Məndəki Seyid Nigari

Edebiyat qazetesi sayın Baş redaktörü! Son sayılarınızı dikkatle izlemekteyim. Çok da yararlı olduğuna inanıyorum.Size bir yazımı gönderiyorum. Edebiyat gazetesine ne kadar uyar bilemem, ama edebiyattan da çok uzak değil ve bilgi verici. Benim Divan şairi Seyid Nigari hakkındaki çocukluk anılarımdır. Değerlendirmeniz dileğiyle, sayğılar.

Azərbaycandan Amasiyaya köçənlər sahib olduqları Türk mədəniyyəti ünsürləri içində ictimai və regional zənginliklərlə birlikdə şairini, şerini, musiqisini, yemək və geyim mədəniyyətini, ən önəmlisi inanc otantizmini də buralara kimi gətirib çıxarıblar.

«İnanc otantizmi» ifadəsini bir qədər açıqlamaq istəyirəm. Türkdilli topluluqlar islamiyyət inancı içində bir çox dəyərə sahib çıxarkən, daxillərində mövcud olan şamanizmin ənənəvi dəyərlərini də silib atmamış, lazım gələndə qarşılarına çıxan bəzi ayrılıqcı boşluqları bu dəyərlərlə doldurub cəmiyyəti öz dəyərləri ilə bir arada tuta bilmək məqsədilə ortaq şüura varmağa çalışmışlar.

Geriyə dönüb baxdığımız zaman, tarixin dərinliklərindən gələn bir çox mədəniyyətin beşiyinə çevrilən Amasiya, Türk dünyasının da bir mədəniyyət xəzinəsi kimi varlığını davam etdirməkdədir. Anadolunun türkləşməsində isə olduqca özəl bir yerə sahibdir.

Türk topluluqlarının əsrlər boyu davam edən köçlərindən Amasiya da öz nəsibini alıb, dəyişik bölgələrdən gələn Türk boyları bu tarixi şəhərdə qürur duyulacaq bir həmrəylik duyğusu yaratmış, mədəni zənginliyimizə ayrı bir rəng qatmışdır. Saysız - hesabsız elm və mədəniyyət adamı yetişdrmiş olan bu şahzadələr şəhəri, Cümhuriyyət dönəminə də damğasını vurmuşdur.

Bilindiyi kimi, köçlər müxtəlif səbəblərdən baş verir; səbəb ya savaşlar olur, ya da həyat şərtlərinin dəyişməsi.

Osmanlı İmperatorluğunun son əsrlərdə nələr itirdiyini hamımız bilirik. Balkanlardan, Krımdan və Qafqazdan sürgün olunanların acı dolu unudulmaz hekayələrinə hələ də həyəcanla qulaq asırıq. Bugünkü cəmiyyətimizdə yaşayan insanların demək olar ki, yarısından çoxu müxtəlif dövrlərdə müxtəlif ərazilərdən gələn köçkünlərdir. Həmin insanlar gəldikləri yerlərə yenilik və mədəniyyət gətiriblər. Çalışqan olublar və belə olmağa bir növ məhkumdurlar.

Amasiyaya və ətraf bölgələrə qısaca nəzər salası olsaq, bu əraziyə Balkanlardan, Qafqazlardan və Krımdan xeyli sayıda insanın köç etdiyini görmüş olarıq. Dərindən incələdiyimiz zaman isə Orta Asiya və İrandan da Amasiyaya köçlərin olduğunu görürük. Bəzi elm adamlarının türbələri hələ də qalmaqdadır. Amasiyaya gələn mədəniyyət öncülləri, dövrün ən dəyərli köçlərini meydana gətirmişdir.

Azərbaycandan Amasiyaya ilk gələnlər Şirvan bölgəsindən gəldiyinə görə daha sonrakı insanların hansı bölgədən köçmələrindən asılı olmayaraq, onlara Şirvanlı yaxud başlarındakı papağa görə “Papaqlı” adı verilmişdir. Yer seçimi isə olduqca müxtəliflik təşkil edir.

