Döyüşən mənəviyyatın əsəri - "Xocalı şikəstəsi"

Elnarə AKİMOVA

Çağdaş ədəbiyyatın axtarışlarının mərkəzində müharibə mövzusunun dayanması, erməni-müsəlman kontekstinin müasir baxış parametrləri ilə dəyərləndirilməsi bu mövzuda ədəbiyyatın yeni bir söz deməyə cəhdi kimi mənalanmalıdır. Əvvəla, kifayət qədər zaman fasiləsi ötmüş, müharibənin odlu-alovlu illəri çoxdan geridə qalmışdır. İndi hadisələrə yönələn analitik baxışın dramatizmi artmalı, onun daha çox fəlsəfəsinə yenmək məramı güclənməlidir. Bizdə Qarabağ hadisələri törədilən zamandan müəyyən vaxt sonra poeziyadan fərqli olaraq, nəsrdə müharibə ilə bağlı mövzulara müraciət işlək olmadı. Yazılan əsərlər də mənəvi səfərbərliyin vüsətini və miqyasını əks etdirmədi, Qarabağ müharibəsi bədii sözün işığında öz dolğun təcəssümünü tapmadı. Bunu nə ilə əlaqələndirmək olar? İlk növbədə, sovet dövründə mövcud olan süni vətənpərvərlik ruhunun təbliği ilə. Həm bu səbəb, həm də baş verən fəci proseslərin ard-arda, gözlənilməz şəkildə təzahürünün nəticəsi idi ki, müharibə ədəbiyyatı müharibə gedən bir dövrdə deyil, sonrakı illərdə yaranmağa başladı.

Aydın məsələdir ki, taleyüklü məsələlərin dərkində yaddaş və tarix həmişə iştirak edir, mənəvi səfərbərlik ruhunun dirçəldilməsində analoji funksiyasını davam etdirirlər. Sənətkarın zaman və xalq qarşısında vətəndaşlıq borcu, ziyalılıq özəlliyi məhz, həlledici məqamlarda, həlledici dövrlərdə üzə çıxır, onun bu ali missiyanı hansı səviyyədə reallaşdıra bilməsi ilə şərtləşmiş olur. Bu, həm də yazıçılarımızın vicdan hesabatı olmalıdır. Bu baxımdan, müharibə aparmağa məcbur olan bir xalqın yazıçısından dövrün epoxal gerçəkliklərinə nüfuz, cərəyan edən hadisələrin bütün kəskin və anlaşılmaz, fəci və dramatik tərəfləri ilə birgə təcəssümü hər zaman umulur.

Müharibədən keçib gələn, o dəhşətli illərin acı xatirələrini bu günə daşıyan insanların müharibədən sonrakı yaşamı, ruhi gərginlikləri mövzunu hər zaman diri saxlamağa imkan verir. Axı savaşımız hələ bitməyib. Qarabağ savaşının içində olan insanların bir qismi şəhid oldu, bir qismi əsir düşdü, bir qismi də sağ olsalar belə, daxilən sevinməyə, həyatdan zövq almağa qadir deyillər artıq. Çünki onların yaddaş hücrələrində, ruhi dərinliklərində müharibənin mərmi qəlpələri kimi qorxulu qalığı dolaşmaqdadır. Bu qorxu onların sabaha aparan yolla aralarına əbədi sədd çəkib. İndi o illərdən bizi uzun zaman ayırır. Belə mürəkkəb, ziddiyyətli, xaotik bir dövrün fəci sonucları haqqında illər sonra bəhs etmək, onu poetikasından tutmuş problematikasına qədər dərin işləmək yazardan böyük həssaslıq tələb edir. Qarabağda, müharibədə olmayan, taleyindən bu ağrını keçirməyən yazıçının müharibə mövzusunda əsər yazması çətinləşir. Yazıçının beynindəki yaddaş lövhələri dil açıb danışmadıqca, yazdıqları süni təsvirdən, deklamasiyadan, sxematik yanaşmadan o yana getmir. İstisnalar isə həmişə olur.

