Sənubər MUSTAFAYEVA

“Kitabxana resursları və informasiya axtarış sistemləri

kafedrasının baş müəllimi

Ulduz MANAFOVA

“Kitabxana resursları və informasiya axtarış sistemləri

kafedrasının baş laborantı

SƏHİYYƏ VƏ TİBB ELMLƏRİNƏ DAİR ƏDƏBİYYATIN SİSTEMLƏŞDİRİLMƏSİ

Açar sözlər: səhiyyə, tibb elmləri, səhiyyəyə dair ədəbiyyatın sistemləşdirilməsi, tibbə dair ədəbiyyatın sistemləşdirilməsi, KBT və tibb elmləri

Ключевые слова: здравохранение и медицина, cистематицизация литературы по здравохранению, cистематицизация литературы по медицине, ББК и медицинские науки

Keywords: health and medicine, ordering literature on health, systematics literature on medicine, LBC and medical sciences

İnformasiya cəmiyyəti – cəmiyyətin hər bir üzvünün, informasiya tələbatını təmin etməkdən ibarətdir. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin Cenevrədə keçirilən informasiya cəmiyyətinin problemlərinə həsr olunmuş Ümumdünya sammitindəki çaxışında demişdir: ”Biz bu gün yeni informasiya cəmiyyəti haqqında söhbət edirik... Gənc nəsl informasiya cəmiyyəti yaradan nəsildir. Bizim ölkədə həm elmi potensial mövcuddur, həm də texnoloji nailiyyətlər imkan verir ki, Azərbaycan bu yöndən reqionda aparıcı ölkə olsun.” Hər bir əsr özünəməxsus inkişaf prosesi ilə, böyük elmi və mədəni hadisələrlə xarakterizə olunur. Dünya alimləri keçən əsrin ikinci yarısından başlayaraq XX əsri “atom əsri”,”elmi-texniki tərəqqi əsri”, “informasiya partlayışı əsri” adlandırmağa başladılar. XXI əsr isə “informasiya əsri” hesab olunur. Bunun əsas səbəbi informasiyanın cəmiyyətin əsas aparıcı qüvvələrindən birinə çevrilməsi, sənayenin cəmiyyətin informasiya cəmiyyətinə sürətlə keçidlə əlaqədar idi. (7,s.227)

Müasir dövrdə elm, informasiya, mədəniyyət, təhsil və tərbiyə müəssisəsi kimi cap əsərlərini və digər informasiya daşıyıcılarını toplayıb mühafizə edən kitabxanalar əhalinin bütün təbəqələrinə informasiya xidməti qöstərən yeganə sosial institutdur. Əvvəllər kitabxanalar yalnız sənəd kütləsinin toplandığı yer kimi xarakterizə olunurdusa bu gün kitabxanalar ən müasir informasiya və kommunikasiya texnologiyalarından istifadə etməklə ənənəvi fəaliyyətinin keyfiyyətini yüksəldir, internet informasiya resursları, elektron kataloq yaradır, onlayn rejimində oxucularla əlaqə qurur. Kitabxanalarda müxtəlif elm sahələrinə dair nəşrlər toplanaraq oxucuların istifadəsinə verilir ki, bu sənədlər içərisində səhiyyə və tibb elmlərinə dair ədəbiyyatın xüsusi yeri vardır.

Səhiyyə - hər hansı ictimai quruluşda əhalinin sağlamlığının mühafizəsi və yaxşılaşdırılması üçün dövlət, sosial, iqtisadi, tibbi və s. kompleks rədbirlərin aparılmasında xüsusi rola malikdir. Səhiyyənin xarakteri hər şeydən əvvəl cəmiyyətin sosial və dövlət quruluşundan asılıdır. Səhiyyənin təşkili dövlət tərəfindən sosial-iqtisadi, tibbi və ictimai tədbirlərin aparılmasından ibarət olub, xəstəliklərin profilaktika və müalicəsi, sağlam əmək şəraitinin yaradılması, yüksək əmək qabiliyyətinin saxlanılması və insanın üzün ömür sürməsinə yönəldilmişdir. (3,s.410)

Tibb – elmi və praktik fəaliyyətin bir istiqaməti olaraq xəstə və sağlam insanlarıın orqanizmində gedən prosesləri öyrənir, onların sağlamlığını qoruyur, xəstəliklərin müalicə üsullarını işləyib hazırlayır.

