Rəşad QARDAŞOV                                                           

Bakı Dövlət Universiteti “Kitabxana

                               resursları və informasiya axtarış

                                                   sistemləri” kafedrasının baş müəllimi

 

 

İNFORMASİYALAŞDIRILMIŞ CƏMİYYƏT ŞƏRAİTİNDƏ KİTABXANAÇILIQ TƏHSİLİNDƏ YUKSƏK İNFORMASİYA TEXNOLOGİYALARININ TƏTBİQİ İSTİQAMƏTLƏRİ

 

Açar sözlər:elektron katoloq,MARC formatı,kitabxanaçılıq təhsili,məlumat bazaları

Êëþ÷åâûå ñëîâà:ýëåêòðîííûé êàòàëîã, ôîðìàò MARC, íàó÷íàÿ áèáëèîòåêà, èíôîðìàöèîííûå áàçû äàííûõ.

Keywords:electon calatog, MARC format, library science, information bases

Azərbaycan xalqının milli sərvəti olan respublika kitabxanaları sənəd-informasiya resurslarının toplanıb saxlanılmasında və kütləvi istifadəsinin təşkilində mühüm rol oynayır. Qlobollaşan informasiya cəmiyyətinin təhlilinə uyğun olaraq Respublika kitabxanalarının hüquqi maddi-texniki və texnoloji bazası durmadan inkişaf edir.Xüsusilə müstəqillik ilində kitabxana işi haqqında milli qanun qüvvəyə minmiş (1999 mart)və“ Azərbaycan kitabxanalarının fəaliyyətinin yaxşılaşdırılması”haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin sərəncamı kimi vacib dövlət hüquqi-normativ sənədlər qəbul edilmişdir.    

Sərəncamda ölkənin iri kitabxanalarının elektron kataloqu və elektron kitabxanasının yaradılması vəzifələri irəli sürülmüşdür. Bu sərəncamda 2008-2013-cü illər üzrə kitabxanalarının inkişafının dövlət proqramının işlənməsi zəruri istiqamət kimi müəyyənləşdirilmişdir.

İndi Respublikamızda 10 mindən çox kitabxana fəaliyyət göstərir. Onların xeyli hissəsində müasir informasiya texnologiyalarına əsaslanan internet resurs mərkəzləri–lokal və qlobal  elektron katoloq sistemləri yaradılır. 2008-ci ildə işlənib təsdiq edilmiş dövlət proqramlarında kitabxanaların 8 inkişaf istiqamətlərində biri də vertual elektron katoloq sisteminin yaradılması problemidir. Elektron katoloqlaşdırmanın oxucuların onlayın rejimində informasiya axtarışlarında  və kitabxana daxili proseslərin avtomatlaşdırılmasında həlledici rolu vardır. Hazırda respublikanın iri kitabxanalarında bir neçə avtomatlaşdırılmış kitabxana-informasiya sistemləri (AKİS) bazasında elektron kataloqlar işlənib tərtib edilmişdir.

VTLS,İRBİS,FOLLET kimi dünyada geniş yayılmış AKİS-lərin kataloqlaşdırma,avtomatlaşdırılmış işçi yerlərinin yaradılması deyilənlərə əyani nümunə ola bilər.

Təbii ki, kitabxanalar fəaliyyətində günbəgün inkişaf edən yeni informasiya texnologiyaları, o cümlədən elektron kataloqlaşdırma mürəkkəb texniki-texnoloji kompleks olduğundan bu sahədə ixtisaslı kadr hazırlığına obyektiv ehtiyac yaranmışdır. Müasir dövrdə kitabxanalarda elektron kataloqun tətbiqi günün vacib məsələlərindəndir.Xüsusilə ali məktəb kitabxanalarında bu işə xüsusi diqqət yetirilməlidir.