Müasir nəsrimizdə müharibə gerçəklərinə enmək, erməni məsələsi ilə bağlı yeni söz demək təmayülü güclənib. Yazıçılarımızın əsərlərində mövzuyla bağlı müxtəlif yanaşmalar mövcuddur: Ki, hansınısa oxuyub müharibə səhnələrinin yaşatdığı gərgin məqamları, savaş lövhələrinı görə bilirik, yaxud eləcə, kənarda dayanıb müharibə insanının içində boy vermiş ağrıları, acıları bir də zaman qarşısına çıxarıb məzmun, mündəricəsini arayırıq. Belə ki, 90-cı illərə məxsus elə bir məqam - cəmiyyət, mənəviyyat, məişət, psixoloji durum mənasında - yoxdur ki, bu mətnlərdə təsvirini tapmasın. Həm bütöv cəmiyyət-xalq səviyyəsində, həm də müharibə gerçəkliyinin, erməni probleminin lokal təzahürlərinə enərək...

Ulduz Qasımın "Xocalı şikəstəsi" romanı bu baxımdan, vacib bir mövzunu, ədəbiyyatımıza, milli insanımıza gərəkli bir mövzunu təsvir predmetinə çevirir. Xocalı faciəsinin üstündən iyirmi yeddi il ötür. Bu iyirmi yeddi ildə Xocalı soyqırımının dəhşətlərini daha çox televiziya ekranlarından izləmişik, bir də poeziyanın hakim olduğu kürsülərdən. Bu ağrını təsvirə çəkən həcmli əsərimiz az yazılıb. Zəlimxan Yaqubun, Nurəngiz Günün, Ədalət Əsgəroğlunun, Əli Rza Xələflinin, Ələmdar Quluzadənin poemalarında o gecədə baş verənlərin yanğılı dillə ifadəsi əksini tapıb. Artıq 27 il ötür Xocalı soyqırımının üstündən. Zaman bizi o günlərdən uzaqlaşdırdıqca, hadisələrin bədii şəkildə təsvirinə tələbin böyüklüyünü daha dərin dərk edirik. Bəs bu faciələri gələcək nəslə kim yazıb ötürəcək? Ümumiyyətlə, gələcək nəsil baş verən bu proseslər haqqında bilgini hardan alacaq? Bu baxımdan, Ulduz Qasımın "Xocalı şikəstəsi" romanı öz emosional ahəngi və təcəssüm çaları ilə müharibədə baş verən hadisələrə, insan acısına, faciəsinə söykənir.

Əsər elə ilk sətirlərdən oxucunu hadisələrin, qaynar və gərgin proseslərin mərkəzinə atır. Qarlı bir gecənin vahiməsi, qaranlıq və soyuq meşədə evindən qaçmağa məcbur olan ailələrin təşvişi, eşidilən güllə səsləri, insanların göyə ucalan ah-naləsi həyəcanlı təsvir və təhkiyə ilə nəql olunur. Romanda Azərbaycanlı xisləti son dərəcə həssaslıqla işlənib. Bütün hallarda müvazinətini, insanlıq sifətini itirməyən bir "mən" var əsərdə. Roman bir daha göstərir ki, biz döyüşməyi, şəhid olmağı bacarırıq! Özümüzü qorumağı, namusumuza sahib çıxmağı bacarırıq! "Xocalı şikəstəsi" bir ailənin başına gələn həyat faciəsini, dramasını təsvir predmetinə çevirir. Müəllif əsərin qəhrəmanı Məryəm ananı tipik obraz kimi səciyyələndirməyə nail olub. Diqqət edək: ailə bir gecədə hər şeyini - evini, malını itirir. Ailənin balaca oğlu Fuad güllə ilə paramparça edilir. Qarlı gündə gecə vaxtı meşə ilə qaçmağa məcbur olurlar. İrəlidə sonu görünməyən məchulluq, qışın sərt üzü, min bir çətinliyin yaratdığı gərginlik, arxada addımbaaddım onları təqib edən erməni əsgərləri. Qeyd edim ki, müəllif meşədə baş verən hadisələri təbii boyalarla qələmə almış, insanları bütün hissləri - qorxusu, əzmi, mətanəti ilə birgə görükdürməyə nail olmuşdur. Hücum edən ermənilərlə Samirin vuruşu, Məryəmin mücadiləsi, bir tikə çörəyi öz aralarında bölmək fədakarlığı, həkim Fərhadın öz peşəsinə sadiq qalaraq hamilə olan, doğuş sancısı çəkən qonşu qadına kömək üçün öz ailəsini belə tək buraxıb meşədə onlarla qalması, ilk növbədə, içimizdəki insanlığın təntənəsi olmaqla bərabər, müharibə dəhşətinin amansızlığını ifadə etmək baxımından böyük anlam daşıyır.