Tibb insanın elmi və praktik fəaliyyətlərində mühüm yer tutur. Tibbin vəziyyəti cəmiyyətin inkişaf dərəcəsindən, təbiət və texnika elmlərinin nailiyyətlərindən, ümumi mədəni səviyyədən asılıdır. Tibbin tibbi-bioloji, klinik, tibbi-sosial və gigiyena bölmələri məlumdur. Tibbin tarixi qədimdir. Alimlərin fikrinə görə tibb insan cəmiyyəti ilə yaşıddır. Xəstəliklərə, onların müalicəsi haqqında məlumatlara uzaq keçmişdən təsadüf edilir. Tapılmış insan skeletlərindən məlum olmuşdur ki, onlar raxit, diş kariyesi, sınıqlar və s. xəstəliklərə duçar olmuşlar. Həmin dövrlərdə xəstələri ara həkimləri müalicə edirdilər. Bu müalicə bitkilərlə, digər təbii vasitələr və maddələrlə aparılırdı. Sonralar tibb sahəsi inkişaf etməyə başladı. Tibbin inkişafı Hippokrat, Qalen, İbn-Sina və digərlərinin adı ilə bağlıdır. XX əsrdə təbiət və texnika elmlərinin inkişafı ilə əlaqədar tibb elmi də ihkişaf etməyə başladı. Rentgen şüalarının kəşf edilməsi rentgen diaqnostikasının əsasını qoymuşdur. Aviasiyanın inkişafı tibbi aviasiyanın, genetikanın inkişafı tibbi genetikanın, gibernetikanın inkişafı tibbi gebernetikanın inkişafına səbəb oldu. (4,s.271)

Tibbi genetika – irsi amillərin insan potologiyasında rolunu öyrənir. İrsi xəstəliklərin etiologiyasını, onların diaqnostika, müalicə və profilaktikasını öyrənən klinik genetika tibbi genetikanın əsasını təşkil edir.

Tibbi genetikaya 2000-dək irsi xəstəlik məlumdur ki, bunlardan da 1000-ə qədəri maddələr mübadiləsinin irsi pozğunluqları ilə əlaqədar olan xəstəliklərdir. İrsi xəstəliklərin biokimyəvi və molekulyar-genetuk mahiyyətinin aşkara çıxarılması, onların erkən diaqnostikasına və patogen müalicəsinə imkam yaratmışdır.

Tibbi gibernetika-tibdə və səhiyyə sistemində idarəetmə prosesləri ilə əlaqədar olan problemləri öyrənir. Tibbi və digər informasiya, informasiyanın yığılması, işlənməsi sistemləri, insan orqanizmində və səhiyyə sistemində olan rabitə və idarəetmə sistemləri tibbi gibernetikanın tədqiqat obyektidir. Tibbi gibernetika tibb və səhiyyə sistemində toplanmış biliklərə, gibernetik üsul və texniki vasitələrə isnad edir.

Tibbi gibernetikanın əsas vəzifəsi müxtəlif fizioloji sistemlərə və bütövlükdə orqanizmə müalicə məqsədi ilə təsir göstərmək, təbii orqanları az və ya çox müddətdə süni orqanlarla əvəz etmək, idarə olunan üsulları hazırlamaqdır. Tibbi gibernetikanın inkişafında əsas istiqamətlər: normal və patoloji şəraitdə orqanizmdə baş verən proseslırin modernləşdirilməsi və idarə olunması problemləri; xəstəliklərin diaqnostikasında yeni avtomatlaşdırılmış, kompüterləşdirilmiş sistemlərdən istifadə olunmasıdır.

Respublika Mərkəzləşdirilmiş Kitabxana Sistemlərində digər cap əsərləri kimi tibbə dair ədəbiyyat da Kitabxana Biblioqrafiya Təsnifatının (KBT) kütləvi kitabxanalar variantl üzrə sistemləşdirilir. Məlumdur ki, KBT-nin kütləvi kitabxanalar variantının ilk nəşri 1 cilddən ibarət 1977-ci ildə çap edilmişdir (9,s.10). 9 şöbədən ibarət olan KBT-nin kütləvi kitabxanalar üçün tərtid edilmiş variantının 5-ci şöbəsi “Səhiyyə. Tibb elmləri” adlandırılır.