Səlcuqlu və Danışməndoğullarından başlayaraq bu bölgədə yaşayan, yaradıcılıqlarını burada davam etdirən azərbaycanlı alimlər haqqında danışmağı sonraya saxlayıb, mövzuya Mir Həmzə Seyid Nigari ilə birbaşa bağlı olduğundan “Mövlanə” kimi qəbul olunan Kürdəmirli Şıx İsmayıl Siracəddin əfəndinin (1782 - 1853?) qısa hekayəsi ilə giriş etmək istərdik.

İsmayıl əfəndi təhsilinə Şamaxı şəhərində başlayıb, Ərzincan,Tokat, Burdur və Bağdadda biliyini və dünyagörüşünü xeyli artırmış, Xalidi-Bağdadidən icazə alaraq Nəqşibəndi təriqətinin bir alt qolu olan “Xalidiyyə” inancını yaşadığı ərazilərə aparıb çıxarmışdır.

Seyid Nigari onun müridi və tələbəsi olmuşdur. Qafqazdakı çoxlu saydakı müridlərindən Cəmaləddin Əl Qumuqi, Qazi Məhəmməd, Şeyx Şamil və Hacı Murad Çar Rusiyası ilə mübarizə aparan diqqətəlayiq ən önəmli müridlərindəndir.

“Mövlanə Şıx İsmayıl Siracəddin əfəndi bir oğlunu Azərbaycanda qoyub gəlmiş, son iki ildə yaşadığı Axıskadan da rusların təzyiqi ilə 1828-ci ildə Amasiyaya köçmək məcburiyyətində qalmışdır. Dörd il sonra getdiyi Sivasdan 1839-cu ildə təzədən Amasiyaya geri qayıtmış, 1853-cü ildə vəfat etmişdir. Amasiyanın Osmanlı imperiyasına bəxş etdiyi sonuncu Sədrəzəm olan oğlu Məhmət Rüşdü paşa “Şamlar” bölgəsində atası üçün bir məscid və türbə inşa etdirmiş və onun adına bir vəqf təsis etmişdir. Bu türbə hələ də xalq arasında “yuxarı türbə” kimi yad edilməkdədir.

Şıx İsmayıl Siracəddin əfəndidən sonra çox sevdiyi müridi Mir Həmzə Seyid Nigarinin də Amasiyaya gəldiyini görürük. Bilindiyi kimi, Mir Həmzə Azərbaycanın Qarabağ bölgəsində Bərguşad mahalının Cicimli kəndində doğulmuş, çox kiçik yaşda atasını itirmiş, gənc yaşlarından təhsil almağa başlamışdır.

Bəzi mənbələrdə göstərilir ki, təhsili əsnasında ona çox yardım edən Nigar xanımın adını təxəllüs kimi götürüb. Bəzi mənbəələrdə isə Nigar xanımı röyasında görüb aşiq olmuş və ona görə də şeirlərində bu təxəllüsdən istifadə etmişdir.

Seyid Nigari Şəki və Şirvanda başladığı təhsilini böyük bir hissəsini Amasiyada Şeyx İsmayıl Siracəddin əfəndidən almışdır. Haqqında yazılmış kitab və məqalələrdən bir müddət anadan olduğu yerə geri qayıtdığını və Şimali Azərbaycanda çoxlu sayda mürid yetişdirdiyini, Ərzurum, Amasiya və Merzifondakı mədrəsələrdə dərs dediyini öyrənirik.

Mir Həmzə Seyid Nigari haqqında istər öz divanından, istərsə də haqqında yazılan kitab və məqalələrdən lazımi məlumatları almaq mümkündür. “Seyid Nigari Divanı” əski əlifba ilə nəşr olunan İstanbul (1885) və Tiflis (1910) nüsxələrindən başqa bugünkü əlifba ilə üçü Türkiyədə, biri də Azərbaycanda olmaqla dörd dəfə nəşr olunmuşdur.

Ayrıca “Nigarnamə”, “Mənaqib”, “Divan (farsca)” kimi başqa əsərləri olduğunu da bilirik.

Məlum olduğu kimi, XIX əsrin birinci yarısından etibarən başlayan Osmanlı-rus savaşları bəzən bütün əsri əhatə edəcək şəkildə davam etmişdir. Seyid Nigari bu savaşlardan Krım savaşında süvari qoşunlarının tərkibində iştirak etmişdir. Daha sonrakı 1876-1878-ci illərdə baş verən Osmanlı - rus müharibəsi Qafqazlara və ordakı insanlara fəlakət bəxş etmiş, insanları yerindən-yurdundan etmişdir.