XX əsrin 60-70-ci illərində ABŞ-da Kongres kitabxanasının mütəxəssisləri İnformasiyasının “Maşınla oxunan kataloqlaşdırma” (“Machine readeble catalalogina - MARC) proqramını işləyib hazırladı. Daha sonra İngiltərə, Kanada bu proqramdan müştərək istifadə üçün təşəbbüs göstərdilər. Beləliklə, İngiltərədə UKMARC, Kanadada KANMARC versiyaları meydana gəldi. Hazırda MARC formatının beynəlxalq versiyası-UNİMARC yaranmışdır. Həmin MARC formatları həm ayrı-ayrı ölkələrda həm də dünyada vahid informasiya mübadiləsini təmin etmək üçün yaradılan beynəlxalq biblioqrafik təsvir  formatlarıdır. AKİS-lər də həmin formatlara uyğun təşkil edilir, onların ümumi İNTERFACE zonası (pəncərəsi) həmin formatlara əsaslanır, iş mexanizmi, fəaliyyətin təşkili strukturu həmin formatlar əsasında qurulur.

Deməli, kitabxanaçılıq, kitabxana işi, kitabxanaçılıq təhsili verən müəssisələr və subyektlər İnformasiya texnologiyaları sistemində kitabxana işi aspektindən yanaşərkən ilk növbədə MARC formatları, quruluşu, yaranması, müasir vəziyyəti, inkişaf perspektivləri və onların məntiqi funksional davamı– texniki reallığı olan AKİS-lər haqqında ətrafli məlumat verməli, onların kitabxanaçı kadrlara , gələcəyin informasiya mütəxəssislərinə mənimsədilməsi üçün maksimum səy göstərməlidirlər.

Onu da  qeyd edək ki, hazırda əksər kitabxanalarda kitabxana prosesləri (kitab verilişi, sifarişi, abunə, kataloqlaşdırma, komplektləşdirmə, digər proseslər vəs.) məhz MARC formatları əsasında təşkil edilən AKİS-lər (VTLS, VİRTUA, Liber, Library, İRBİS vəs.) həyata keçirilir. Deməli, həmin texnologiyalar ali kitabxanaçılıq təhsili prosesində gələcək kadrlara mənimsədilməli olan ən başlıca, ən əsas mərhələdir ki, ali kitabxanaçılıq təhsili prosesində informasiya-kommunikasiya texnologiyalarından bəhz edərkən ilk öncə, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi göstərdiyimiz texnoloji məsələləri dərin təhlil edilməlidir. Bu prosesdə əksər qabaqcıl xarici ölkə kitabxanalarının, tədris müəssisələrinin təcrübəsindən, iş üsulundan da bəhrələnmək vacibdir.

Ali kitabxanaçılıq təhsili prosesində informasiya-kommunikasiya texnologiyalarının tətbiq edilməsi zəruri olan proseslərdən biri də elektron kitabxanalar, onların yaradılması sahəsidir. Məhz bu sahə kitabxana işi sahəsində informasiya-kommunikasiya texnologiyalarının köməyindən bilavasitə ən çox istifadə edən sahədir. Bu, tamamilə yeni, müasir anlayışdır və həm kitabxanaçıdan, həm də kitabxanaçılıq təhsili müəssisəsində çalışan və bu işlə məşğul olan hər bir kəsdən maksimum texniki-informativ bilik tələb edir. Elektron kitabxanalar informasiyalaşdırılmış cəmiyyət quruculuğunun sosial sifarişidir. Elektron kitabxanalar oxuculara informasiya xidmətinini kompüterləşdirilməsinin nəticəsi olub, ənənəvi kitabxanalara alternativ bir qurum deyil, yalnız bir xidmət növüdür.

Elektron kitabxanalar uzaq məsafədən oxuculara daha dolğun informasiya xidməti göstərərək, bu xidmətin zaman və məkandan asılılığına son qoyur. Deməli, bütün bu proseslərdə informativ-kommunikativ vasitələrin əhəmiyyəti kitabxanaçılıq təhsilində həm tətbiq edilməli, həm də tələbələrə - gələcək informasioloqlara ətraflı izah olunmalıdır.