Müharibə dəhşətləri yalnız hadisələrin baş verdiyi məkanla məhdudlaşmır. Şəhərdə yataqxanaya yerləşən ailənin ağrıları getdikcə çoxalır. Soyuqdan ciyərləri vərəm olan qızları Pəri xəstəxanada vəfat edir. Hamilə qonşusuna kömək etmək üçün qarla örtülmüş meşədə fədakarlıq edən həkim ərinin - Fərhadın ayaqlarını kəsirlər. Ailənin bütün yükü Məryəmin üzərinə düşür. Üstəlik, işə düzəldiyi məktəbdə də paxıl həmkarı tərəfindən gözümçıxdıya salınır, üstünə atılan iftiralara dözüm gətirməyə çalışır. Ərinin qrup yoldaşı Nəriman tərəfindən namus, ləyaqət sınağına çəkilir. Doğrusu, gənc bir qadının bu qədər yükü qaldırmaq əzmi heyrət doğurmaya bilmir. Öz uşaqları tələf olan ailə analarını itirən üç uşağa və bir erməni körpəsinə sahib çıxır.

Mən burdaca erməni uşağına sahib çıxmaq məsələsi üzərində dayanmaq istəyirəm. Adətən, romanlarımızda belə bir tendensiya işləkdir: milli obrazın əyaniliyi - türk kişisi sadəlövhlüyü aldanış və eyforiyası ilə birlikdə təsvir olunur, erməni qadına aludəlik həssas bir qələmlə işlənir. Bu əsərdə isə milli xarakterin "boşluğu", buna boşluq demək mümkünsə, erməni uşağı ilə bağlı müəllif yanaşmasında üzə çıxır.

Qeyd etdiyim kimi, əsərdə azərbaycanlı xisləti son dərəcə həssas işlənib. Bütün mental dəyərləri ilə. Təbii ki, bu məsələyə münasibətdə də ailənin davranışı təəccüb doğurmur. Üstəlik, milli nəsrimizdə "Kamança" adlı nümunəmiz varsa. Cəlil Məmmədquluzadənin "Kamança" əsərində Qəhrəman Yüzbaşı erməni Baxşını yaxşı kamança çaldığına görə bağışlayır. Bu əsərdə də bir ailə anasını itirən erməni körpəyə sahib çıxır. Onu qarlı meşədə atıb getməyə qıymır, özü ilə şəhərə gətirir, böyüdür, oxudur və son anda həqiqətləri söyləyib taleyin sonrakı axarına qərar verməyi onun öz öhdəsinə buraxır: "Bax, oğlum, bunları sənə deməliydim. Sən kim olduğunu bilməlisən. Dedim, bəlkə, məktəbi bitirdikdən sonra çıxıb gedərsən. Ermənistana getməsən də Rusiyada təhsilini davam etdirərsən, orda yaşayarsan. Balaca olanda sənə deyə bilməzdim. Mərdan, oğlum, biləsən, keçmişin dəhşətli həqiqəti mənim sənə bəslədiyim ana məhəbbətini qətiyyən dəyişə bilməz. Sən mənim balalarımdan birisən. Səni böyüdənəcən kirpiklərimlə od götürmüşəm. İndi maşallah böyümüsən, ağıllı oğlansan. Bu sirri indi səndən və məndən başqa heç kim bilmir. Fərhad bilirdi, o da artıq həyatda deyil. Həqiqət acıdır, kədərlidir, amma budur. İndən sonra qərar səninkidir, bala!..".