Mən burda əsas “Məndəki Seyid Nigari” haqqında danışacağam. Ailədəki böyüklərimiz bizə hər zaman Çar Rusiyası ilə müharibənin getdiyi dövrlərdə (1898-ci ildə (Hicri 1314) Gəncə vilayətinin Qazax bölgəsinə bağlı kəndlərdən birinə köçdüyümüzü danışırdılar. Kəndlərimiz Göyçə gölünün şimalında yerləşən “Darlıq dərəsi” deyə adlanan yerdə Çaykənd, Gölkənd, Əmirxeyir, Bəriabad, Qaraqaya, Yanıq Pəyə, Toğulca (Toxluca), Çəmbərək, Cıvıxlı, Göyərçinli - Salah, Poladlı, Meşəkənd adlarında təxminən 12-13 kənddən ibarət imiş. Bu bölgə Dilican yaxınlığında yerləşirmiş və “Qaraqoyunlu dərəsi” adı ilə tanınırmış. Əslındə bu bölgə Qazax mahalının yaylaqları olub, çəmənliklərdən və meşəliklərdən ibarət olan bir ərazi imiş. “Sarılar” ləqəbi ilə məşhur olan ata tərəfimin Dağ Kəsəməndən Qarabağa, ordan da Zəngəzura köçdükləri, orda da bir əsr yaşadıqdan sonra Darlık dərəsinə köçərək çoxlu kəndlər qurduqları ailəmizdə ən çox danışılan mövzulardan idi. Qazax mahalının təbii zənginliklərlə dolu olan bu bölgəsi Türk mədəniyyətinə çoxlu sayda dəyərli insanlar bəxş etmişdir.

Ana nənəm köçəndə 11 yaşında olduğuna görə, hər şeyi çox dəqiq xatırlayır və bizlərə danışırdı. “Ay oğul, quberniyamız Gəncə, mahalımız Qazax, vagzalımız Ağstafa və bazarımız Tiflis idi” - deyirdi. Təxminən bir əsr sonra gördüyüm Tiflisdəki Türk məhəlləsi olan “Şeytan bazarı”nı ondan eşitmişdim.

Köç kənddən başlayıb Tiflisdən Batumiyə, ordan gəmi ilə Trabzon və Samsuna, ordan da at arabaları ilə Amasiyaya gəlib çıxmışdılar. Ailəyə rəhbərlik edən cərrah babam Sarı Qulu (Qaçaq Kərəmi müalicə etdiyinə görə Sibirə sürgün edilməsilə bağlı əhvalat hələ də danışılır) 7 gün sonra orda vəfat edib.

Daha sonra isə şəhər və kəndlərə köçülüb, bəzən kiçik yerdəyişmələr yaşansa da, əsasən hamı eyni regionda kompakt şəkildə yaşamışdır. Qismətə baxın ki, gənclərimizin böyük əksəriyyəti əvvəlcə Balkan, sonra Birinci Dünya və Qurtuluş müharibələrində iştirak edib və insanlarımız xeyli sayda şəhid veriblər. Kəndlərimizdə onların boşalan yerlərini qadınlarımız tutublar. Dalınca İkinci Dünya müharibəsi baş verib və bu müharibədə də insanlarımız xeyli əziyyət çəkiblər.

Bizim nəslimizdən sağ qalmağı bacaranlar İkinci Dünya müharibəsindən dərhal sonra təhsil almağa başlayıb, müharibədən sonrakı Türkiyənin vəziyyətinə şahid olub, yoxsulluğu da yaşayıblar. Kəndlərdə qalanların böyük əksəriyyəti isə rəncbərlik və heyvandarlıqla məşğul olaraq həyatlarını davam etdiriblər.

Məhz belə bir mühitdə kəndlə əlaqəli olduğumuza görə bəzən qışda və bəzən də yay fəslində kənddə ata-baba evimizdə və digər kəndlərdəki qohumlarımızın yanında keçirdiyim tətillərim mənim üçün ayrı bir dünya yaratmışdır. Yaşadığım günlər mənə bu köçkün insanların maddi dəyərlərini geridə qoyub yeni gəldikləri bu yerlərə nələr daşıdığını müşahidə etmək imkanını verdi. Müəyyən aralıqlarla birlikdə olanda da onların həyatındakı müsbət, mənfi bütün rənglərinə şahid olursunuz.