Kitabxana Biblioqrafiya təsnifatının tibb şöbəsinə diqqət yetirdikdə məlum olur ki, sağlam insanın həyatından bəhs edən ədəbiyyat, insan orqanizminin inkişafı və funksiyalarından bəhs edən ədəbiyyat biologiya şöbəsinin 28.8 və 28.9 bölmələrində yerləşdirilir. İnsanların fizioloji xüsusiyyətlərindən bəhs edən, qadın orqanizminin fizioloji xüsusiyyətlərindən bəhs edən ədəbiyyat isə istisna edilərək 51.7 və 57.3 bölmələrində yerləşdirilir.

Texnika şöbəsi ilə tibb şöbəsinin bölmələrinə diqqət yetirdikdə məlum olur ki, tibbi avadanlıqların istehsalına dair, tibbi cihazların istehsalına dair, protezlərin hazırlnmasına dair ədəbiyyat texnika şöbəsində, onların tətbiqinə dair, istifadə edilməsinə dair ədəbiyyat isə tibb şöbəsində əks etdirilir.

Tibb şöbəsi ilə ictimai elmlər şöbəsinə diqqət yetirdikdə aydın olur ki, ayrı-ayrı istehsalatlarda, idarələrdə, nəqliyyatda əməyin qiqiyenasına dair ədəbiyyyat 51.24 tibb şöbəsinin yarıımbölməsində, xalq təsərrüfatının müxtəlif sahələrində ümumiyyətlə əməyin mühafizəsinə dair ədəbiyyat isə iqtisadiyyat şöbəsinə aid edilir. Səhiyyənin planlaşdırılması, maliyyələşdirilməsi və digər iqtisadi problemlərə dair ədəbiyyat bütünlükdə 51.1(2) yarımbölməsində əks etdirilir. (6,s.490)

Tibbi məhkəməyə aid olan bütün ədəbiyyatlar “58 Tibbin tətbiqi sahəsi” bölməsində yerləşdirilir. Hərbi tibbə aid ümumi xarakterli ədəbiyyat (məsələn, hərbi cərrahlıq, Hərbi travmotologiya) bütünlükdə 5-ci şöbədə və onun yarımbölmələrində yerləşdirilir. 68-ci şöbədə isə ordu və donanmada hərbi-tibbi xidmətin təşkili haqqında, silahlı qüvvələrin tibbi təminatı haqqında, həmçinin bütün hərbi ganunların sanitar-gigiyenik tələbləri haqqında olan nəşrlər əks etdirilir.

Uşaqların və yeniyetmələrin sağlamlığından, fiziki inkişafından bəhs edən ədəbiyyat 5-ci şöbədə, uşaq və yeniyetmələrin fiziki tərbiyəsindən bəhs edən nəşrlər isə 74-cü bölmədə yerləşdirilir.

Müalicəvi idman, müalicəvi gimnastikaya dair ədəbiyyat bütünlükdə 5 –ci şöbədə, bədən tərbiyəsi və idmana dair yerdə qalan bütün ədəbiyyatlar isə 75-ci bölmədə yerləşdirilir.

Tibbin əsas sahələrindən birini “Gigiyena” bölməsi təşkil edir. Gigiyena – sağlamlıq haqqında elm- tibb elminin bir sahəsi olaraq xarici mühit amillərinin insanın sağlamlığına, əmək qabilyyətinə, habelə ömrünün uzadılmasına təsirini öyrənir. Gigiyena bütün tibb elmləri ilə, həmçinin biologiya, fizika, kimya, iqlimşünaslıq elmləri ilə əlaqədardır. Gigiyena yaşayış yerlərinin, iş və istirahət şəraitinin sağlamlaşdırılmasını sanitariya cəhətdən əsaslandırır, uşaq və yeniyetmələrin sağlamlığının mühafizəsini, sanitariya qanunvericiliyi, ərzaq məhsulları və məişət əşyalarının keyfiyyətinin sanitariya ekspertizası üsullarını hazırlayır. Gigiyenanın hazırladığı elmi müddəaları həyata keçirən sahə sanitariya adlanır.