Azər Turanın "İrfan çobanı" kitabında 90-cı illərin ortalarında qələmə aldığı belə bir məqalə var: "Kamança kompleksi". Müəllif kamança kompleksindən yazaraq sual edirdi: "Şuşadan bizə quru bir ad qalıb və 20-ci ildə bir kamança havasına bağışlanan, öldürülməyən erməni Baxşının övladları indi Şuşada at oynadır. Bu gün "Kamança"nın səksən üç yaşı var, hətta səksən üç ildən sonra da xaçpərəst senatorlar erməni soyqırımı barədə qərar layihəsini müzakirəyə çıxarır. Qəhrəman yüzbaşının haqq-sayını isə ortaya qoyan yoxdur. Heç kəs erməni Baxşını çağırıb demir ki, sən Allah, götür bir kamança çal, görək nə böyük silah imiş ki, azərbaycanlı Qəhrəman yüzbaşı bu bir tikə ağac qırığının içindəki səsə külli-Qarabağı qurban verdi, ağlaya-ağlaya, kövrələ-kövrələ, xatirələrə dala-dala qurban verdi. Daha nə qədər insan olmaq olar?!". Kitaba ön söz yazan xalq yazıçısı Anar cavab vermişdi: "Axıracan, həmişə. Bu səhvimiz yox, fəxrimizdir ki, düşmənlərimizin bizə etdiyi zülmün müqabilində biz insan sifətimizi itirməmişik, insan olaraq qalmışıq. Vəhşiylə, qaniçənlə mübarizə aparmaq üçün dönüb eynən onun kimi vəhşi, qaniçən olmaq vacib deyil. Bizim mübarizənin məğzi elə ondadır ki, biz insani, humanist dəyərlərə sadiq qalaraq düşmənimizi üstələməliyik və üstələyəcəyik".

O da yazıçı fəndidir ki, Anarın qeyd etdiyi bu insanlıq dərsi və buna müvafiq erməni naqisliyi haqda təəssüf nidası əsərin sonunda elə erməni uşağının öz dilindən səsləndirilir: "Allah eləməsin, mən o cəlladlardan olam! Allah eləməsin! O qan içənlərdən olmaqdansa, ölmək yaxşıdı!".

"Xocalı faciəsi" romanı ümumən, müharibənin gerçək yaşamını, dünyanın hansı tərəfində savaşır-savaşsın, insan şüurunun altyapısını, içinin təlatümünü - qorxusunu, narahatlığını, arzusunu bədii mətnə gətirir. Əsərdə milli-sosial qüsurların, yarıtmazlıqların ifşasını təsvirə çəkmək məqsədə çevrilir və müəllif başlanğıcı bu məqamdan götürərək müharibə gerçəklərinin dərin qatlarına varmaq niyyətində bulunur. Mətnin strukturu milli düşüncəmiz üçün xarakterik olan, baş vermiş müxtəlif paradoksları mümkün qədər yanaşı verməyə imkan yaradır: müharibə gərginliyi və bu gərginliyin arxa cəbhədə hiss olunmayan əhvalının fəci görüntüləri. Bu iki təzadlı situasiyada obrazın dünyasına bələd olmağa hər çür imkan yaranır. O məqamlar ki, orda ön cəbhənin vuruşları ilə arxa cəbhənin qanunları, ön cəbhənin ümidləri ilə arxa cəbhənin laqeydlikləri dissonans təşkil edir... Alt qatda bu disharmoniyaya qarşı bir aqressivlik var, orda, müharibədə şəhid olan, evini, övladını itirən insanlara şəhərdə heç də birmənalı olmayan münasibət qəhrəmanları ön cəbhənin faciəsindən daha dərin sarsıdır. Uldüz Qasım yalnız arxa cəbhənin təsvirini, acılarını verməklə kifayətlənmir, ailənin şəhər həyatını ictimai-mənəvi kontekstlərdə işləməklə müharibənin ağrılarını daha dərin boyalarla ifadə etməyə çalışır. Müharibə yalnız döyüş səhnələrinin, nakam ömürlərin nədəni olmaqla məhdudlaşmır ki... Bunun bir də arxada davam edən faciəsi, göz yaşı, fəlakəti var.