Türkiyə bu müharibələrdən sonra çox vaxt cəhaləti və yoxsulluğu yaşayanda Balkan, Krım və Qafqazdan köçən bu insanların vəziyyətləri yerlilərdən çox da fərqli deyildi.

Ancaq hər cür yoxsulluqda belə ənənəvi bir forma içində ürəklərində daşıdıqları gözəllikləri ortaya qoya bilirdilər. Şahid olduğum vəziyyət həqiqətən də bir rəng müxtəlifliyi idi.

Kənddə qış aylarında “axır səkisi”ndə yağlı qəndil işığında bir yerə yığışıb Həzrəti Pirin divanının ayaqda tək otağın içində bir küncdən bir küncə yeriyərək əzbərə, musiqi ilə və tempoya uyğun olaraq nəfəslənərək oxunduğunu mədəniyyət dağarcığında hələ də yaşadıram. Bu insanların oxumaq və yazmaq bilmədiyini, amma bu divanı başdan axıra kimi əzbərə musiqi üstündə oxuyaraq necə rəngli bir mədəniyyət tablosu yaratdıqlarını sevgi ilə xatırlayıram. Bu tabloda sadəcə divandan musiqi ilə oxunan şeirlər yox, eyni qəliblərə uyaraq özlərinin də söz və şeir yaratdığını, gəldikləri yerlərin musiqi tempini və muğamı ilə Seyid Nigariyə mədhiyyə düzdüklərini yaşamışam:

“Ay mənim Seyid Nigarım,

pək sevərdim mən səni;

Sən gedəndən sonra qan ağular

bu çeşm-i dəm-u dəm”.

O səslər hələ də qulaqlarımdadır. Temp üçün ayrıca bir çalğı alətinə də ehtiyac yox idi. O anda orda olan taxta, qazan, tas, qısacası nə vardısa sistemli vuruşlarla kənardan çalğı ilə müşayiət olunurdu. Ayrıca nənələrimizin bu divandan laylay yaratdıqlarını, bizi onlarla “lay-lay” deyərək yatırdıqları da ayrı bir mədəni zənginlik idi. Əslində bu Dədə Qorqud ənənələrini yaşatmaq mənasına gəlirdi. Bir ədəbiyyatşünas dostumun dediyi kimi, “köhnələr, unudulmağa üz tutan ənənələri başqa-başqa adlar altında yaşatmağa çalışırlarmış”.

Seyid Nigarinin arxasınca Amasiyaya gələn müridlərindən ikisinin xüsusi önəm daşıdığını görürük: Mirhəsən əfəndi və Hacı Mahmud əfəndi. Mirhəsən əfəndinin Dağıstandan olduğu və Nigariyə də qohumluğunun çatdığı deyilir.

Hacı Mahmud əfəndi isə Azərbaycanın Qazax vilayətinin İncə dərəsinin Aslanbəyli kəndindəndir.

Bir-birini sevən bu iki insanın Qərbi Azərbaycan, Borçalı və Qarabağ ilə Türkiyədə Amasiya, Zilə, Mərzifon, Qars, Bulanıq və Osmaniyyə ərazilərində də bir çox müridi və sevənləri meydana gəlmişdir.

Seyid Nigaridən icazə alan bu iki insandan Mirhəsən əfəndi Amasiyada qalmışdır. Azərbaycana qayıdan Hacı Mahmud əfəndi də iki oğlu ilə, vəfat etmiş böyük oğlunun uşaqlarını təhsil üçün Amasiyada saxlamışdır. Hacı Mahmud əfəndi Amasiyada bir məscid tikdirmək məqsədilə müridlərindən yardım yığaraq, yığılan pulu Mirhəsən əfəndiyə göndərmiş, məscidin inşası Mirhəsən əfəndinin nəzarətində başlamışdır.

Amma Hacı Mahmud əfəndi rusların təzyiqi ilə mübarizə apararkən ömrü o günləri görməyə vəfa etməmiş, Amasiyaya qayıtmamış, 1891-ci ildə vəfat etmişdir. Məscidin inşası tam başa çatmasa da, daha sonra Hacı Mahmud əfəndinin oğulları Məhməd və Əhməd əfəndilər tərəfindan son camaat yeri də inşa edilərək tamamlanmışdır.

