdən ta indiyə kimi, əslində, əsər nə aktuallığı, nə də təqdiri azalıb. Hələ də oxunur, hələ də maraqla qarşılanır. Bu kiçik əsərdə bir insan taleyinin böyük bir ağrı-acısı, böyük bir yanğısı var. Hətta Lev Nikolayeviç Tolstoy da bu əsəri Çexovun ən yaxşı əsərlərindən biri kimi dəyərləndirib.
Hekəyəni, demək olar ki, hamı oxuyub. Və heç kim
deyə bilməz ki, bu hekayə
ona təsir etməyib. Yəni oxuyub, kitabı
bir tərəfə qoymaq mümkün deyil. Onun yaratdığı təəssürat adamı
xeyli vaxt rahat buraxmır. Hekayənin süjet xətti çox sadə və eyni zamanda
da, adından bəlli olduğu kimi, çox kədərlidir. Şəhərdə arabaçılıq edən
bir qocanın taleyi hər kəsi təsirləndirir.
Əslində, həmin hissləri
bu və ya digər şəkildə
şəhər mühitində
yaşayan hər bir kəs az-çox
yaşayır. Hekayə boyu
adı keçən məkanlardan hadisənin Peterburq şəhərində
baş verdiyini anlamaq olur. Mən isə təsvir
olunan bu şəhərin adına
"Laqeyd şəhər"
qoyardım. İnsanların
bir-birinə soyuqluğu,
etinasızlığı və
öz hisslərini, çəkdiyi dərdini,
kədərini bölüşməyə
adam tapmayan
arabaçı hekayənin
tən ortasındadırlar.
Bütün hadisələr onların
ətrafında baş
verir. Arabaçının keçirdiyi daxili
hissləri, tənhalığı,
kədərini yazıçı
son dərəcə dəqiq,
hətta deyərdim ki, zərgər dəqiqliyi ilə ifadə edib. Hekayənin əvvəlində
belə bir epiqraf var: "Kimə dərdimi deyim?" Bu sadə bir cümlənin altında, düşünürəm
ki, əslində, böyük bir insan acısı yaşayır... Çexov bircə bu cümləylə əsərin
baş qəhrəmanı
arabaçı İona
Potapovun simasında minlərlə insanın taleyinə sığmayan kədərini ifadə edib. Çox ağrılı bir hissdir – insanın
dərdinin bölüşməyə
bir insan tapmaması. Bu sakit və eyni
zamanda da çox emosional ifadədir.
Altında nələr yatdığını
hekayə boyu açıq-aydın görürük.
İona balaca adamdır. Və böyük bir cahanda dərdini danışası, kədərini
bölüşəsi bir
adamı tapa bilmir. Hekayə boyu dəfələrlə
arabasına minən müxtəlif xarakterli və müxtəlif rütbəli adamlarla ünsiyyətə girmək,
onlarla danışmağa
cəhd göstərir.
Lakin təəssüf ki, hər dəfəsində
cəhdləri boşa
çıxır. İona
hər dəfə sözü ağzında qalanda, dərdinin heç kimə maraqlı olmadığını,
onun oğul itkisinin heç kimin gözündə zərrə boyda da olsun kədər
yaratmadığını, narahat etmədiyini görəndə dərin
sarsıntı keçirir.
Bir tərəfdən yaşadığı
acı, digər tərəfdən də bölüşmək imkanı
olmadığından dərdi
ürəyində daha
da böyüyür, sanki çəkilməz bir yükə çevrilir. O soyuq,
o laqeyd şəhər
sanki onun üçün cəhənnəmə
çevrilir. Hətta bir
dəfəsində sanki
ürəyi dözmür
və qəfil danışmağa başlayır.
Ümid edir ki, heç olmasa bu sərnişin
onu dinləyər, heç olmasa ona bir az təsəlli verər. Çünki indi onun təsəllidən başqa
heç nəyə ehtiyacı yox idi. Və bu son ümidi
də qırılmışdı.
İona deyir: "Mənim bu həftə...
bu həftə oğlum dünyasını
dəyişib..." Arabada
oturan sərnişin isə soyuqqanlıqla cavab verir: "Onsuz da hamımız
bir gün öləcəyik!.. Sür gedək, sür..."