Gigiyena ən qədim elmlərdən biridir. E.əv. Misirdə, hindistanda, Çində gigiyena praktik qaydalar sistemindən ibarət idi. Antik dövrdə qədim Yunanıstanda gigiyena bədəni mörkəmlətmək və gözəlləşdirmək istiqamətində inkişaf edirdi. Gigiyena əmək gigiyenası, kommunal gigiyena, qidalanma gigiyenası, uşaq və yeniyetmələr gigiyenası və s. sahələrdən ibarətdir. (2,s.90)

Təsnifat cədvəlinin “51.2 Gigiyena” bölməsində xarici aləmin insanın sağlamlığna təsirindən bəhs edən ədəbiyytlar toplanır. “51.23 Qida gigiyenasi” adlı yarımbölməsi qidalanmanın fizioloji əsaslarına dair, ərzaq məhsullarının hazırlanmasına dair, ayrı-ayrı ərzaq məhsullarının gigiyenasına dair ədəbiyyat üçün nəzərdə tutulmuşdur. Lakin 5-ci şöbəyə dair ədəbiyyatın təsnifləşdirilməsində nəzərə almaq lazımdır ki, süd və süd məhsullarına sanitar həzarətin təşkilindən bərs edən ədəbiyyat “48 Baytarlıq” şöbəsində əks etdiriləcəkdir. ( 6,492)

“51.24 Əməyim gigiyenası” bölməsində istehsalat mühitinin insanın fəaliyytinə təsirindən bəhs edən ədəbiyyat, təhlükəsizlilk texnikasını təmin etmək məqsədilə gigiyenik tələblərə əməl edilməsinə dair ədəbyyat əks etdirilir.

“51.26 Radiasiya gigiyenası” yarımbölməsi gigiyena bölməsinin yeni sahələrindən biridir. Şöbənin əsas məzmunu istehsalat şəraitində və yaşayış yerlərində əhalinin şüalanmasından qorunmaq məsələləri təşkil edir. Radioaktiv maddələrlə zəhərlənmədən bəhs edən ədəbiyyat isə 52.84 indeksi altında yerləşdirilir. İnsan orqanizminə şüaların təsirindən bəhs edən ədəbiyyatlar isə 28.9 bölməsində özünə yer tapır.

Radiasiya şüalarının müəyyənləşdirilməsində, müxtılif xəstəliklərin müalicəsində süaların tətbiq edilməsindən bəhs edən nəşrlər isə 53.6 yarımbölməsində yerləşdirilir.

Uşaq və yeniyetmələrin qida və gigiyenasına dair ədəbiyyat 51.28 bölməsində, körpələrin gigiyenasından bəhs edən ədəbiyyat isə 57.32 yarımbölməsində əks etdirilir.

“51.9 Epidemiologiya” bölməsi müxtəlif epidemiyaların yaranması, yayılması və inkişafı, onlarla mübarizə metodlarının tətbiq edilməsinə dair ədəbiyyat üçün nəzərdə tutulmuşdur.

Tibbin əsas sahələrindən birini farmakologiya və toksikologiya təşkil edir. Farmakologiya- dərman maddələri və onların orqanizmə gətirdiyi təsir haqqında tibbi, bioloji elm; geniş mənada fizioloji aktiv maddələr haqqında elmdir. Müasir farmakologiyanın bir sıra istiqamətlləri məlumdur. Farmadinamika- dərmanların orqanizmə təsiri, farmakoginetika – dərmanların orqanizmə paylanmasını, sorulmasını öyrənir. Farmakologiya müasir əczaçılıq kimyası, farmakoqnoziya, biologiya, biokimya, fiziologiya, terapiya və s. elmlərlə sıx əlaqədardır.

Toksikologiya-tibbin bir bölməsi, zərərli madələrin tərkibini, onların heyvan orqanizminə təsir mexanizmini, yaratdığı patoloji prosesləri (zəhərlənmə), müalicə və profilaktika üsullarını öyrənir. Toksikologiya fənn kimi müxtəlif mənşəli zəhərlərin (kimyəvi birləşmələrin, pestisidlərin, radioaktiv maddələrin, qeyri-üzvi, bitki və heyvan mənşəli bakterial toksidlərin və.) öyrənilməsi ilə məşğuldur. (4, s.305)

52.8 yarımbölməsi formakologiya, toksikologiya dair nəşrlər üçün, həmçinin dərman və dərman bitkilərinin müalicəvi əhəmiyyətindən bəhs edən ədəbiyyat üçün də nəzərdə tutulmuşdur. Lakin kənd təsərrüfatında dərman bitkilərinin yetişdirilməsinə dair ədəbiyyat 42.14 indeksi altında, zavodda dərmanların hazırlanmasına dair ədəbiyyat isə texnika şöbəsinin 35.66 indeksi altında yerləşdirilir.