Şirvanlı məscidi deyə adlandırılan bu məscidin bitişiyindəki türbədə Seyid Nigari, Mirhəsən əfəndi və Nigarinin oğlu Siracəddin əfəndi yatmaqdadır. Bura “Aşağı türbə” deyilməkdədir.

Hacı Mahmud əfəndinin vəsiyyəti də maraqlıdır. Eyni yola baş qoyduğu və çox sevdiyi Yasin əfəndi üçün, “əgər məndən sonra vəfat edərsə onu mənim yanımda dəfn edin” - deyə vəsiyyət edir. Yasin əfəndi şiə məzhəbindən, Hacı Mahmud əfəndi sünni məzhəbindəndir. İndi Aslanbəylidə yan-yana dəfn olunublar. Şeyxləri Seyid Nigari də ona verilən bir suala “nə sünniyəm, nə şiə, müsəlmanam” - deyə ardıcıllarına yol göstərmişdir.

Uşaqlığıma geri qayıdanda öyrəşdiyimiz həyat tərzimiz içində ənənəmiz belə idi:

Hər qurban bayramında Amasiyaya gedib Yuxarı və Aşağı türbə ziyarət olunur, qurban orda kəsilərdi. Hacı Mahmud əfəndinin oğulları Məhməd və Əhməd əfəndilərin yaşadıqları böyük taxta evlər ziyarət edilir, daha sonra Mirhəsən əfəndinin vəzifələndirilən oğlu Mirsəid əfəndinin evinə keçirdilər. Onun böyük bir bağın içindəki taxta evinin ikinci mərtəbəsində Azərbaycan xalçaları salınan bir qəbul otağı vardı. Ziyarət o otaqda həyata keçirilirdi.

Bağda qazanların qaynadığını, ceyranların gəzişdiyini bugünkü kimi xatırlayıram. Qurban ətləri və plov böyük qazanlarda bişəndən sonra böyük süfrələr saysız-hesabsız insanların üzünə açılırdı. Eyni hazırlıq əfəndilərin evində də bənzər şəkildə həyata keçirilir, qonaqlar dualar oxunaraq yola salınırdı. Gecələr Seyid Nigari Divanı gözəl səsli müridlər tərəfindən muğam üstündə oxunurdu. Amasiya xaricində vəfat edənlər mütləq bir şəkildə Amasiyaya gətirilib hər iki Pirə yaxın dəfn edilirdi.

Biz atamın iş yerini Qırıqqaladan Mərzifona dəyişməsi nəticəsində bu adətləri daha yaxından yaşamağa başlamışdıq. Amasiyaya babamın təkatlı arabası ilə gedərdik. Xan kəndindən Zinyət xala (Ziynət olmalıdır) daim bizimlə birlikdə idi. Gəldiyi yerin paltarlarını və baş bağlamasını digər yaşlılarımız kimi, heç dəyişdirməzdi. Onun atası Hacı Rəsul son illərində Seyid Nigarinin yanından heç ayrılmamış, xidmətində heç bir qüsura yol verməmişdir.

Amasiyadan qayıdanda insanlar Səid xoca ailəsindən birinin kəsilən əlinin qanına bulaşdırılmış çörək parçaları gətirərdi. Quduzluğa yaxalanan bir insanın bu çörəyi yeyərsə, quduzluqdan xilas olacağı inancı mövcud idi.

Zaman keçdikcə və təhsil səviyyəsi artdıqca inananlar tərəfindən yaradılan batil və heç bir faydası olmayan bu adətlər yavaş - yavaş ortadan qaldırılmışdır.

Nə kənddəki qış gecələrini, anamın əmilərinin divan icrasını, nə də evimizdəki nənəmin və atamın əzbərə divan oxumalarını əsla unuda bilmədim. Orta məktəb illərində dəqiq elmləri seçsəm də, ədəbiyyat və musiqi dərslərində heç vaxt problem yaşamırdım. Çünki heç bir musiqi alətində çala bilməsəm də, qulaqlarım muğam üstündə icra olunan divan səsləri ilə dolu idi və bu icranı sevərdim. Daha sonrakı illərdə böyük bir Azərbaycan musiqi arxivi formalaşdırdım.