Bütün hekayə boyu arabaçı oğlunun necə xəstələnməyindən, necə əzab çəkməyindən, ölümündən öncə söylədiklərindən, necə ölməyindən, dəfn mərasimindən danışmaq istəyirdi. Bircə arzusu o idi ki, onu kimsə dinləsin, sadəcə dinləsin. O heç kimdən nə maddi yardım gözləyirdi, nə də başqa bir şey. Düşünürdü ki, dərdi bölüşmək üçün isə kişilərdən çox qadınlar yaxşıdır. Onlar birinci iki kəlmədən ağlayır, zarıyır, göz yaşlarını tökürlər. Amma elə bir imkan yox idi. Ona görə də arabasına minən kişi sərnişinlərə danışmaq, heç olmasa bircə kəlmə təsəlli üçün söz, ümid almaq istəyirdi. Artıq ürəyi dözmürdü. Mütləq bölüşməli idi. İnanılmaz idi. Bu böyüklükdə şəhərdə bir Allah bəndəsi tapılmırdı ki tapılmırdı dərdini eşidə... Heç olmasa yalandan qulaq asırmış kimi edə, heç olmasa dilucu bir başsağlığı verə. Ürəyi yanmasa da, heç olmasa bircə kəlmə ürək-dirək verə. Amma yox idi beləsi, yox idi.
Qarşısına
çıxan heç bir
kəs – nə hərbçi, nə üç
gəncdən biri, nə dalandar,
nə də həyətdəki kişi ona qulaq yoldaşı
olmadı. Onlar İonanın gənc oğul itirməsindən xəbərdar olsalar da belə, özlərinin
problemlərindən başlarını ayırmadı, onu dinləmədilər. Kor-peşman olan İona hekəyənin
sonunda tövlədəki atına dərdini
danışmalı olur. Hekayənin ən
həssas, ən kədərli anı məhz burasıdır.
Mənim düşüncəmdə, İnonanın dərdinin
atına danışmağı oğlunu
itirməyindən daha ağır faciədir.
Bu qədər insanın içində
insansızlıq, doğrudan da, faciədir axı. İona
danışır, at isə saman çeynəyə-çeynəyə səbirlə
onu dinləyir, nəfəsini əllərinə
ötürür. Hekayənin ikinci baş qəhrəmanı
bu atdır. At bu hekayənin dərinliyi, fəlsəfəsi,
ağırlığıdır. Çünki
sonunda heç bir insandan insanlıq
görməyən İonaya yeganə dost məhz bu at olur.
İnsanların çoxu bir-birinə
laqeyddir. Hətta tək olmayan, ailəsi olan, böyük bir kollektiv içində çalışan, çoxlu qohum-əqrəbası, qonum-qonşusu olan
insanların da daxilində böyük
boşluq, böyük
yalnızlıq hökm sürür.
Təəssüf hissiylə qeyd etmək
istəyirəm ki, gündəlik
qayğılar, problemlər bəzən bir
addım yaxınlığında olan digər
yoldaşın kədərini, ağrısını,
acısını hiss etməyə mane olur, imkan
vermir. Amma bunların özü də bir bəhanədir. Xüsusilə indiki
dövrdə – internet əsrində
hamını fikri sosial
şəbəkələrdə, yeni statuslar yazmaqda, yeni fotolar çəkdirib
dərhal paylaşmaqda, "üzgün" və ya
"sevincli" "like"
düyməsiylə emosiyasını bildirməkdədir. Həyat
və insanların əsl duyğuları isə zaman axınında yanımızdanca səssiz-səssiz
ötüb-keçir. Bütün
bu qarmaqarışıqlığın, xaosun, tələskənliyin içində insanlar gərək bir-birinə qarşı
diqqətli ola.
Axı bəzən gözlənti sadəcə isti bir söz,
bəzən isə elə bircə təbəssüm olur. Ona görə də bir-birinin qeydinə qalmaq,
onların dərdinə yanmaq, sevincinə
sevindiyin qədər də, kədərinə
üzülmək, dəstək olmaq son dərəcə vacib bir şeydir.
Xeyirxahlığın bir qolu
da elə budur. Müəllif
sözünü birbaşa
deməsə də, düşüncəsi, məncə, bizə
– oxuculara ötürmək istədiyi də
məhz budur: insanlar,
bir-birinizə qarşı laqeyd
olmasın.
Xanım Aydın
Kaspi 2020.- 5 dekabr.- S.15.