“53/57 tibb klinikası bölməsi 2 hissədən ibarətdir. “53 Ümumiyyətlə tibb klinikası” bölməsində xəstələrin müalıcəsində tətbiq edilən ümumi metodlardan, ümumi müalicə üsullarından və s. məsələlərdən bəhs olunur. Ayrı-ayrı xəstıliklərin diaqnostikası və müalicəsinə dair olan ədəbiyyat isə 52.81 yarınbölməsində yerləşdirilir.

53/57 bölməsinin 2-ci hissəsində isə müxtəlif funksiya sistemlərinin xəstəliklərinən bəhs edən ədəbiyyat əks etdirilir.(6, s.493)

Qeyd etmək lazımdır ki, kardiologiya və anqiologiya, kliniki limfologiya kimi yeni anlayışlar “5 Səhiyyə.Tibb elmləri” bölməsini müasirləşdirmişdir.

Fovqəladə vəziyyətlərdə və ümumiyyətlə tibbi fəlakətlərdə ekstrimal tibbi xidmətin yeri müəyyənləşdirilmişdir. Təsnifat cədvəlində “51.200.0 Sağlam insanın həyat tərzi”, ”52 .63 Tibbi virusologiya”, “53.384 Refleksoterapiya” kimi bölmələr yaradılmışdır. Bundan əlavə “52.5 Ümumi potologiya” bölməsi müəyyənləşdirilmişdir. Belə ki, revmotologiya tibbi klinika bölməsinə keçirilmiş və 55.5 indeksi ilə müəyyənləşdirilmişdir.

Beləliklə demək olar ki, kütləvi kitabxanalar üçün nəzərdə tutulmuş təsnifat cədvəlində səhiyyə, tibb elminin bütün sahələri nəzərə alınmış və sistemləşdirmədə prosesində bü bölmələrdən bacarıqla istifadə edilir.

ƏDƏBİYYAT

1.Azərbaycan kitabxanaları XXI əsrin imformasiya məkanında: C I-II.-B.:Nurlar,2007.- 820 c.

2.Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası: 10 c-də: C.6: Kuba-Misir.- B.,1982.- 410 s.

3. Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası: 10 c-də: C.8: Prado-Sprint.- B.,1984.- 570s.

4.Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası: 10 c-də: C.9: Putnik-Fronton.- B.,1986.- 610 s.

5.Библиотечно-библиографическая классификация:Средние таблицы: Практическое пособие / Рос.Гос.б-ка, Б-ка Рос.акад.наук.- М.: Изд-во Либерея, 2001.- Вып.1.С/Т- Социальные науки в целом. (Обществознание). История и исторические науки.- 320 с.

6. Библиотечно-библиографическая классификация:Рабочие таблицы для массовых библиотек.-М, 1986.-539с.

7. Xələfov A.A. Kitabxana və cəmiyyət: (Monoqrafiaya).- B.:Azərnəşr,2011.-348 c.

8.İsmayılov X.İ. Kitabxana-informasiya texnologiyaları: (Dərs vəsaiti).-B.: Nurlar, 2009.- 312 s.

9.Mustafayeva S.M. Kitabxana-biblioqrafiya təsnifatı: Yeniliklər və dəyişikliklər // Kitabxanaşünaslıq və biblioqrafiya.-2009.-N2.-S.9-14.

С.М.Мустафаева,

U.İManafova

СИСТЕМАТИЦИЗАЦИЯ ЛИТЕРАТУРЫ ПО ЗДРАВОХРАНЕНИЮ

И МЕДИЦИНЕ

Р Е З Ю М Е

В данной статье рассказывается о систематизации литературы по медицине и здравохранению. В статье освещены вопросы классификации на основе классификационных таблиц ББК для массовых библиотек.

S.M.Mustafayeva,

U.İ.Manaova

SYSTEMATIZATION OF THE LITERATURE ON HEALTH AND MEDICINE

SUMMARY

This article describes the ordering of the literature on Medicine and Public Health. The article deals with the classification based on the classification tables LBC for public libraries.

Kitabxanaşünaslıq və biblioqrafiya: Elmi-nəzəri, metodik və təcrübi jurnal.- 2014.- № 2.- S. 30-35.