Zər qədrini zərgər bilər...
Zərgərlik metalişləmənin
mühüm sahələrindən
biridir. Bu sənət Şərqdə ta qədim zamanlardan mövcud olub. Onun Azərbaycanda hərtərəfli inkişafı
isə yerli xammalın - qızılın,
gümüşün və
digər əlvan metalların geniş istehsalı ilə bağlı olub... Bu haqda daha
ətraflı məlumat
toplamaq üçün
Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyində olduq. Etnoqrafiya elm fond şöbəsinin
müdiri, tarix elmləri namizədi Gülzadə Axundova ilə mövzu ətrafında fikir mübadiləsi apardıq.
- Azərbaycan
özünün yerüstü
təbii sərvəti
və yeraltı faydalı qazıntıları
ilə ta qədim zamanlardan zəngin olub. Həmin yeraltı sərvətlər - qızıl,
gümüş və
digər əlvan metallar olub. Onu da deyim
ki, ötən əsrin əvvəllərindən
respublikamızın müxtəlif
bölgələrində xeyli
arxeoloji qazıntılar
aparılıb. Antik və orta əsr
abidələrindən çoxsaylı,
rəngarəng çeşidli
qızıl, gümüş
- sırğa, üzük,
kəmər, ümumiyyətlə,
əksər qadın bəzəkləri tapılıb...
Belə qənaətə
gəlinib ki, bu ölkə qədim metallurgiya ocaqlarından biri olub. Eyni zamanda,
burada zərgərlik sənəti texniki cəhətdən geniş
inkişaf edib. Əsasən qızıl və gümüşdən
zinət məmulatları
istehsalı istiqamətində
ixtisaslaşıb...
- Tarixi mənbələrdə, qaynaqlarda
bu haqda yazılı məlumat varmı?
- VII əsrdə
yaşamış alban
tarixçisi Moisey Kalankatuklunun məlum əsərində Qafqaz Albaniyasının təbii
zənginlikləri və
faydalı qazıntıları
haqda məlumat var. Orada müxtəlif növ metalların istehsalından bəhs edir: “Bu gözəl
ölkədən axan
Kür çayında
xeyli miqdarda müxtəlif balıqlar var...Dağlarda qızıl, gümüş,
mis və sarı boyaq istehsal olunur”. X əsr ərəb
coğrafiyaşünası Əbu-Dülaf öz əsərlərində Azərbaycan
dağlarında qızıl,
gümüş, qurğuşun
və b. əlvan metal mədənlərinin olduğunu,
hətta burada “kumis” adlanan üç növ qızıl istehsal olunduğunu və onların keyfiyyət fərqini göstərib...
Onu da deyim
ki, bütün dövrlərdə sənətkarlığın
inkişafında şəhərlərin
rolu böyük olub. Digər sənətkarlıq sahələrindən
fərqli olaraq zərgərlik sənəti
şəhər sənətkarlığı
hesab olunur. Məhz buna görə də Azərbaycanda zərgərlik
sənəti Bakı,
Gəncə, Şuşa,
Şəki və Salyan kimi şəhərlərdə
yüksək inkişaf
səviyyəsinə çatmışdı.
- Zərgərlik
sənətinin də
sahələri, istiqamətləri
olur? Əgər olursa, bu haqda da qısa
məlumat verərdiniz.
- Azərbaycanda
zərgərlik sənəti
əsasən üç
istiqamətdə - qəlibkarlıq
(çaxmaqəlib), şəbəkəçilik
(torlamaçılıq ) və cavahirsazlıq
(ləl-cavahirat ) sahəsində
inkişaf edib. Etnoqrafik materiallardan o da məlumdur
ki, Azərbaycanda bədii metalın işlənməsi üzrə
sənətkarlar arasında
ixtisaslaşma gedib. Belə ki, zərgərlər
arasında bir qrup ustalar ancaq
qızıl-zinət istehsalı
ilə məşğul
olub. Digər bir qrup usta
isə cavahirsazlıq
və gümüşbəndlik
sahəsində çalışıb.
Bu cəhət bütün zərgərlik
mərkəzlərində müşahidə
olunub. Hər bir bölgədə məhəlli xüsusiyyəti
kəsb edib. Misal üçün deyim ki, Qarabağ
bölgəsində yerli
zərgərlər əsasən
qəlibkarlıq üsulu
ilə qızıl istehsal edib. Ermənilər isə gümüşbəndliklə məşğul
olub. Bu cəhət zərgərlik
mərkəzlərindən olan Bakıda azərbaycanlı və ləzgi sənətkarlar arasında daha çox müşahidə
olunub. Belə ki, azərbaycanlı zərgərlər əsasən
cavahirsazlıq və şəbəkəçiliklə, ləzgilər isə gümüşbəndliklə məşğul
olublar.
- Gərək
ki, metalişləmədə
qəlibkarlıq xüsusi
bir sahə hesab olunur? Bəzək
üsullarının hazırlanmasında
başlıca yer tutur!
- Bu, doğrudan
da, belədir. XIX-XX əsr Azərbaycan
zərgərliyində qəlibkarlıq
geniş yayılmış
bəzək üsulu olub. Qabarıq naxışlı, ornamental formalı məmulatların hazırlanmasında
başlıca yer tutub. Qəlibkarlıq
zinətləri bəzən
kiçik çiçəklərə,
qönçələrə və onların şaxəciklərini xatırladan
çox rəvan, qəşəng və bütöv heykəlciklərə
bənzəyir. Naxış
üsulları özünəməxsus
incə qabarıqlığa
və əlvan şuxluğa malik olur.