Əsərdə prozaik naturallıq - müharibə gerçəkliyinin sərt dramatizmi ilə qarşılaşırıq. Bu məqamda, müəllif müharibə mövzusu zəminində şəxsiyyət-cəmiyyət antoqonizmini önə çıxardır, yəni müharibə dövrünün acı reallıqlarından biri budur - insan elə bir çıxılmazlığa düşür ki, nəinki öz imkanlarını, torpağını, yurdunu itirmək ona namus itkisindən az faciə kimi gəlmir. Mətndə bu məqam real olaylar kontekstində təsvirini tapır, əsərdəki insanlar diri-diri torpağa gömülməyi namus itkisindən üstün sayırlar. Bu mənada, əsərdə məğlubiyyətin dramı, faciəsi varsa da mənəviyyatın xaosu yoxdur. Və bu məqam, bütün hallarda mənəviyyatı qorumaq əzmi əsəri dəyərli edən mühüm cəhətlərdən biridir. Bu əzm Fərhad kimi zəhmətkeş, ailəsinə bağlı, həyat eşqi ilə dolu bir insanın bir qadına yük olmaq, güzəran xəcilliyi ilə yaşamaqdansa ölümü tərcih etməsində, onun ruhi-psixoloji sarsıntılarında, Məryəmin öz uşaqlarını itirməsinə rəğmən özgə balalarına sahib çıxmaq məğrurluğunda təcəssüm tapa bilir. Bu qadının iç dünyasının çarpışmaları qızının ölüm səhnəsində, qonşu oğlunun iki ayağının da kəsilməsinə şahid olduğu məqamda, onun yaşatdığı sarsıntılarda təcəssüm olunaraq xüsusi bədii effekt yaradır.

Əsərdə müəyyən qüsurlar da nəzərə çarpır. Əvvəla, romanda uzunçuluq var. Bəzi məqamlarda, bəzi epizodlarda müəllif dialoqları, təsvirləri çox uzadır. Xalası qızı Şəfiqə ilə Məryəm arasında dialoqlar təkrarlanır. Daha kəsə ifadə və yığcamlıq əsərin xeyrinə olardı. Müəllifin təhkiyəsində dialekt sözləri (anışdırmaq, qaydına qalmaq, vənövsə), hətta bəzi məqamlarda türk sözləri işlənir (ötə, özləmək kimi, məsələn). Dialekt sözləri obrazların nitqində keçərlidir, amma müəllif təhkiyəsi ədəbi dilin normalarına uyğun olmalıdır.

Zənnimcə, Həmid obrazının Məryəmin atası kimi əsərə daxil olması inandırıcı görünmür. Bir qədər hind melodramalarında olduğu kimi qurama təsir bağışlayır. Aydındır ki, müəllif Məryəmin bununla vəziyyətinin düzəlməsi baxımından oxucunu rahatlamaq istəyir. Amma onsuz da ağrılardan keçib gələn bu obrazın - övlad, ər, yurd itkiləri kimi ağır dərdlərini hansı vasitə azalda bilər ki?!

Hadisələr sıçrayışlı verilir. Hadisələr arasında keçidlər dərinə işləmədən təsvir olunur. Zənnimcə, əsərdə yer alan uzunçuluğun əvəzinə, yazıçı daha dərin iç təfsilatlarının təsvirinə yönəlməklə balans yarada bilərdi. Bu, əsəri daha da cilalayar, ona daxili məzmun qazandırardı.

Bütün bunlarla bərabər, qeyd etdiyim kimi, əsər mənəviyyatın qələbəsinin ifadəsi, azərbaycanlı xislətinin həssas şəkildə təqdimi, Xocalı dəhşətlərini, yurdunu itirmiş insan acısını ədəbiyyatlaşdırmaq baxımından seçilir. Yalnız döyüşən insanların deyil, döyüşən mənəviyyatın əsəri kimi qərarlaşır. Bu mənada, "Xocalı şikəstəsi" romanının müharibə ilə bağlı yazılan əsərlər sırasında özünəməxsus yeri olacağı şübhəsizdir.

Kredo 2025.- 23 oktyabr, (№30).- S.1;9.