Kitabxanaçılıq təhsilinin inkişafında bütün bunlar nəzərə alınarkən hərtərəfli təhlil edilməli, onun nəzəri və praktiki tərəfləri, inkişaf qanunauyğunluqları və çatışmazlıqları aşkara çıxarılmalıdır. Elə kitabxanaçılıq təhsilinin inkişafında elektron kitabxanaların təcrübi əhəmiyyəti də bu aspektdə böyük məna kəsb edir və onun məntiqi davamını belə şərh etmək olar:

Elektron kitabxanalar müasir veb-texnologiya əsasında fəaliyyət göstərir. Veb-texnologiya lokal və uzaqda yerləşmiş informasiya ehtiyatlarının inteqrasiyasını təmin edir. Axtarış və naviqasiya vasitələri onun mühüm elementidir. Axtarış aparatı oxucu sorğusu əsasında informasiya ehtiyatının verilənlər bazasında axtarış aparmağı təmin edən xüsusi modullarından ibarətdir. Naviqasiya elementləri isə konkret sənədə və ya sənədin konkret hissələrinə istinadı təmin edənhiperistinad siyahısından ibarətdir.

Beləliklə, informasiyalaşdırılmış cəmiyyətdə oxucu sorğularının tam və dolğun ödənilməsi üçün mövcud kitabxanaların qarşısında çox mühüm tələblər durur. Kitabxanaların oxuculara xidməti ilə əlaqədar olaraq yeni funksiyaları müasir tələblər səviyyəsində yerinə yetirmək günün əsas tələblərindən biridir.

Kitabxanaçılıq təhsili və informasiya-kommunikasiya vasitələri sistemindən bəhs edərkən müasir kitabxana işində və informasiya tələbatının təmin edilməsində həlledici rollardan birini oynayan verilənlər bazalarından danışmalıyıq. Çünki verilənlər bazaları müasir texnologiyanın ixtirası, kitabxana işi sahəsində əhəmiyyətli kəşflərdən biridir. Onların hərtərəfli mənimsənilməsi və təhsil prosesində tədrisi son dərəcə vacibdir, çünki gələcəyin kitabxanaşünas-informasioloqu mütləq verilənlər bazaları ilə işləyəcək və istehsalatda bununla qarşılaşacaq.Ümumiyyətlə kitabxanaçılıq təhsilinə verilən tələblərdən danışarkən dünya təcrübəsinə müraciət etmək lazımdır.Bu barədə ABŞ təcrübəsinə müraciət etmək lazımdır.

Həmin verilənlər bazalarından bir neçəsi barədə bəhs edək:

1) Science Direct: bu, tammətnli verilənlər bazasıdır ki, 2 500-dən artıq jurnal məqalələrini, kitab fəsilləri və 11 000-dən çox kitabı təqdim edir;

2) EBSCO: dünyada çox məşhur məlumat bazasıdır ki, onun vasitəsilə tammətnli elektron jurnal, elektron kitablar, verilənlər bazaları və s. istifadə etmək olar. Onu da qeyd edək ki, EBSCO tammətnli məlumatlar bazası haqqında təhsil ocaqları, kitabxanaçılıq təhsili müəssisələrində hərtərəfli məlumatlar verilir və onun vasitəsilə xarici məlumat nəşrləri, elektron informasiya daşıyıcılarının biblioqrafik təsviri və s. izah edilir;

3) ProQuest: dünyada ən böyük elektron kitabxana Ann-Arborda (ABŞ-ın Miçiqan ştatı) yerləşmiş “ProQuest” şirkətinə məxsusdur. Bu elektron kitabxana minlərlə dövri nəşri, dissertasiyasını, kitab və digər çap əsərini özündə əks etdirir;

4) Willey-Black Well: 2007-ci ildə iki böyük naşir “John Willey” və “Black Well” birləşdi və Willey-Black Well verilənlər bazası yarandı. Hazırda o, dünyanın ən məşhur universitet və professional naşirlərindən biridir.