Biz Amasiyanın köçkün uşaqları bu gözəl zənginliklərlə böyüdük, unutmadıq və unutdurulmadıq. Bir Türk yurdu olan Azərbaycan həmişə bizim idi.

Hardasa bir əsr boyunca həsrət qaldığımız qədim yurdumuza 1990-cı ildə qulaqlarım və gözlərim bu mədəni zənginliklərlə dolu ikən getdim. Qazaxda, İncə dərəsindəki Aslanbəyli kəndində ziyarət etdiyim Hacı Mahmud əfəndi türbəsinin yanındakı qədim icra otağında meyxananın canlı timsalını yaşadım. Amasiya və ətrafında unudulmağa başlayan bu Dədə Qorqud ifadələrinin muğam üstündə icrası, yaşlıların sinələrinə vuraraq davam etdirdikləri bu otantik ənənə daha sonra Seyid Nigari divanının muğam üstündə icrasına çevrilmişdir. Meyxana adının içki ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. Bir ölçüdə Mövlanə təsəvvüfünün bəsit bir xalq versiyası sayıla bilər.

O torpaqları və kəndləri hər dəfə ziyarət edəndə bizə böyüklərimizin danışdıqları hər şeyi həyəcanla xatırladım, yaşadım, yaşayıram. Aslanbəyli kəndində bütün ailəmizi tanıyan, ən azından köç hekayələrini bilən 110 yaşını keçən bir baba da məni və xanımımı heyrətləndirmiş, xanımımın kəndi olan Şıxlıya kimi yanımızdan ayrılmamış, Kür çayının kənarında bizimlə şəkil çəkdirərək ailə tariximizə əlavə olunmuşdur.

Qısacası, Seyid Nigari Türkiyədə Amasiya və ətrafında, Zilə, Qars, Bulanıq, Osmaniyyə və digər yerlərdə hamı tərəfindən sevilən bir divan şairi olmuşdur. Qafqazda müsəlman türklərin ruslara qarşı həmrəy bir şəkildə mübarizə aparmalarına şərait yaratmış, Osmanlı-Rusiya müharibəsində ruslara qarşı vuruşmuş, ustadı İsmayıl Siracəddin əfəndinin yolundan gedərək özünü sevdirmişdir. O, təkcə bir təriqət mənsubu və divan şairi kimi yox, məzhəb ayrılıqlarına da etiraz edən, ziyalı bir inanc otantizmi fəlsəfəsi ilə yaşayaraq bütün Türk dünyasının zəngin xəzinəsinə çevrilmişdir.

Şeirlərini əsasən Hüseyn Cavid kimi birləşdirici və zəngin bir türkcə ilə yazan, Dədə Qorqud davamçısı kimi, Türk mədəniyyətində xalqın da iştirak etdiyi “musiqili şeir ənənəsi” yaratmışdır. Yazdığı divanı və digər əsərləri gec də olsa akademik və ədəbi çevrələrdə müxtəlif aspektlərdən işlənmiş, Türkiyədə və Azərbaycanda çoxlu sayda elmi monoqrafiyaların mövzusuna çevrilmişdir. Təsəvvüf dünyasında da heç vaxt unudulmayacaq və daim xatırlanacaqdır.

Onların yaşadığı və bizə də təqdim etdiyi bu xatirələr çərçivəsində işğal edilmiş vətən torpaqlarının gənc nəsil tərəfindən unudulmaması diləyi ilə bu yazını onun gənc yaşlarında dünyasını dəyişən oğlu Siracəddin üçün yazdığı iki beytlə bitirmək istəyirəm:

Nəzərimdən bu gün ol sərvi-rəvanım getdi,

Nə durarsun yürü ey dil, yürü, canım getdi.

Bikəsəm, yoxdu kəsim lütfü-xudadan qeyri

Qalmadı tabü-təvanım ki, amanım getdi.

Prof.Dr.İbrahim Yıldırım

İstanbul Universiteti Cərrahpaşa

Tibb fakültəsi və Yedditəpə Universiteti Tibb fakültəsi

Kredo 2019.- 18 yanvar.- S. 4;16.