- Zərgərlikdə
mövcud qəliblər
və “əyar sistemi” - xüsusi ölçü vahidi haqqında nə demək istərdiniz?
- Milli zərgərlik sənətimizdə
forma etibarilə çökək
və yastı qəliblərin geniş yayıldığı məlumdur.Bu
qəliblər sənət
dili ilə desək, silsilə avizi, döş ayparası, qol sərmehtəri, arpa (hil) və s. adlanır. Çaxmaqəlib
hazırlamaq üçün
mis, bürünc və qalaydan ibarət tərkibi birlikdə əridib sarı torpaqdan düzəldilmiş qəliblərə
tökülür. Soyuduqdan
sonra polad qələm və biz vasitəsilə ortasında müəyyən
naxış dekorunun forması oyulub açılır. Adətən
çökək qəliblərdə
zinətin qabarıq üzünün bir hissəsi hazırlanır.
Yastı qəliblərdə
isə zinət ülgüsü tam halda döyülüb çıxarılır. Zinət
ülgüsü üzərində
müvafiq naxış
elementinin həkk olunması üçün
usta əvvəlcə
doğranmış ülgünü
müvafiq qəlibdə
yerləşdirir. Sonra
həmin ülgünün
üstünə xüsusi
qurğuşun çubuq
qoyaraq çəkiclə
üstündən zərblə
vurur. Qurğuşun ülgünü sıxaraq
qəlibin formasını
ülgüyə həkk
edir... Bundan sonra zinət ülgüsü qəlibdən
çıxarılır. Artıq
hissələri zərgər
qayçısı ilə
kəsilib götürülür.
Zinət ülgüsü
polad qələmlə
yenidən işlənir.
Nəqşlər daha
da aydınlaşdırılır.
Bu incə əməliyyatlardan sonra zinət ülgüsünün
“arayışlanması “ başlanır...
Yastı və çökək formalı çaxma qəliblərlə yanaşı,
“xişdək” adlanan basmaqəlib növü də var. Bu qəlib poladdan düzəldilir. Üzərində
dairəvi formada naxışlı oyuqlar yerləşdirilir. Oyuqların
diametri müxtəlif
ölçüdə olur...
Həmin qəliblərdə
mirvari boyunbağı
dənələri, piyalə
və yaxud şarlı sırğa düzəldilir...
Hər hansı bir ərintinin (külçə,
kütlə, çilik)
tərkibində xalis qızıl və gümüşün miqdarını
müəyyən etmək
üçün “əyar
sistemi” adlanan xüsusi ölçü
vahidindən istifadə
olunur. Qiymətli
metalların əyarı
bir qayda olaraq məhək daşı və məhək yağı vasitəsilə müəyyən
olunur. Məhək daşı kiçikölçülü
qara çaylaq daşıdır. Əyarı
təyin olunacaq qızıl məhək daşına sürtülür.
Daşın üzərində
ağ zolaq əmələ gətirilir.
Sonra həmin zolağa köndələn
vəziyyətdə məhək
yağı çəkilir.
Əgər zolaq tündləşərsə, deməli,
qızıl aşağı
əyara malikdir. Növbəti dəfə aşağı əyara malik qızıla məhək yağı çəkilir. Əgər
yoxlanılan qızıl
yüksək əyara
malikdirsə, məlum
qızıl zolağı
açıq rəng alır. Beləliklə, məhək daşı üzərindəki məlum
qızıl zolağı
ilə məhək yağı zolağı eyni rəng alana qədər yoxlanılır və qızılın əyarı
təyin olunur...
Azərbaycan zərgərliyində
saltoqqa (qələmi) , şiri-xurşid, papaq qabağı, qoza düymə, qoza yaxalıq, ətəklik, hil (arpa), yarpaq boyunbağılar
kimi zinət məmulatları qəlibkarlıq
üsulu ilə hazırlanır.
XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində
Azərbaycan qadınları
təsəkqabağı ilə
alınlarını, boyunlarını
bəzəyiblər. Al-qırmızı,
yaşıl, abı, qara və yaxud
bənövşəyi rəngdə
məxmər təsəkqabağına
tikilən qızıl
qəlibkarlıq motivləri
qamətli gəlinlərin
alnında kontrast dekorativ rəng şəklində daim müşahidə olunub ...
Vaxtilə respublikamızın bir çox bölgələrində
aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı müxtəlif dövrlərə
aid qiymətli metallardan
hazırlanmış çoxsaylı
zinət əşyaları
aşkar edilir. Bu
zinət əşyalarının
bir çoxu qismən də olsa ilkin formasını
saxlayıb. Həmin elementlərdə vaxtilə insanların pənah gətirdiyi, tapındığı varlıqların
şəkli əks olunubmuş.Lakin ruzigarın
acı yelləri zinət əşyaları
üzərindən həmin
izlərin çox hissəsini silib. İndi o elementlər
öz ilkin forma və mənasını
itirmiş, bizim günlərə dekorasiya
məmulatları kimi gəlib çatmışdır. Bütün
bunlara baxmayaraq demək olar ki, Azərbaycanda zərgərlik sənəti
min illər ərzində sadədən
mürəkkəbə doğru
böyük bir inkişaf yolu keçib. Bu da xalqımızın b.e.əvvəlki dövrlərdə
olan yüksək mədəniyyətindən xəbər
verir...
Savalan FƏRƏCOV
Mədəniyyət.- 2010.- 5 fevral.- S. 5.