Bundan başqa, kitabxanaçılıq təhsilində informasiya-kommunikasiya texnologiyalarının tətbiqi sistemində verilənlər bazalarının yerini, əhəmiyyətini, yüksəkliyini digər verilənlər bazalarının adlarını çəkməklə də göstərmək olar:

5) MathsciNet;

6) Sage Journals Online;

7) Scopus;

8) Isi Web of Knowledge;

9) Eudnot Web;

10) IEEE (Institute of Electical and Electronics Engineers);

11) ACM (Assosiation for Computing Machinery);

12) ACS (American Chemical Society);

13) `AIP (American Institute of Physics) və s. kimi verilənlər bazaları informativ-kommunikativ vasitələrin və texnologiyaların köməyi ilə təşkil edilir, yaradılır, əsas məqsəd və funksiyaları həyata keçirir (110). Eyni zamanda, kitabxanaçılıq təhsilinin inkişafında informasiya-kommunikasiya texnologiyalarının inkişafı məsələlərindən bəhs edərkən, təsnifatlaşmanın kompüterləşdirilməsi işini həyata keçirməyin vacibliyindən danışmaq yerinə düşərdi. Lakin çox təəssüflər olsun ki, hələ bu iş ürəkaçan vəziyyətdə informativ və kommunikativ vasitələrin köməyi ilə elektronlaşdırılmamış, yalnız mətn tipli və ayrı-ayrı cildlərlə mövcud olaraq istifadəsi xeyli çətinləşir.

İnformativ-kommunkativ vasitələri: kompyuter, kompyuterin texniki proqram təminatı, informasiya bazaları, veb-texnologiyalar, digər texnoloji vasitələr vəs.  Köməkliyi ilə informasiya cəmiyyətinin qlobal xarakteri zəiflədilmişdir. Bu o deməkdir ki, təmin edilməsi mümkünsüz hesab edilən informasiya axınının qarşısı həmin texnologiyaların köməkliyi ilə alınmış və beləliklə qloballıqdan əsər-əlamət demək olar ki, qalmamışdır. Bunu nə ilə sübut etmək olar? Bu suala cavab vermək üçün 60-70 il öncəyə qayıdax. Həmin tarixdə tutaq ki, Avropa qitəsinin hansısa nöqtəsindən məlumat, mətn və ya elektron formada olan hər hansı informasiyanı Azərbaycanın hər hansı bölgəsinə bir-neçə çatdırmaq olardımı? Cavabı çox sadədir-xeyr! Beləliklə bunu kimi yüzlərlə misala istinad edərək yuxarıdakı məsələni tam aydınlaşdıra bilərik. Bir sıra ölkələrdə: ABŞ, Fransa, İngiltərə, Meksika, Almaniya, Danimarka, İtaliya, Çin, Türkiyə ali kitabxanaçılıq təhsili proseslərini izləyərkən məlum olur ki, Kommunikasiya və informasiya vasitələri həmin prosesin alt və üst bazisini təşkil edir. Bu prosesdə həmin vasitələrin yerinin, rolunun  dəyərləndirilməsi baxımından əhəmiyyəti böyükdür.

Həmin məlumat bazalarında informasiyanın yaradılması, yerləşdirilməsi və hazırlanması qaydaları mürəkkəb mexanizmə əsaslanır və həmin mexaizmin strukturu kitabxana mütəxəssisləri tərəfindən gələcək mütəxəssislərə öyrədilməli, ali kitabxanaçılıq təhsili müəssisəsinin həyata keçirməsi vacib olan əsas iş istiqamətlərindən biri olmalıdır.

XX əsrin son onilliyində informasiya və kommunikasiya tex­no­­lo­giyalarının cəmiyyətin inkişafına təsir göstərən əsas amil­­lər­dən bi­ri­­nə çevrilməsi, informasiya texnologiyalarının sü­­rətli in­ki­şafı cə­miy­yə­tin informasiya quruculuğu mər­­hələsinə qə­dəm qoy­ma­sına şərait ya­ratdı. İnformasiya­laş­dı­­­rılmış cəmiyyətdə infor­ma­siya əmtəəyə çev­ri­­lərək onu inkişaf et­­dirən əsas məh­sul­dar qüvvə kimi çıxış edir, nə­ti­cə­də sənaye cə­­miyyətindən infor­masiya cəmiyyətinə keçid baş verir. Be­­lə bir dövrdə kitabxanalar bə­şəriyyətin mədəni elmi irsinin qoru­yu­­­­cusu, yaradıcısı və ən əsası, müasir informasiya sistemləri ilə bir­­ba­şa əlaqə yarada biləcək mərkəz olmağa doğru inkişaf edir.

Kitabxana şəbəkələrində elektron ehtiyatların kata­loq­laş­dırılması problemi daha mürəkkəb xarakter daşıyır. Bu zaman elektron ehtiyatların təkcə əldə edilməsi, yerləşdirilməsi, İnternetdə is­tifadəsi, təqdim edilməsi deyil, həm də bütün informasiyanın həc­minə görə kataloqlaşdırılması nəzərə alınmalıdır. Bun­ları nəzərə almadan bütün sənəd-informasiya ehtiyatlarının kataloqlaşdırılması mümkün deyildir. Bu isə bir sıra sənədlə­rin işlənmə və istifadəetmə məhdudluğuna səbəb olur. Buna gö­rə də elektron informasiya kütləsini düzgün müəyyənləşdirə­cək iki cəhəti: elektron ehtiyatların kataloqunn yaradılması və internetə verilən kataloq ehtiyatlarının təşkilini xüsusi nəzərə almaq lazımdır.

Belə nəticəyə gəlmək olar ki, müasir dövrdə kitabxa­na­lar­­da yeni kitabxana-informasiya texnologiyalarının tətbiqi, ki­­­tab­xa­­­na-biblioqrafiya proseslərinin avtomatlaşdırılması ən­ə­nə­­­vi kata­­loq və kartoçkaların elektron formaya keçirilməsini zə­ru­ri edir. İn­­­formasiyanın toplanması, məlumat ba­zalarının yara­dıl­ması, sax­­­lanması, işlənməsi, ax­tarışı və mü­ba­di­ləsi üçün kitabxanalarda av­­to­matlaşdırılmış in­formasiya axtarışı sistemləri tətbiq edilir. Elek­tron kataloqla­rın yaradılması sahəsin­də görülən işlər, İnternet vasitəsilə bey­nəlxalq informasiya şəbə­kəsində axtarışlar aparıl­­ması, infor­masiyaya çevik və sürətli çı­xış kitabxanalarda infor­ma­­siya-bib­lioqrafiya xidmətinin yeni for­ma­larının tətbiqini tələb edir.

 

ƏDƏBİYYAT

 

1. “İnformasiya, informasiyalaşdırma və informasiyanın mühafizəsi haqqında” Azər­baycan Respublikasının Qanunu // "Azərbaycan" qəz., 1998, 23 iyun.

2. “Kitabõana işi haqqında” Azərbaycan Råspublikasının Qanunu// “Azərbaycan” qəzeti, 1999,14 mart.

3. “Mədəniyyət haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu // Xalq qəzeti, 1998, 18 aprel.

4. Azərbaycanda Råspublikasında kitabõana-informasiya sahəsinin 2008-2013-cü illərdə inkişafı üzrə “Dövlət Proqramı”nın təsdiq edilməsi barədə Azərbaycan Råspublikası Pråzidåntinin Sərəncamı // “Pespublika” qəz., Bakı, 2008,  7 oktyabr.

5. Azərbaycanda kitabõanaların fəaliyyətinin yaõşılaşdırılması haqqında Azərbaycan Råspublikası Pråzidåntinin sərəncamı // “Azərbaycan” qəz., Bakı, 2007,  21 aprål.

6. Azərbaycan təhsili ÕÕI əsrin astanasında: Azərbaycan Råspublikası Təh­sil Nazirilyinin sifarişi ilə çap îlunmuşdur / Tərt. åd: R.Ağamalıyåv, råd.: Ə.Quli­yåv; Azərbaycan Råspublikası Təhsil Nazirilyi. Bakı: Çaşıîğlu, 1998, 32 s.

7. Abbasov A və b. İnformatika, telekomunikasiya, radioelektronika üzrə terminoloji lügət. Bakı, 2004, 295 s.

8.İsmayılov X.İ. Kitabxana-informasiya texnologiyaları: Dərs vəsaiti. Bakı, «Nurlar» nəşriyyat-poliqrafiya mərkəzi, 2009.- 312 səh.

9.Rüstəmov Ə., Baxşəliyev Z. Elektron kitabxanaların formalaşdırılmasının bəzi məsələləri // Kitabxanaşünaslıq və biblioqrafiya.- 2002.- ¹2.-s.39-49.

10.Rüstəmov Ə., Mustafayeva N. Respublika kitabxanalarında əsas proseslərin avtomatlaşdırılması // Kitabxanaşünaslıq və biblioqrafiya.- 2007.- ¹2.- s.15-27

11.Rüstəmov Ə., Mustafayeva N.: Avtomatlaşdırılmış kitabxana-infor­ma­siya sistemləri və şəbəkələri (nəzəri və metodiki məsələlər).-B., 2007.-124-135 s.

12.Xələfov A.A., Qurbanov A.İ.: Kitabxanaların kompüterləşdirilməsinin əsasları: Dərslik.-B.: Bakı Universiteti nəşriyyatı, 2007.-200 s

13.Xələfov A.A., Hüseynova A.S.: Elektron kataloqun əhəmiyyəti və təş­ki­li prinsipləri//Bakı Universitetinin Xəbərləri (humanitar elmlər seriyası).- 2004.-¹4.-s.288-290.

14.Xələfov A.A., Mehdiyeva N.D.: BDU-nun Elmi Kitabxanasının elektron kataloqu/Bakı Universitetinin Xəbərləri (humanitar elmlər seriyası).- 2007.-¹3.-s.198-201.

 

 

Ð.Ãàðäàøîâ

ÏÐÈÌÅÍÅÍÈÅ ÈÍÔÎÐÌÀÖÈÎÍÍÛÕ È ÊÎÌÌÓÍÈÊÀÖÈÎÍÍÛÕ ÒÅÕÍÎËÎÃÈÉ Â ÁÈÁËÈÎÒÅ×ÍÎÌ ÄÅËÅ

 

ÐÅÇÞÌÅ

 ñòàòüå îáñóæäàþòñÿ òðåáîâàíèÿ áèáëèîòåêîâåäåíèÿ. Èññëåäîâàëèñü òàêæå ïðèìåíåíèå èíôîðìàöèîííûõ è êîììóíèêàöèîííûõ òåõíîëîãèé â áèáëèîòå÷íîì äåëå. Çäåñü ãîâîðèòü î îòðàæåííûõ ïðàêòèêè ÑØÀ â ðàçâèòèå îáðàçîâàíèÿ â íàøåé ñòðàíå.

 

R.Gardashov

THE USE OF INFORMATION AND COMMUNICATION

TECHNOLOGIES IN LIBRARIES

 

SUMMARY

İn this article discussed the requirements of library science. Also investigated the application of information and communication technologies in library science. Here talk about reflected  USA practices in the development of education in our country.

 

 

Kitabxanaşünaslıq və biblioqrafiya: Elmi-nəzəri, metodik və təcrübi jurnal.- 2014.- ¹ 2.- S. 50-55.